eylül
Veled-i kalbî
İlimlerin kendisiyle birlikte öldüğü söylenen şeyhülislâm: Kemalpaşazade
Mısır’ın fethi sırasında Kemalpaşazâde, Yavuz Sultan Selim Hân’ın yanındaydı ve Sultan, onun gönül okşayıcı sohbetlerine hayrandı. Zaferden sonra da, zaman zaman atbaşı yürüyüp sohbet ediyorlardı. Askerler ve yüksek rütbeli idareciler Mısır’dan bıkmışlardı. Orasının iklim şartlarına ve sıcağına dayanamıyor, artık Anadolu’yu özlüyorlardı. İstiyorlardı ki, birisi bu duygularını Sultana iletsin. Ama kimse bu işe cesaret edemiyordu. Bunu İbn Kemâl’in yapabileceğini düşünüp meseleyi ona açtılar, kabul etti.
Bir gün sohbet sırasında Mısır Fâtihi Sultan:
-Lala, şehirde ne var, ne yok? “ diye sorunca:
İbni Kemal bunu fırsat bilip şöyle dedi:
-Sultanım, askerler Nil’de davarlarını suluyorlardı. Onlardan birinin şöyle bir türkü söylediğini duydum:
Nemüz kaldı bizim mülk-i Arab’da
Nice biz dururuz šam u Halep’te
Cihân halkı kamu ayş u tarab’da
Gel gidelüm Rûm illerine.
Bunu işiten Yavuz, askerinin Anadolu’yu arzuladığını anlamıştı.
-Artık burada kalmağa gerek kalmadı, göçelim! Dedi.
Aradan birkaç gün geçmişti. Yine bir gezi sırasında Sultan, Paşazâde’ye sordu:
-Tokatlı Molla Lütfi sizin hocanız imiş. İlmi irfanı yüksek, dört başı mamur bir ilim adamı iken, katline sebep ne ola?
-Tam bir âlim, kâmil, salih, dindar bir kişi iken, düşmanlarının hasedine uğradı. Yalnız, ilminin yanında, bazen öyle şakalar yapardı ki, işitenler gerçek sanırlardı!
-Siz de üstadınız gibi şakalar yapmaz mısınız ki, gerçek zannedilsin!
-Biz geçen gün sıramızı savdık Sultanım, şimdi sıra padişahımız hazretlerindedir!
Sultan Selim düşündü ve şöyle dedi:
-Yoksa geçen gün yeniçerilerin ağzından söylenen kıta da öyle bir şaka mıydı?
-Evet, padişahımızın buyurdukları gibidir!
Paşazâde’nin bu nüktesi, Hünkâr’ın pek hoşuna gitmişti. Kendisine büyük bir ihsanda bulundu.
* * *
Kemâlpaşazâde, 15 Mayıs 1469’da Amasya’da doğdu. Asıl adı šemseddin Ahmed’dir. šehzade Bayezid’e ( II.Bayezid ) lalalık yapan büyükbabası Kemal Paşa’ya izafeten Kemalpaşazâde veya İbn Kemal diye anılır.
Kur’an’ı Kerim’i ezberledikten sonra Amasya ulamasından Arap Dili ve edebiyatı, mantık ve Farsça öğrenimi gören šemseddin Ahmed, önce askeri sınıfa girdi ve altı bölük sipahisi olarak seferlere katıldı.
Sadrazam Çandarlı İbrahim Paşa’nın bir meclisinde, Filibe müderrisi Molla Lütfü, ünlü akıncı kumandanı Evrenosoğlu’nun üst tarafına oturunca, ulemanın askerlerden daha çok itibar gördüğüne kanaat getirerek ilmiye sınıfına geçmeye karar verdi.
İlmiye mesleğine intisap ettikten sonra devlet kademelerinde devamlı bir yükseliş gösterdi. Üsküp’te İshak Paşa, Edirne’de Halebiye, Üç šerefeli ve Sultan Bayezid medreselerinde müderrislik yaptı. 1515’de Edirne kadılığına, bir yıl sonra 1516’da Anadolu kazaskerliğine getirildi. Bu görevde iken katıldığı Mısır seferinde padişahtan büyük itibar gördü.
Bu çamurlar mübarektir
Mısır’dan dönülüyordu... Adana’ya gelindiğinde sağanak halinde yağmur yağıyordu. Herkes çadırlara sığınmış, etraf su ve çamur deryasına dönmüştü. Yağmur dinince yeniden yola çıkıldı. Sultan, Kemâlpaşazâde’yle atbaşı gidiyordu. Bir ara Hoca’nın atı tökezleyerek ileriye doğru fırladı. İbn Kemâl, âniden dizginleri kasıp, son anda atını düşmekten kurtardığı sırada gözleri padişahın kaftanına ilişti. Tökezlenme esnasında, atının ayağından sıçrayan çamurlar padişahın üstünü balçıkla sıvamıştı. Beti benzi sarardı, eli ayağı titremeye başladı. Zira Sultan Selim’in celali bilinirdi. Nedimler üşüşüp, Hünkâr’ın kaftanındaki çamurları temizlemeye koyuldular. Fakat Sultan, bir yandan hocanın halini seyrediyor, bir yandan da kahkahayla gülüyordu. Sonra nedimlerine döndü:
-Durun, dedi. Temizlemeyin! Bana yeni bir kaftan getirin, üzerimi değişeyim. Bu çamurlu kaftanımı da öldüğümde sandukamın üzerine örtsünler. Çünkü, ûlemânın atının ayağından sıçrayan bu çamurlar mübarek olup hürmet ve tazime layıktır.
Mısır Fâtihi Sultan Selim, işte böyle söyleyerek hem hocasını zor durumdan kurtarıyor, hem de ilme ve âlime verdiği büyük değeri gösteriyordu.
* * *
Kemalpaşazâde, İstanbul’daki Fâtih medreselerinde müderris olarak görev yapmaktayken, 1526 Mayıs’ında, Zembilli Ali Efendi’nin vefatı üzerine şeyhülislâm tayin edildi. Zeki, muttakî, kinsiz ve garezsiz, meseleleri ferâsetle değerlendiren, münazara ve münakaşadan hoşlanan, hoşsohbet ve nüktedan bir âlimdi. 16 Nisan 1534’te, 65 yaşındayken vefat ettiğinde görevinin başındaydı. İbni Kemâl vasiyetnamesinde, cenazesinin dervişane bir şekilde kaldırılmasını ve üzerine türbe yapılmayıp sadece bir taş dikilmesini istedi, zaten hayatı boyunca da hep sade bir hayatı tercih etmişti.
Edirnekapı dışındaki Mahmud Çelebi zaviyesi hazîresine defnedilen İbni Kemal, 1971 ‘de Haliç çevre yollarının yapımı sırasında parseller tamamen ortadan kaldırılırken bilinmeyen bir yere nakledildi.
Ölümü için tarih düşürülen, “ irtehale’l- ulûmu bi’l-Kemal “ (Kemâl’le birlikte ilimler de öldü) ibaresi onun ilmî kişiliğinin en anlamlı ifadesidir.
* * *
İbn Kemâl, Tevârih-i Âl- i Osman’ın (müellifin on ciltlik Osmanlı tarihi) 7. cildinde, Gedik Ahmet Paşa’nın, Sultan Fâtih’in emriyle İtalya’nın fethine başlangıç olmak üzere Otranto’yu fethini şu satırlarla anlatır:
“ Yüz pâre gemi, sıhhat ve selametle, deryâ yüzünde bir müddet gittiler. Pulya (İtalya) karasına erdiler. Deniz kenarında buldukları diyârı vurup yağma ettiler. Maden ve cevher doluydu. Her yanı altın ve gümüşle bezenmişti. O malın zekâtı çıksa, cihan dilencilerinin emellerine hazine dolardı.
Adı geçen diyarda, nâdir eserleri olan belde ve şehirler çoktu. Sur içinde bir şehir vardı ki, kalan şehirlere göre, yıldızlar arasında aya benzerdi. Geceler içinde kadir gecesi gibiydi.
Komuşlar âdın ânın “Oturanda”
Melâmet olmaz andâ oturanda
Safa ve ıyş ile ger yaz ve kışı
Geçirmek ister isen otur anda.
Ahmet Paşa, hayli askerle vardı. O hisârın üstüne düştü. Kâfirler kaçıp hisara girdi. Topların ağzı ateş saçınca, âvâzesiyle âlemin altı köşesi doldu. Muhkem cengler sonunda hisarı aldılar. Karşı koyan kâfir yiğitlerini telef ettiler...“
* * *
Kemâlpaşazade bir çok İslâm âlimi gibi, tasavvufun asıl istikametinden sapmasını hoş karşılamamış, toplumun düzenini ve devletin bekasını tehdit edecek hareket ve davranışların ortaya çıkmasını ve engellemeye çalışmıştır.
Onun fetvaları arasında tasavvuf ve mutasavvıflarla ilgili olanları önemli bir yer tutar. Kendisi, tasavvuf yolunun sahih olduğunu, evliyanın hallerine inanılması gerektiğini ve onların ruhaniyetinden medet ummanın önemli olduğunu belirterek, bu gibi zâtların dualarını almayı tavsiye etmiştir.
Çalışkan bir kişiliğe sahip olan İbn Kemâl, tefsir, hadis, fıkıh, tasavvuf, felsefe, tarih, dil ve tıp gibi bir çok alanda eser vererek, yalnızca devrinin değil, bütün bir Osmanlı medeniyetinin en seçkin âlimleri arasında yer almıştır. Cemîl el Azm, kendisinin 214 eseri bulunduğunu belirtir. Allah rahmet eylesin!..
Araştırmacı Can Alpgüvenç
Mısır’ın fethi sırasında Kemalpaşazâde, Yavuz Sultan Selim Hân’ın yanındaydı ve Sultan, onun gönül okşayıcı sohbetlerine hayrandı. Zaferden sonra da, zaman zaman atbaşı yürüyüp sohbet ediyorlardı. Askerler ve yüksek rütbeli idareciler Mısır’dan bıkmışlardı. Orasının iklim şartlarına ve sıcağına dayanamıyor, artık Anadolu’yu özlüyorlardı. İstiyorlardı ki, birisi bu duygularını Sultana iletsin. Ama kimse bu işe cesaret edemiyordu. Bunu İbn Kemâl’in yapabileceğini düşünüp meseleyi ona açtılar, kabul etti.
Bir gün sohbet sırasında Mısır Fâtihi Sultan:
-Lala, şehirde ne var, ne yok? “ diye sorunca:
İbni Kemal bunu fırsat bilip şöyle dedi:
-Sultanım, askerler Nil’de davarlarını suluyorlardı. Onlardan birinin şöyle bir türkü söylediğini duydum:
Nemüz kaldı bizim mülk-i Arab’da
Nice biz dururuz šam u Halep’te
Cihân halkı kamu ayş u tarab’da
Gel gidelüm Rûm illerine.
Bunu işiten Yavuz, askerinin Anadolu’yu arzuladığını anlamıştı.
-Artık burada kalmağa gerek kalmadı, göçelim! Dedi.
Aradan birkaç gün geçmişti. Yine bir gezi sırasında Sultan, Paşazâde’ye sordu:
-Tokatlı Molla Lütfi sizin hocanız imiş. İlmi irfanı yüksek, dört başı mamur bir ilim adamı iken, katline sebep ne ola?
-Tam bir âlim, kâmil, salih, dindar bir kişi iken, düşmanlarının hasedine uğradı. Yalnız, ilminin yanında, bazen öyle şakalar yapardı ki, işitenler gerçek sanırlardı!
-Siz de üstadınız gibi şakalar yapmaz mısınız ki, gerçek zannedilsin!
-Biz geçen gün sıramızı savdık Sultanım, şimdi sıra padişahımız hazretlerindedir!
Sultan Selim düşündü ve şöyle dedi:
-Yoksa geçen gün yeniçerilerin ağzından söylenen kıta da öyle bir şaka mıydı?
-Evet, padişahımızın buyurdukları gibidir!
Paşazâde’nin bu nüktesi, Hünkâr’ın pek hoşuna gitmişti. Kendisine büyük bir ihsanda bulundu.
* * *
Kemâlpaşazâde, 15 Mayıs 1469’da Amasya’da doğdu. Asıl adı šemseddin Ahmed’dir. šehzade Bayezid’e ( II.Bayezid ) lalalık yapan büyükbabası Kemal Paşa’ya izafeten Kemalpaşazâde veya İbn Kemal diye anılır.
Kur’an’ı Kerim’i ezberledikten sonra Amasya ulamasından Arap Dili ve edebiyatı, mantık ve Farsça öğrenimi gören šemseddin Ahmed, önce askeri sınıfa girdi ve altı bölük sipahisi olarak seferlere katıldı.
Sadrazam Çandarlı İbrahim Paşa’nın bir meclisinde, Filibe müderrisi Molla Lütfü, ünlü akıncı kumandanı Evrenosoğlu’nun üst tarafına oturunca, ulemanın askerlerden daha çok itibar gördüğüne kanaat getirerek ilmiye sınıfına geçmeye karar verdi.
İlmiye mesleğine intisap ettikten sonra devlet kademelerinde devamlı bir yükseliş gösterdi. Üsküp’te İshak Paşa, Edirne’de Halebiye, Üç šerefeli ve Sultan Bayezid medreselerinde müderrislik yaptı. 1515’de Edirne kadılığına, bir yıl sonra 1516’da Anadolu kazaskerliğine getirildi. Bu görevde iken katıldığı Mısır seferinde padişahtan büyük itibar gördü.
Bu çamurlar mübarektir
Mısır’dan dönülüyordu... Adana’ya gelindiğinde sağanak halinde yağmur yağıyordu. Herkes çadırlara sığınmış, etraf su ve çamur deryasına dönmüştü. Yağmur dinince yeniden yola çıkıldı. Sultan, Kemâlpaşazâde’yle atbaşı gidiyordu. Bir ara Hoca’nın atı tökezleyerek ileriye doğru fırladı. İbn Kemâl, âniden dizginleri kasıp, son anda atını düşmekten kurtardığı sırada gözleri padişahın kaftanına ilişti. Tökezlenme esnasında, atının ayağından sıçrayan çamurlar padişahın üstünü balçıkla sıvamıştı. Beti benzi sarardı, eli ayağı titremeye başladı. Zira Sultan Selim’in celali bilinirdi. Nedimler üşüşüp, Hünkâr’ın kaftanındaki çamurları temizlemeye koyuldular. Fakat Sultan, bir yandan hocanın halini seyrediyor, bir yandan da kahkahayla gülüyordu. Sonra nedimlerine döndü:
-Durun, dedi. Temizlemeyin! Bana yeni bir kaftan getirin, üzerimi değişeyim. Bu çamurlu kaftanımı da öldüğümde sandukamın üzerine örtsünler. Çünkü, ûlemânın atının ayağından sıçrayan bu çamurlar mübarek olup hürmet ve tazime layıktır.
Mısır Fâtihi Sultan Selim, işte böyle söyleyerek hem hocasını zor durumdan kurtarıyor, hem de ilme ve âlime verdiği büyük değeri gösteriyordu.
* * *
Kemalpaşazâde, İstanbul’daki Fâtih medreselerinde müderris olarak görev yapmaktayken, 1526 Mayıs’ında, Zembilli Ali Efendi’nin vefatı üzerine şeyhülislâm tayin edildi. Zeki, muttakî, kinsiz ve garezsiz, meseleleri ferâsetle değerlendiren, münazara ve münakaşadan hoşlanan, hoşsohbet ve nüktedan bir âlimdi. 16 Nisan 1534’te, 65 yaşındayken vefat ettiğinde görevinin başındaydı. İbni Kemâl vasiyetnamesinde, cenazesinin dervişane bir şekilde kaldırılmasını ve üzerine türbe yapılmayıp sadece bir taş dikilmesini istedi, zaten hayatı boyunca da hep sade bir hayatı tercih etmişti.
Edirnekapı dışındaki Mahmud Çelebi zaviyesi hazîresine defnedilen İbni Kemal, 1971 ‘de Haliç çevre yollarının yapımı sırasında parseller tamamen ortadan kaldırılırken bilinmeyen bir yere nakledildi.
Ölümü için tarih düşürülen, “ irtehale’l- ulûmu bi’l-Kemal “ (Kemâl’le birlikte ilimler de öldü) ibaresi onun ilmî kişiliğinin en anlamlı ifadesidir.
* * *
İbn Kemâl, Tevârih-i Âl- i Osman’ın (müellifin on ciltlik Osmanlı tarihi) 7. cildinde, Gedik Ahmet Paşa’nın, Sultan Fâtih’in emriyle İtalya’nın fethine başlangıç olmak üzere Otranto’yu fethini şu satırlarla anlatır:
“ Yüz pâre gemi, sıhhat ve selametle, deryâ yüzünde bir müddet gittiler. Pulya (İtalya) karasına erdiler. Deniz kenarında buldukları diyârı vurup yağma ettiler. Maden ve cevher doluydu. Her yanı altın ve gümüşle bezenmişti. O malın zekâtı çıksa, cihan dilencilerinin emellerine hazine dolardı.
Adı geçen diyarda, nâdir eserleri olan belde ve şehirler çoktu. Sur içinde bir şehir vardı ki, kalan şehirlere göre, yıldızlar arasında aya benzerdi. Geceler içinde kadir gecesi gibiydi.
Komuşlar âdın ânın “Oturanda”
Melâmet olmaz andâ oturanda
Safa ve ıyş ile ger yaz ve kışı
Geçirmek ister isen otur anda.
Ahmet Paşa, hayli askerle vardı. O hisârın üstüne düştü. Kâfirler kaçıp hisara girdi. Topların ağzı ateş saçınca, âvâzesiyle âlemin altı köşesi doldu. Muhkem cengler sonunda hisarı aldılar. Karşı koyan kâfir yiğitlerini telef ettiler...“
* * *
Kemâlpaşazade bir çok İslâm âlimi gibi, tasavvufun asıl istikametinden sapmasını hoş karşılamamış, toplumun düzenini ve devletin bekasını tehdit edecek hareket ve davranışların ortaya çıkmasını ve engellemeye çalışmıştır.
Onun fetvaları arasında tasavvuf ve mutasavvıflarla ilgili olanları önemli bir yer tutar. Kendisi, tasavvuf yolunun sahih olduğunu, evliyanın hallerine inanılması gerektiğini ve onların ruhaniyetinden medet ummanın önemli olduğunu belirterek, bu gibi zâtların dualarını almayı tavsiye etmiştir.
Çalışkan bir kişiliğe sahip olan İbn Kemâl, tefsir, hadis, fıkıh, tasavvuf, felsefe, tarih, dil ve tıp gibi bir çok alanda eser vererek, yalnızca devrinin değil, bütün bir Osmanlı medeniyetinin en seçkin âlimleri arasında yer almıştır. Cemîl el Azm, kendisinin 214 eseri bulunduğunu belirtir. Allah rahmet eylesin!..
Araştırmacı Can Alpgüvenç