Surelerin İniş Sebebleri

1- FATİHA SÛRESİ


Fatiha Sûresinin nerede ve ne zaman nazil olduğu konusu ihtilaflıdır ve bu konuda değişik rivayetler vardır.

Hz. Ali (ra)'den rivayete göre o şöyle demiştir: Fâtihatu'l-Kitâb Mekke'de Arş'm altında bir hazineden nazil olmuştur.

Bu rivayete bakarak usulcüler, Mücahid'in "Fatiha Sûresi Medine'de nazil olmuştur." sözünü hatalı görürler. Ayrıca Übeyy ibn Ka'b'den gelen sahih bir rivayette de Fatiha, Kur'ân'dan ilk nazil olanlar arasındadır ve o, es-Seb'u'l-Mesânî'dir. "Sana es-Seb'u'1-Mesânfyi verdik" mealindeki âyeti içinde bulun*duran el-Hıcr sûresinin mekkî olduğunda ise hiç ihtilâf yoktur.[1] İbn Abbâs, Katâde ve sahabenin çoğu da bu görüştedirler.

Übeyy ibn Ka'b'den gelen rivayete ek olarak Sa'lebî tefsirinde Amr ibn Şurahbîl'den gelen bir rivayete de yer verilir. Bu rivayette ise Fatiha Sûresinin ilk nazil olan sure olduğu ileri sürülmektedir.

Amr ibn Şurahbîl şöyle anlatıyor: Kur'ân'dan ilk nazil olan "el-Hamdu lillâhi Rabbi'l-âlemîn"dir. Şöyle ki: Hzt Peygamber (sa) Hz. Hadice'ye gizlice "Bana (aklıma) bir şey karışmış olmasından korktum." demişti. Hz. Hadice: "O da ne ki? Nereden böyle bir korkuya kapıldın?" diye sorunca Efendimiz (sa): "Yalnız olduğum bir sırada "Oku!" diye bana seslenildiğini duydum." dedi. Sonra Hz. Peygamber Varaka ibn Nevfeî'e gidip durumu anlatınca Varaka: "Sana bu seslenme tekrar vukubulacak olursa olduğun yerde kal, kaçıp orayı terketme, iyice dinle." dedi. Hz. Peygamber de Öyle yaptı. Cibril geldi ve ona: "Rahman Rahîm Allah'ın adıyla. El-hamdu lillâhi Rabbi'l-âlemîn" de, dedi. Bu haberin isnadı Ebu Sâlih'den, o da İbn Abbâs'tan şeklinde îbn Abbâs'a çıkarıl*maktadır.[2]

Bu haber Fâtiha'nm Hz. Peygamber (sa)'e ilk nazil olan vahyin Fatiha ol*duğu anlamına gelmese bile herhalde Efendimiz (sa)'e ilk nazil olanlar içinde Fatiha'nın da bulunduğuna delâlet etmektedir.

Ebu'1-Leys Nasr ibn Muhammed es-Semerkandî'nin tefsirinde, surenin ya*rısının Mekke'de, kalan yarısının da Medine'de nazil olduğuna dair garip bir görüş de nakledilmiştir.[3]

Ancak rivayetler arasını te'lif sadedinde bazı âlimler de" Sûre bir kere Mekke'de namaz farz kılındığında, bir kere de Medine'de kıble Beytu'l-Makdis'den Ka'be'ye çevrildiğinde olmak üzere iki defa nazil olmuştur." derler.[4]








--------------------------------------------------------------------------------

[1] Nizamuddîn ei-Hasen ibn Muhammed en-Neysâbûrî, öarâibu'l-Kur'ân ve Rağâibu'l-Furkân (Taberî Tefsiri kenarında), Kahire, Bulak 1323, i, 72.

[2] el-Fahru'r-Râzî, et-Tefsîru*l-Kebîr, Tahran tarihsiz (Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye), 1,177.

[3] Ebu Abdullah Muhammed ibn Ahmed el-Kurtubî, el-Câmiu li-Ahkâmi'l-Kur'ân, Beyrut 1408/1988,1,82.

[4] Şihâbuddîn es-Seyyid Mahmûd el-Alusî el-Bagdâdî, Ruhu'l-Ma'ânî fî Tefsîri'i'l-Kur'âni'l-Azîm ve's-Seb'i'l-Mesânî, Îhyâu't-Turâsi'l-Arabî, Beyrut tarihsiz, 1,33.

Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/13.

2- BAKARA SÛRESİ

Ayetlerinin sayısı bilittifak 286 olan Bakara Sûresi Medine-i Münevvere'de inen sûrelerden olup içinde Mekke'de nazil olan âyet yoktur ve nüzulü en uzun süren sûredir.[1]

l-4- Elif. Lam. Mîm. İşte bu kitab, onda hiçbir şüphe yoktur. Muttakîler için hidâyetin tâ kendisidir. O muttakîler ki ğayba iman eder, namazı ikame eder ve kendilerine rızık olarak verdiğimizden infâk ederler. Ve onlar sana indirilmiş olana da senden önce indirilmiş olana da iman ederler. Ahirete de onlar îkân sahibidirler.
El-Firyâbi ve İbn Cerir'in Mücahid'den rivayetle tahric ettiklerine göre Bakara Sûresinin ilk dört âyeti mü'minler, onları takip eden iki âyeti kâfirler, ondan sonraki 13 âyet de münafıklar hakkında nazil olmuştur.[2]
Bazıları da şöyle diyor: ilk dört âyet özellikle Ehl-i kitab mü'minleri hakkında, Kur'ân’a imanları sebebiyle nazil olmuştur. Allah Tealâ, Kur'ân'da, onların gizlemekte olduklarını haber verince bu kitabın Hz. Muhammed'e Allah katından indirilmekte olduğunu anlamış, Hz. Muhammed'in peygamberliğine iman etmiş, Kur'ân'da nazil olan hakikatleri de tasdik etmişlerdi.[3]

6-7. Şurası muhakkak ki o küfretmiş olanları inzâr etsen de inzâr etme s en de birdir, iman etmezler, Allah, onların kalblerini de kulaklarını da mühür lemistir. Gözlerinin üzerinde de bir perde var. Onlaradır azâb-ı azim.
îbn Abbâs Bakara 6 âyetinin Hz. Peygamber zamanında Medine civarında bulunan Yahudiler hakkında inmiş olduğunu söylemektedir. Onlar, Hz. Muhammed'in, Allah'ın onlara ve bütün insanlara gönderdiği son elçi olduğunu herkesten daha iyi bildikleri halde onu (herkesten önce tasdik edip ona iman etmeleri gerekirken tam tersine) onu yalanladıkları için onları azarlamak ve suçlamak üzere Allah Tealâ bu âyeti indirmiştir,
İkrime veya Saîd ibn Cübeyr'in yine İbn Abbâs'tan naklettiklerine göre Bakara Sûresinin başından itibaren 100 âyet birer birer isimlerini ve neseblerini saydığı Yahudi hahamları ile Evs ve. Hazrec kabilelerinden münafıklar hakkın-, da inmiştir. Taberî, konuyu uzatmamak için bu kimselerin isimlerini vermediğini söyler. [4]
İbn Cerir'in İbn İshâk kanalıyla İbn Abbâs'tan tahricine göre bu iki âyet Medine Yahudileri hakkında inmiştir.[5] İbn Abbâs'tan gelen bir rivayette ve kelbî'nin söyledikleri de bu görüşle Örtüşmektedir. Onlar da bu âyetin Huy ey ibn Ahtab, Ka'b ibnu'l-Eşref ve benzerleri gibi Yahudi ileri gelenleri hakkında nâzü olduğunu söylemektedirler.
Yine îbn Cerir'in er-Rebi' ibn Enes'den tahricine göre bu iki âyet Bedr gazvesinde öldürülen müşriklerin kumandanları (ileri gelenleri) hakkında inmiştir.[6]
Ancak âyet-i kerimede bunların hiçbiri ismen belirtilmemekle onlar ve tarih boyunca, kıyamete kadar onlar gibi olanlar hakkında bu âyetler inmiştir demek en toplayıcı görüş olacaktır.[7]

8. İnsanlardan öyleleri vardır ki iman etmiş olmadıkları halde "Allah 'a ve âhireî gününe iman ettik. " derler. Halbuki onlar mü 'minler değillerdir.
Müfessirler. bu âyet-i kerimenin münafıklardan bir topluluk hakkında indiğinde ve bu âyette zikredilen sıfatların münafıkların sıfatı olduğunda ittifak etmişlerdir.
İbn Cerîr Taberî'nin Tefsirinde İkrime veya Saîd ibn Cübeyr'in İbn Abbâs'dan rivayetine göre "İnsanlardan kimileri de vardır ki mü'minler olmadıkları halde Allah'a ve âhiret gününe iman ettik, derler." Âyetinde Evs ve Hazrec'den münafıklarla onlar gibi olanlar kastedilmektedir. İbn Abbâs, Übeyy ibn Ka'b'den naklen bunların isimlerini de zikretmiştir.[8]
İbn Abbâs'tan gelen başka bir rivayette ise bu âyetin, mü'minlerle karşılaştıklarında iman ve tasdik üzere olduklarını izhar edip "Biz, kitabımızda Muhammed'in vasıflarını buluyoruz." diyen, birbirleriyle başbaşa kaldıkları zaman ise bunun aksi davranan ehl-i kitab münafıkları hakkında nazil olduğu söylenmektedir ki Abdullah ibn Übeyy, Muattib ibn Kuşeyr ve Vucd ibn Kays bunlardandır.[9]

11-12. Kendilerine "Yeryüzünde bozgunculuk yapmayın." denildiği zaman "Biz ancak ıslah edicileriz. " derler. Dikkat ediniz! onlar muhakkak bozguncuların ta kendileridir de durumlarının şuurunda değillerdir.
"Onlara: Yeryüzünde fesat çıkarmayın, denildiğinde, Biz ancak ıslah edicileriz, derler." Âyetinde her ne kadar kıyamete kadar gelecek münafıklar kastedilmekte ise de Hz. Peygamber zamanında yaşamış münafıklar hakkında inmiştir. Bu âyetin nüzul sebebinde Selman'dan "Bunlar henüz gelmediler." dediği rivayet edilmişse de herhalde Selman, bu âyetin nüzulüne sebep olanların ölümünden sonra böyle söylemiş olmalıdır. Zaten Selman'm bu sözü "bu âyette belirtilenler daha önce geçmemiştir." şeklinde anlaşılmaz. Veya bu sıfatta olan kimselerin daha sonra gelmeleri, geçmişte benzerlerinin olmasına mani değildir.[10]

14. Onlar, iman etmiş olanlara kavuştukları zaman "İman ettik." derler. Şeytanlarıyla başbaşa kaldıklarında ise "Emin olun biz (onlarla) alay edicileriz. " derler.
Vahidî ve Sa'lebî'nin Muhammed ibn Mervan ve Suddî Sağîr kanalıyla İbn Abbâs'tan tahric ettiklerine göre bu âyet Abdullah ibn Ubeyy ve arkadaşları hakkında nazil olmuştur. Şöyle ki:
Bir gün dışarı çıkmışlardı. Allah'ın Rasûlü (sa)'nün ashabından bir grup karşılarından geliyordu. Abdullah ibn Übeyy: "Bakın, dedi şu beyinsizleri sizden nasıl çevireceğim."
Gelip Hz. Ebu Bekr'in elini tuttu ve: "Merhaba ey Sıddîk, Temîm oğullarının efendisi ve İslâm'ın şeyhi, Allah'ın Rasûlü ile mağaradaki ikinin ikincisi, malını ve canını Rasûluliah yolunda cömertçe harcayan!" dedi.
Sonra Hz. Ömer in elini tutup: "Merhaba ey Adiyy ibn Ka'b oğullarının e-fendisi, Allah'ın dininde en güçlü ve Faruk, Allah'ın Rasûlü yolunda malını ve canını cömertçe harcayan!" dedi.
Sonra Hz. Ali'nin elini yakalayıp: "Merhaba ey Allah Rasûlü'nün amcası oğlu, Rasûlullah'ın damadı, Allah'ın Rasûlü dışında bütün Haşim oğullarının efendisi!" dedi ve ayrıldılar.
Abdullah, arkadaşlarına: "Neyi nasıl yaptığımı gördünüz değil mi? Onları gördüğünüz zaman aynen benim yaptığım gibi yapın; onlara övgüde bulunun." dedi.
Müslümanlar Hz. Peygamber (sa)'in yanına dönüp İbn Übeyy ile aralarında geçeni O'na haber verdiler de bu âyet-i kerîme nazil oldu.
Ancak bu rivayetin isnadı vâhîdir. Çünkü Süddî Sağîr yalancıdır. Kelbî ve Ebu Salih de zayıftırlar.[11]
Yine Kelbî'nin Ebu Salih'ten, onun da İbn Abbâs'tan rivayetine göre ise bu âyet yahudilerin durumu hakkında inmiştir. Buna göre "iman edin" emrinin muhatabları yahudiler, "insanların iman ettiği gibi" ifadesindeki insanlar da Abdullah ibn Selâm ve ashabı gibi müslüman olan yahudilerdir.[12]
İbn Abbâs'tan gelen bir rivayete göre de bu âyet Abdullah ibn Übeyy, Muattib ibn Kuşeyr ve Cedd ibn Kay s gibi yahudi münafıkları hakkında nazil olmuştur. Onlar, mü'minlerle karşılaştıkları zaman iman ve tasdiklerini gösteriyorlar "Biz Muhammed'in niteliklerini, vasıflarını kitabımız Tevrat'ta buluyoruz." diyorlardı. Ancak içleri böyle değildi ki birbirleriyle yalnız kaldıklarında aksini konuşuyorlardı.[13]

19. Yahut onların hali gökten boşanan yağmura tutulmuşun hali gibidir ki 'onda karanlıklar, gök gürültüsü ve şimşek çakışı vardır. Ölüm korkusuyla yıldırımlardan parmaklarını kulaklarına tıkarlar. Allah kâfirleri çepeçevre kuşatandır.
İbn Cerîr'in Suddî el-Kebîr kanalıyla İbn Abbâs'tan, İbn Mes'ûd'dan ve sahabeden bazılarından rivayetle tahricine göre Medine münafıklarından iki kişi Allah'ın Rasûlü'nden müşriklere kaçmışlardı. Yolda Allah'ın, içinde şiddetli gök gürültüsü, şimşek ve yıldırımlarla zikrettiği yağmura yakalandılar. Her yıldırımda yıldırım kulaklarına girecek de kendilerini öldürecek korkusuyla parmaklarıyla kulaklarını tıkıyorlar; her şimşek parıl damasın da onun şavkında yürüyorlar, şimşek çakmayıp da bir şey göremez oldukları zaman da yürüyerek (eski) yerlerine geliyorlardı. (Sonunda iyice bizar olup "Ah bir sabaha çıksak! Hemen Muhammed'e gelip elimizi eline koyalım (tekrar O'na İmanla biat edelim)." demeye başladılar. Gerçekten de sabah olunca Hz. Muhammed'e gelip yeniden iman ettiler, ellerini Efendimizin eline koyup biat ettiler ve iyi müslümanlar oldular.
Allah Tealâ Medine'den Müşriklere katılmak üzere çıkan bu iki münafığın durumunu Medine'deki münafıklar için bir mesel kıldı: Hz. Peygamber (sa)'in meclisinde hazır bulundukları zaman Hz. Peygamber (sa)'in kendileri hakkında bir şey (vahiy) nazil olduğunu söylemesinden veya herhangi bir şeyle adlarının anılmasından ve öldürülmelerinden korkarak Medine'den çıkan o iki münafığın parmaklarıyla kulaklarını tıkadıkları gibi kulaklarını parmaklarıyla tıkıyorlardı. Şimşek önlerini aydınlattığında yani malları, çocukları çoğalıp bir ganimet elde ettiklerinde veya bir fetih ele geçirdiklerinde o iki münafık nasıl şimşek çaktığında onun aydınlığında yürüyor idiyseler bunlar da o aydınlıkta yürüyorlar; "Muhamed'in dini gerçekten doğru bir din İmiş" diyorlar ve o dinde devam ediyorlar; önleri aydınlık olmayıp karardığında da dikilekalıyorlar yani mallan ve çocukları helak olup başlarına bir belâ geldiğinde ise "Bu, Muhammed'in dini yüzünden." diyor ve şimşek çakmayıp da karanlıkta kalan İki münafığın yaptığı gibi bunlar da dinden dönüp kâfirler oluyorlardı.[14]
Saîd ibn Cubeyr'den başka bir nüzul sebebi rivayet ediliyor. O demiş ki: Bu âyet yahudiler hakkında nazil olmuştur. Allah'ın Rasûlü (sa)'nün çıkışını bekliyor ve onunla araplara karşı zafer kazanacakları, araplara galebe çalacakları umudunu izhar ediyorlardı ama çıkınca onu inkâr ettiler. İşte Hz. Peygamber'in çıkışını beklemeleri (aydınlanmak üzere) ateş yakmalarına, çıkışından sonra inkâr etmeleri de yaktıkları ateşin aydınlığının zevaline benzetilmiştir.[15]

23. Eğer kulumuzun üzerine indirdiğimizden şüphe ediyorsanız haydi onun benzerinden siz de bir sûre getirin. Allah 'in dışında şâhidlerinizi de çağırın eğer (sözünüzde) sâdıklar iseniz.
Müşrikler Kur'ân'ı işittikleri zaman: "Bu, Allah'ın sözüne benzemiyor. Biz doğrusu onun Allah kelâmı olduğundan şüpheliyiz." demişlerdi de âyet bunun üzerine nazil oldu [16]
Elbetteki bu müşriklerin ilk Örnekleri asr-ı saadette Kur'ân'ın ilk muhatabları olan Mekke müşrikleri olmakla birlikte Kur'ân'ın bu meydan okuması kıyamete kadar bütün inkarcılar hakkında geçerlidir.[17]

26. Hiç şüphesiz, bir sivrisinek olsun, daha üstündeki olsun herhangi bir şeyi Allah mesel getirmekten çekinmez. Artık iman edenler onun, Rablerinden bir gerçek olduğunu bilirler. Kâfirler ise "Allah bu misal ile neyi murad etmiştir? " derler. Allah onunla bir çoğunu dalâlette bırakır. Yine onunla bir çoğunu hidâyete ulaştırır. Onunla ancak fâsıkları dalâlette bırakır.
İbn Cerîr'in kendi isnadlarıyla Süddî'den tahricinde Abdullah ibn Mes'ûd ve diğer bazı sahabeden rivayetine göre Allah Tealâ, Bakara 17 ve 18'de münafıklarla ilgili iki misali verdiğinde münafıklar: "Allah böyle misaller vermeyecek kadar yücedir." dediler de "İşte onlar gerçekten hüsrana uğrayanlardır." (Bakara 27)'ye kadar olmak üzere "Hiç şüphesiz Allah, sivrisinek ve onun ötesinde bir şeyi misal getirmekten haya etmez..." âyetini indirdi.[18]
Vâhidî'nin... İbn Mes'ûd'dan rivayetine göre ise Allah Tealâ, müşriklerin ilâhlarını zikredip "Ey insanlar bir misal verildi, şimdi onu dinleyin. Allah'ı bırakıp da tapındıklarıniz bunun için bir araya gelseler bile bir sineği bile yaratamazlar. Sinek onlardan bir şey kapsa, bunu ondan geri de alamazlar. İsteyen de âciz, kendinden istenen de." (Hacc, 73) ve müşriklerin ilâhlarının tuzaklarım zikredip onların tuzaklarını örümcek yuvası gibi olmakla niteleyip "Allah'ın dışında dostlar edinmiş olanların misali örümceğin misali gibidir ki örümcek bir yuva edinmiştir. Halbuki yuvaların en çürüğü hiç kuşkusuz örümceğin yuvasıdır." (Ankebût, 41) buyurunca müşrikler: "Görüyor musunuz Muhammed'e İndirdiklerinde Allah sinek ve Örümceği misal veriyor. Acaba bu kadar değersiz şeyleri misal getiren tanrı nasıl bir tanrıdır ki! Bir tanrı bunu yapar mı?" dediler de Allah Tealâ: "Hiç şüphesiz Allah, sivrisinek ve onun ötesinde bir şeyi misal getirmekten haya etmez..." âyetini indirdi. Bu rivayetin isnad zincirinde bulunan Abdulğanî gerçekten vâhî bir râvidir.[19] Bu rivayet Vâhidî'nin Esbâbu'n-Nüzûl’ünde İbn Abbâs'tan rivayetle yer almaktadır.[20]
Hasen ve Katâde de şöyle diyorlar: Allah Tealâ kitabında sinek ve örümceği zikredip müşriklerin yapmakta olduklarına bunları misal getirince Yahudiler güldüler ve: "Doğrusu bu Allah kelâmına hiç benzemiyor." dediler de bunun üzerine Allah Tealâ bu âyeti indirdi.[21]
Abdurrezzâk da tefsirinde Katâde'den rivayetle şöyle diyor: Allah Tealâ, (Kur*ân'da sinek ve örümceği zikredince müşrikler: "Acaba sinek ve örümceğin nesi var da (Kur'ân'da) anılıyorlar?" dediler de Allah Tealâ bunun üzerine bu âyeti indirdi.
İbn Ebî Hatim'in Hasen'den rivayetine göre ise "Ey insanlar bir misal verildi, şimdi onu dinleyin. Allah'ı bırakıp da tapındıklarınız bunun için bir araya gelseler bile bir sineği bile yaratamazlar..." âyeti nazil olunca müşrikler: "Bu ne biçim misal?!" veya buna benzer bir şeyler söylediler de Allah Tealâ bunun üzerine bu âyet-i kerimeyi inzal buyurdu
Bu rivayetlerden birincisi isnad açısından daha sahih olması yanında sûrenin başında geçenlere de daha uygundur. Aslında diğer rivayetlerde Allah'ın sinek ve örümceği misal getirmesine müşriklerin karşı çıktığı ve onların buna hayretlerini belirtmeleri üzerine bu âyetin indiğinin söylenmesi âyetin medine'de nazil olmuş olmasıyla da uyuşmamaktadır.
Yukardaki rivayetlerden en uygunu Vâhidî'nin rivayet etmiş olduğu sinek ve örümcek misallerine Yahudilerin itiraz ve hayretlerini ifade eden rivayettir.[22]

27. Onlar ki Allah 'm ahdini onu te 'kidle sımsıkı bağladıktan sonra bozarlar, Allah 'in, birleştirilmesini emrettiğim keser, koparırlar, yeryüzünde bozgunculuk yaparlar. İşte onlar hüsrana uğrıyanların ta kendileridir.
"Onlar ki kesin kesin söz verdikten sonra Allah'ın ahdini bozarlar..." âyeti, ehl-i kitabın kâfirleri ve münafıkları, özellikle de Hz. Peygamber'in ashabı muhacirler arasına karışan Yahudi hahamları, onlara yakın duran İsrail oğullan kalıntıları ve şirki üzerinde ısrar eden münafıklar hakkında inmiştir.[23]

41. Yanınızdakini doğrultucu olarak gönderdiğime iman edin, onu inkâr edenlerin ilki siz olmayın. Ayetlerimizi az bir baha ile değişmeyin. Ancak bana korunun.
Hasen ve bazı müfessirler diyorlar ki:
Yahudi hahamları, Hz. Peygamber (sa)'in Tevrat'taki vasıflarını değiştirip bunun için bir ücret yani rüşvet alıyorlardı. Bu âyetle bundan men'edildiler.
"Yahudi hahamları dinlerinin halka öğretme karşılığında ücret alırlardı. Bu âyetle bu yasaklandı" da denilmiştir.
Bu âyet-i kerime her ne kadar İsrailoğullarına mahsus ise de bu konuda onlar gibi davranan herkes bu âyetin hükmüne girer. Yani bir hakkı değiştirmek veya iptal etmek için rüşvet alan veya öğretmesi vacip olan bir şeyi bir ücret almaksızın Öğretmekten veya kendisinden bir başkasının edâ edemiyeceği bir ilmi yine ücret almaksızın edâ etmekten kaçınan kimseler bu âyetin hüküm ve
tehdidi altına girer.[24]

42. Sizler bilip dururken hakkı bâtıla karıştırıp hakkı gizlemeyin.
Ebu'l-Aliye der ki: Yahudiler: "Muhammed peygamber olarak gönde rilmiştir ama bizden başkalarına." demişlerdi. İşte onların "Muhammed pey gamber olarak gönderilmiştir." sözleri hak, "bizden başkalarına gönde rilmiştir." sözleri ise bâtıldır.[25]

44. Sizler insanlara iyiliği emredersiniz de kendilerinizi unutur musunuz? Halbuk kitabı da okuyorsunuz. Halâ akletmiyecek misiniz?
Vahidî ve Sa'lebî'nin Kelbî kanalıyla İbn Abbâs'tan rivayetlerine göre o şöyle demiştir: Bu âyet Medine yahudileri hakkında nazil oldu. Onlardan birisi, müslüman hısım akraba ve süt kardeşlerinden birine: "Üzerinde olduğun din ve bu adamın -Hz. Muhammed'i kastediyorlar- emrettiklerinde sebat et. Çünkü onun işi haktır, doğrudur." demişti. Yani insanlara bunu emrediyor ve fakat kendileri yapmıyorlardı.[26]
İbn Abbâs'tan gelen bir rivayete göre ise yahudi hahamları yahudilere Tevrat'a tabi olmalarını emreder ve fakat kendileri Hz. Muhammed (sa)'in Tevrat'taki vasıflarını inkâr etmek suretiyle Tevrat'a aykırı davranırlardı.
İbn Cureyc der ki: Yahudi hahamları, cemaatlerini Allah'a tâate teşvik eder ve fakat kendileri ma'sıyetlerden sakınmazlar, rahatça günah işlerlerdi.
Bazıları da: Yahudi hahamları halkı sadaka vermeye çağırıp teşvik eder ve fakat kendileri cimri davranırlardı.[27]
Bütün bu vecihler netice itibariyle bir veya birbirine yakın, birbiriyle çelişmeyen sebeplerdir. Aslında âyet Yahudi hahamları (din adamlar&#305 hakkında ise de onların bu ve benzeri kabilden işleri ile fiillerinin birbirini tutmaması sıfatında onlara benzeyen herkes âyetin hükmüne dahildir.[28]

48. Ve öyle bir günden korunun ki o günde hiç kimse hiç kimse adına bir şey ödeyemez, ondan hiçbir şefaat kabul olunmaz, ondan bir fidye alınmaz, onlara yardım da edilmez.
Müfessirlerin kaydettiklerine göre bu âyetin nüzul sebebi şudur: İsrail oğullan: ''Bizler Allah'ın oğulları, dostları ve peygamberlerinin çocuklarıyız ve babalarımız bize şefaatçi olacaklardır." diyorlardı. Allah Tealâ da onlara, kıyamet günü onlardan fidyenin de şefaatlerin de kabul edilmeyeceğini bildirdi.[29] Bir rivayette de onların “Bizler Allah'ın dostu olan İbrahim'in evlâtlarıyız. O, Allah'ın rızası için kesmeye yatırdığı İshak'ın babasıdır. Bize şefaat eder ve bizi azâbdan kurtarır." dedikleri, babalan ile kini kastettikleri açık olarak belirtilmiştir.[30]

62. Şüphe yok ki iman etmiş olanlar, yahudiler, hristiyanlar ve sabitler; kim Allah'a ve âhiret gününe iman eder, bununla beraber sâlih amelde bulunursa elbette onların Rableri katında ecirleri vardır. Hem onlara bir korku da yoktur, onlar üzülecek de değillerdir.
İbn Ebî Hatim ve el-Adenî"nin îbn Ebî Necîh kanalıyla Mücâhid'den tahric ettiklerine göre O şöyle anlatmış: Selman dedi ki: Rasûlullâh (sa)'a daha önce birlikte bulunduğum din sâliklerini sordum. Onların dualarını, ibadetlerini zikrettim. Bunun üzerine "Hiç şüphesiz iman etmiş olanlar; Yahudi, hristiyan ve sâbiîlerden Allah'a ve âhiret gününe iman etmiş ve sâlih amel işlemiş olanlar..." âyeti indi.
Yine İbn Ebî Hatim'in tahricinde Mücâhid'den gelen rivayette Selmân şöyle anlatıyor: Allah'ın Rasûlü (sa)'ne, daha önce içlerinde bulunduğum din mensuplarını sordum ve dedim ki: "Ey Allah'ın elçisi, namaz kılıyorlar, oruç tutuyorlar, sana iman ediyorlar ve senin peygamber olarak gönderileceğine şehadet ediyorlardı." Bunun üzerine Allah Tealâ bu âyeti indirdi.[31]
Vahidî'nin de Mücâhid'den rivayetle zikrettiğine göre Selman, Rasûlullâh (sa)'a daha önceki ashabının kıssasını anlattığında Efendimiz: "Onlar cehennemdedirler." buyurmuştu. Selman diyor ki: Sanki o anda dünyam karardı ama hemen akabinde "Hiç şüphesiz iman etmiş olanlar; Yahudi, hristiyan ve sâbiîlerden Allah'a ve âhiret gününe iman etmiş ve sâlih amel işlemiş olanlar...ve onlar mahzun da olmayacaklardır." âyeti nazil oldu da sanki üzerimden bir dağ kalktı.
Vahidî'nin Esbâbu'n-Nüzûl'ünde ise rivayet "Selman'in Hz. Peygamber'e manastırlarda kalanların kıssasını anlattığı ve Hz. Peygamber'in de "Onlar cehennemdedirler." buyurduğu" şeklindedir.[32]
İbn Cerîr ve İbn Ebî Hatim de Süddî'den rivayet ederler ki bu âyet Selman'in İslâm'dan önceki ashabı hakkında nazil olmuştur.[33]
Süddî'den gelen rivayet Vahidî'de şöyledir:
"Hiç şüphesiz iman etmiş olanlar; Yahudi, hristiyan ve sâbiîlerden Allah'a ve âhiret gününe iman etmiş ve sâlih amel işlemiş olanlar..." âyeti Selman el-Fârisî'nin ashabı hakkında nazil olmuştur. Selmân, Hz. Peygamber (sa)'e geldiğinde ashabının (bırakıp geldiği arkadaşlarının) ibadetlerini ve nasıl çalıştıklarını haber verip şöyle dedi: "Ey Allah'ın elçisi, namaz kılıyor, oruç tutuyor, sana iman ediyor ve senin peygamber olarak gönderileceğine şehadet ediyorlardı." Selmân'in, arkadaşlarına olan bu övgüsü bitince Allah'ın Rasûlü (sa): "Onlar cehennemliklerdendir." buyurdu da Allah Tealâ: "Hiç şüphesiz iman etmiş olanlar; Yahudi, hristiyan ve sâbiîlerden Allah'a ve âhiret gününe iman etmiş ve sâlih amel işlemiş olanlar..." âyetini indirdi ve Hz. Peygamber: "ve onlar mahzun da olmayacaklardır." Kadar okudular.[34]
İbn Abbâs, İbn Mes'ûd ve diğer bir takım sahabeden gelen rivayetlerde Selmân'in bırakıp geldiği arkadaşlarının Cündişapur halkının ileri gelenlerinden olduğu bilgisi de vardır.[35]
Taberî, tefsirinde Musa ibn Harun kanalıyla Süddî'den rivayetle hadiseyi çok daha detaylı bir biçimde şöyle vermektedir:
"Hiç şüphesiz iman etmiş olanlar; Yahudi, hristiyan ve sâbiîlerden Allah'a ve âhiret gününe iman etmiş ve sâlih amel işlemiş olanlar..." âyeti Selman Fârisî'nin arkadaşları hakkında nazil olmuştur. Selman (İran'da) Cundişapur şehrinden ve şehrin ileri gelenlerinden idi. Kralın oğlu ile arkadaş idiler ve yedikleri ayrı gitmez kardeşler gibiydiler. Birlikte ava da çıkarlardı. Bir gün yine ava çıkmışlardı. Av esnasında gizlenmiş bir eve rastladılar, kapısından baktıklarında içerde önündeki mushafı okuyan bir adam gördüler. Adam hem okuyor, hem ağlıyordu. Sordular: "Bu da nedir?" adam: "Bu kitapta ne olduğunu öğrenmek isteyen sizin durduğunuz yerde durmaz. Eğer öğrenmek istiyorsanız, girin içeri, size öğreteyim." dedi. Yanına girdiler, adanı: Bu, Allah katından gelmiş bir kitaptır. Onda, kendisine itaati emretmiş, karşı gelinmesini yasaklamış: Zina etmiyeceksin, insanların mallarını bâtıl yollarla almıyacaksın, buyurmuş" deyip kitapta olanları anlatmış. Bu kitap Allah'ın İsa'ya indirdiği İncil imiş. İki genç bundan etkilenerek bu adama (rahibe) tabî olmuşlar. Rahib: Bundan sonra (putperest olan) kavminizin kestiklerini yemek size haramdır, demiş. İki genç bu rahibe gelip gitmeye ve öğrenmeye devam etmişler.
Nihayet bir bayram günü yemekler yapılmış, ileri gelenler ve halk kralın sofrasında toplanmış ve kralm oğlu da bu sofraya davet edilip de gelmeyince kralın oğlunun hristiyan olduğu ortaya çıkmış, kral oğlunu hristiyan yapan rahibi çağırtmış ve sürgün etmiş. Rahib iki gence: 'İşte ben gidiyorum. Musul'da bir manastırda 60 mü'minle birlikte Allah'a kulluk ediyoruz. Eğer imanınızda sâdık iseniz siz de gelin." Demiş. İki genç de peşinden gitmeye karar veriyorlar ancak kralm oğlunun yol hazırlıkları uzayınca Selman sabredemeyip yalnız başına yola çıkar Musul'daki o manastıra gelir ve görür ki hristiyanlığına sebep olan rahib burada rahiplerin başıdır ve buradaki rahibler de dinlerinin emirlerini yerine getirmede çok titizler. Selman da onlara uyar ve günler böyle geçerken baş rahib Selman'a: "Yavrum sen gençsin. Bu kadar çok ibadet etme, korkarım usanırsın. Onun için nefsine ibadeti biraz hafiflet." der. Selman sorar: "Benim yaptığım mı yoksa senin şu emrettiğin mi daha hayırlı?" Başrahib: "Elbette senin yaptığın" der ve Selman bu minval üzere Allah'a ibadete devam eder.
Bir gün manastırın başrahibi Beytu'l-Makdis'i ziyarete karar verir, onun teklifiyle Selman da onunla birlikte yola çıkar. Yolda kötürüm birine rastlarlar. Onun "Ey rahiblerin efendisi bana merhamet et ki Allah da sana merhamet etsin" dileğine iltifat etmezler ve yola devam ederler. Beytu'l-Makdis'e gelince başrahib Selman'ı serbest bırakır ve "Bu mescide bütün dünyadan âlimler gelirler, çık, onları dinle, onlardan öğren" der. Selman bir gün başrahibin yanına üzgün olarak döner. Sebebini sorunca da: "Bizden öncekiler, peygamberler ve onlara tabî olanlar bütün hayırları alıp götürmüşler." der. Başrahib: "Yok hayır öyle değil, bir peygamber daha kaldı ki tâbîleri oun tâbîlerİnden daha hayırlı bir peygamber yok. Çıkacağı zaman da bu zamandır. Ben, ona yetişeceğimi sanmıyorum ama sen gençsin, belki sen ona yetişirsin. O, Arap ülkesinde çıkacaktır. Eğer ona yetişirsen ona iman et, ona tabî ol" der. Selman: "Bana onun alâmetlerinden birini söyler misin?" deyince başrahib: "Sırtında peygamberlik mührü vardır, kendisine hediye edileni yer, ama sadakayı yemez." der.
Beytu'l-Makdis'ten çıkarlar, dönüş yolunda o kötürüme yine rastlarlar. Kö-türümün: "Ey rahiblerin efendisi, bana merhamet eyle ki Allah da sana merhamet eylesin" seslenişi üzerine merkebinden ona doğru eğilir, kötürümü tutar ve yere çalar, onun için dua eder, sonra da: "Allah'ın izniyle kalk." der, adam Selman'ın gözleri önünde sapasağlam ayağa kalkar. Selman şaşkın şaşkın bakı-nırken rahib yoluna devam eder ve gözden kaybolur gider. Selman şaşkınlığından uyanıp rahibi ararsa da bulamaz. Yolda Kelb oğullarından iki arapla karşılaşır, onlara kaybettiği rahibi sorar, onlar da Selman'ı (öyle anlaşılıyor ki köle olarak satmak üzere) yanlarına alarak Medine'ye getirirler. Selman'ı Medine'de Cüheyne kabilesinden bir kadın hayvanlarına çobanlık yapması için satın alır ve Selman, kadının ikinci bir kölesi ile münavebeyle çobanlık yapmaya başlarlar. Selman'ın bir yandan da kulağı çıkmasını beklediği peygamberin haberindedir. Beklediği haber bir gün çoban arkadaşıyla gelir: "Bugün Medine'ye peygamber olduğunu iddia eden birisi geldi" der. Hayvanların başına arkadaşını koyan Selman hemen Medine'ye gelir, Efendimiz'in çevresinde dolanmaya başlar. Selman'ı gören ve niyyetini anlıyan Efendimiz elbisesini omuzundan aşağı bırakır da nübüvvet mührü meydana çıkar, mührü gören Selman Efendimiz'in yanına gelir, onunla konuşur, sonra çıkar gider, bir dinara bir kuzu ve bir miktar ekmek alır Efendimiz'e getirir. Allah'ın Rasûlü: "Bu nedir?" diye sorunca da: "Sadakadır." . der. Efendimiz: "Bizim ona ihtiyacımız yoktur, götür, müslümanlar yesin." buyurur. Selman yine çıkar gider ve tekrar başka bir dinarla bir miktar ekmek ve et satın alıp Efendimiz'e getirir. Onun: "Bu nedir?" sorusuna bu sefer "Hediyedir" cevabı verir. Efendimiz: "Otur o halde." buyurur ve birlikte yerler.
Konuşma sırasında Selman, arkadaşlarından bahseder, onları anlatır ve: "Ey Allah'ın rasûlü, namaz kılar, oruç tutar, sana iman eder ve senin peygamber olarak gönderileceğine şehadet ederlerdi." der. Selman'ın, arkadaşlarına olan övgüleri bitince Efendimiz: " Ey Selman, onlar cehennem ehlindendir." buyurur da bu Selman'a çok ağır gelir. Kaldı ki Efendimiz'e: "Eğer onlar sana yetişmiş olsalardı mutlaka seni tasdik eder ve sana tabî olurlardı." da demişti. İşte bunun üzerine Alalh Tealâ "Hiç şüphesiz iman etmiş olanlar; Yahudi, hristiyan ve sabitlerden Allah'a ve âhiret gününe iman etmiş ve sâlih amel işlemiş olanlar..." âyetini indirir.
Taberî, tefsirinde Selman'ı ihtidaya götüren hadiseleri bu şekilde tafsilâtlı bir şekilde verdikten sonra Müsennâ kanalıyla İbn Abbâs'tan gelen bir rivayete daha yer verir ki buna göre "Hiç şüphesiz iman etmiş olanlar; Yahudi, hristiyan ve sâbiîlerden Allah'a ve âhiret gününe iman etmiş ve sâlih amel işlemiş olanlar..." âyetinden sonra Allah Tealâ "Her kim İslâm'dan başka bir din isterse asla ondan kabul edilmeyecektir." (Alu İmrân, 3/85) âyetini indirmiştir ki bu da birincisinin Selman'ın, arkasında bırakıp geldiği ve Hz. Muhammed'in bi'setini bekleyip de ona yetişmeden ölen o hristiyanlar hakkında müjdeyi ihtiva etmekle birlikte Efendimiz'in bi'setinden sonrakiler hakkında ikinci Alu İmrân âyetiyle nesholunduğu düşüncesini akla getirmektedir.[36]

75. Artık onların size inanacaklarını umar mısınız? Halbuki onlardan bir zümre vardı ki Allah 'in kelâmını dinlerlerdi de akılları aldıktan sonra onlar bunu bile bile tahrif ederlerdi.
Müfessirlerin çoğu, "Şimdi (ey mü'minler), onların size inanacaklarını mı umuyor, bekliyorsunuz!? Oysa ki onlardan bir grup Allah'ın kelâmını işitir de onu iyice anladıktan sonra bile bile onu tahrif ederlerdi." Âyet-i kerîmesi Tevrat* taki recm âyeti ile Hz. Muhammed (sa)'in vasıflarını değiştiren (yahudi âlimleri) hakkında inmiştir.[37]

76. İman edenlere kavuştuklarında inandık, derler. Birbirleriyle yalnız kaldıklarında ise Allah 'in size açtığı şeyi, mü 'minler onunla Rabbınız katında kuvvetli delil getirsinler diye mi onlara söyleyip duruyorsunuz? Buna aklınız ermiyor mu? Derler.
İbn Humeyd kanalıyla İbn Abbâs'tan naklediliyor: Yahudiler mü'minlere rastladıklarında "Biz de iman ettik, yani arkadaşınız Muhammed Allah'ın elçi-sidir ama sadece size." derler, birbirleriyle yalnız kaldıklarında böyle diyenlere çıkışır: "Araplara bunu söylemeyin. Unuttunuz mu onlara karşı bu peygamber hakkı için diye Allah'tan fetih ve zafer dileğinde bulunurdunuz. Meğer bu peygamber bizden değil onlardanmış." derlerdi. İşte bunun üzerine Allah Tealâ "(Yahudi münafıklar&#305 iman edenlere kavuştukları zaman inandık, derler. Birbiriyle yalnız kaldıklarında ise Allah'ın size açtığı şeyi mü'minler onunla rabbınız katında aleyhinize kuvvetli delil getirsinler diye mi onlara söyleyip duruyorsunuz, buna aklınız ermiyor mu? derler." âyetini indirdi.[38]
Mücahid'den rivayet ediliyor: Hz. Peygamber (sa) Kurayza oğullarını kalelerinde kuşattığı zaman kalenin altından yahudilere: "Ey maymun ve domuzların kardeşleri, ey tâğûta tapanlar!" diye seslenmişti. Bunu duyan yahudiler: "Bu adam bunları nereden biliyor? Muhammed'e bunları kim haber verdi? Bu söz, başka değil ancak sizden çıkmıştır." dediler de Allah Tealâ bu âyetleri indirdi.[39]

79. Kitabı elleriyle yazıp da sonra onu az bir baha ile satabilmek için "Bu Allah katımdandır. " diyenlere yuh olsun. Vay ellerinin yazdıklarından başlarına geleceklere, vay şu kazanmakta oldukları yüzünden onlara!
"Kitabı elleriyle yazıp da sonra bu Allah katındandır... diyenlere yuh otsun." Âyeti Hz. Peygamber (sa)'in sıfatını değiştiren, niteliklerini tebdil edenler hakkında inmiştir.
Kelbı'nin verdiği bilgi şöyledir: "Rasûlullâh (sa)'ın kitaplarındaki vasfını değiştirdiler. Kitaplarında o, orta boylu, esmer olarak zikredilirken onu buğday benizli düz (kıvırcık değil) saçlı ve uzun boylu yaptılar. Arkadaşlarına ve kendilerine tabî olanlara da: "Ahir zamanda gönderildiğini iddia eden şu peygambere bakın; kitabımızda zikredilen vasıflara uymuyor." dediler. Haham ve bilginlerin diğer yahudiler için olmıyan bir takim menfaatleri vardı ki eğer Hz. Peygamber (sa)'in kitaplarındaki gerçek vasıflarını açıklarsalar bu menfaatlerinin elden gideceğinden korkmuş ve Hz. Peygamber (sa)'in, kitaplarındaki vasıflarını değiştirmişlerdi.[40]
Neseî ve İbn Ebî Hatim rivayetlerinde Efendimiz (sa)'in vasıfları ile ilgili olarak verilen bilgiler biraz daha farklı ve detaylıdır. İbn Abbâs'tan gelen rivayette o şöyle demiştir: Bu âyet yahudi hahamları hakkında inmiştir. Hz. Peygamber (sa)'in Tevrat'taki vasıflarını "Gözleri sürmeli, orta boylu, kıvırcık saçlı, güzel yüzlüdür." şeklinde bulmuşkan çekememezlikten ve azgınlıklarından (sapıklıklarından) bunları elleriyle silip yerine uo uzun boylu, mavi gözlü, düz saçlıdır." yazdılar.[41]

80. "Sayılı günlerden başka bize kat'iyyen ateş dokunmıyacak." Dediler. De ki; Allah katından bir ahid mi elde ettiniz? Ki Allah ahdinden asla caymaz. Yoksa Allah 'a karşı bilmeyeceğiniz bir şeyi mi söylüyorsunuz?
İbn Abbâs'tan rivayet ediliyor: Hz. Peygamber (sa) Medine-i Münevve-re'ye geldiğinde yahudiler; "Bu dünya hayatı yedi bin senedir. İnsanlar âhirette, dünyadaki her bin sene için âhiret günleriyle bir gün azâb olunacaklar, bu da sadece yedi gün demektir ki bu yedi günün sonunda azâb kesilecek, sona erecektir." diyorlardı. Onların bu sözleri üzerine "(İsrail oğullan): Sayılı bir kaç gün dışında bize azâb dokunmıyacaktır, dediler. De ki..." âyeti nazil oldu.[42] Bu, aynı zamanda Mücâhid'in de kavlidir.[43]
Yahudilerin, âhirette kendilerine dokunacak azabın ancak buzağıya tapındıkları gün sayısınca yani sadece 40 gün olacağını iddia ettikleri ve bu âyetin bu sebeple nazil olduğu rivayeti de vardır ki Katâde ve İbn Abbâs'tan rivayet edilmiştir.[44]
Yine azabın kırk gün olacağını söyleyen ve fakat bunu Tevrat'a dayandırdıklarını belirten başka bir rivayet şöyledir: Tevrat'ta, cehennemin 40 yıllık yürüyüş genişliğinde olduğu ve yahudilerin bir günde bir yıllık yol kat'ederek cehennemi kırk günde geçecekleri ve böylece cehennemdeki kalışlarının biteceği yazılı imiş. Bu da Dahhâk tarafından İbn Abbâs'tan rivayet edilmiştir.
Yine İbn Abbâs'tan buna benzer başka bir rivayet daha geliyor: Yahudiler zannediyorlar ki Tevrat'ta şöyle yazılı bulmuşlar: Cehennemin iki ucu arası 40 senelik yoldur. Yolun sonunda Zakkum ağacına ulaşılır. Yahudiler diyorlar ki: İşte biz, Zakkum ağacına ulaşıncaya kadar azâb göreceğiz. Biz zakkum ağacına ulaşınca azâb sona erecek ve cehennem de helak olacak." İşte Allah Tealâ, yahudilerin bütün bu iddialarını yalanlamak üzere "(İsrail oğullar&#305: Sayılı bir kaç gün dışında bize azâb dokunmıyacaktır, dediler. De ki..." âyetini indirdi.[45]

85. Sonra sizler, yine onlarsınız ki kendilerinizi öldürüyor, içinizden bir fırkayı, onları yurtlarından çıkarmak size haram kılınmış olduğu halde (hem çıkarıyor, hem de) size esirler olarak geldiklerinde kendileriyle fidyeleşir (esir mübadelesi yapar, yine onların yurtlarında kalmalarına müsaade etmezjsiniz. Yoksa siz kitabın bir kısmına inanıyorsunuz da bir kısmını inkâr mı ediyorsunuz?...
"Onları yurtlarından çıkarmak size haram kılınmış olduğu halde (hem çıkarıyor, hem de) size esirler olarak geldiklerinde kendileriyle fıdyeleşir (esir mübadelesi yapar, yine onların yurtlarında kalmalarına müsaade etmez)siniz." âyeti yahudilerden Kaynukâ, Kurayza ve Nadîr oğulları hakkında nazil olmuştur. Kaynukâ oğulları, Kurayzalıların düşmanı idiler. Ansardan Evs kabilesi Kaynukâ oğullan ile antlaşmalı; Hazrec kabilesi de Kurayzalıların antlaşmalısı idiler. Nadîr oğulları Evs ve Hazrec ile kardeş iken Nadîr oğulları ile Kurayzalılar da kardeştiler. Sonradan aralan bozuldu, aralarında savaş ve sonunda birbirlerinden esir olanlar oldu. Savaş bitince esirleri karşılıklı olarak fidye karşılığı serbest bıraktılar da Allah Tealâ bundan dolayı onları kınama sadedinde bu âyeti indirdi.[46]
89. Ne zaman ki onlara Allah katından, yanlarında olanı tasdik edici bir kitab geldi, ki daha evvel kâfirler aleyhine Allah 'tan bir fetih istiyorlardı. İşte o tanıdıkları şey (Kur'ân veya Hz. Muhammed) kendilerine gelince onu inkâr ettiler. Artık Allah'ın laneti kâfirlerin tepesine.
İbn Humeyd kanalıyla Asım ibn Ömer ibn Katâde'den, onun da şeyhlerinden rivayetinde şöyle anlatmışlar: "Daha evvel kâfirler aleyhine Allah'tan bir fetih istiyorlardı. İşte o tanıdıkları şey (Kur'ân veya Hz. Muhammed) kendilerine gelince onu inkâr ettiler. Artık Allah'ın laneti kâfirlerin tepesine." âyeti vallahi bizim ve onların hakkında yani ansar ve onların komşuları olan yahudiler hakkında indi. Câhiliye devrinde bir süre biz onlara galip gelmiştik, biz putperest, onlar ise kitab ehli idiler. "Bir peygamber gönderilmesi zamanı geldi, gönderilmesinin gölgesi üzerinize düştü. O peygamberle birlikte Ad ve İrem'in katledildiği gibi sizi katledeceğiz, öldüreceğiz." derlerdi. Allah Tealâ Rasûlü'nü Kureyş'ten gönderip biz de ona iman edince o peygamberi inkâr ettiler [47]
Yine İbn Humeyd'in... İbn Abbâs'tan naklettiğine göre Hz. Peygamber peygamber olarak gönderiImezden önce yahudiler Evs ve Hazrec'e karşı onunla fetih umudu taşıyorlar; o gelince onunla birlikte Evs ve Hazrec'e galip gelecekleri umudunu dile getiriyorlardı. Ama Allah Tealâ onu kendilerinden değil de araplardan gönderince onu ve hakkında daha önceden söylemekte olduklarını da inkâr ettiler. Muâz ibn Cebel ve Selime oğullan kardeşi Bişr ibn el-Berâ ibn Ma'rûr: "Ey yahudiler topluluğu, Allah'tan korkun ve müslüman olun. Siz daha önceden bize karşı, bizler müşriklerken Muhammed ile üstün gelme umudunuzu dile getiriyordunuz. Bize onun peygamber olarak gönderileceğini siz haber vermiş, sıfatlarını bize yine siz söylemiştiniz." dediler. Nadîr oğulları kardeşi Selâm ibn Mişkem: "Bize bildiğimiz, tanıdığımız bir şey getirmedi. O bizim size söylediğimiz peygamber de değil." dedi de Alalh Tealâ: "Ne zaman ki onlara Allah katından yanlarında bulunanı tasdik eden bir kitab geldi, ki daha evvel küfredenlerin aleyhine Alalh'dan onunla fetih ve zafer istiyorlardı. İşte tanıdıkları o şey kendilerine gelince onu inkâr ettiler. Artık Allah'ın laneti o kâfirlerin
tepesine." ayetini indirdi.[48]
İbn Abbâs anlatıyor: Hayber yahudileri ile Gatafan arasında savaş vardı ve Hayber yahudileri ne zaman Gatafan'la karşılaşsalar yeniliyorlardı. Sonunda:
"Ey Allahımız, Ahir zamanda çıkarmayı va'dettiğin o ümmî peygamber hakkı için senden bizi muzaffer kılmanı diliyoruz." duasına sığınmayı kararlaştırdılar ve Gatafan'la karşılaşınca bu duayı yaptılar da yapılan savaşta Gatafan'ı bozguna uğrattılar. Allah Tealâ, onların duasında geçen Hz. Muhammed (sa)'i peygamber olarak gönderince onun peygamberliğini inkâr ettiler de bunun üzerine Allah Tealâ: "Daha önce (o peygamberin adını kullanarak, onun hakkı için diyerek) kâfirlere karşı zafer isterlerken... İşte Allah'ın laneti böyle kâfirleredir." âyetini indirdi.[49]

94. De ki: Allah yanında âhir et yurdu insanların değil de yalnız sizinse, sâdıklardan iseniz haydi ölümü temenni edin.
Yahudiler, Allah Tealâ'nın cenneti yalnız İsrail oğullan ve onların çocukları için yarattığını sanıyorlardı. Bunun üzerine bu âyet nazil oldu.[50]

97. De ki: Her kim Cebrail 'e düşman olursa (kahrından gebersin!) Çünkü kendinden önceki leri tasdik edici ve mü 'minler için sırf bir hidayet ve müjde olan Kur'ân’ı Allah 'in izniyle senin kalbinin üstüne o indirmiştir.
98. Kim Allah'a, meleklerine, peygamberlerine, Cebrail'e, MîkâîVe düşman olursa şüphesiz Allah da o kâfirlerin düşmanıdır.
99. Andolsun ki Biz sana apaçık âyetler indirdik. Onları/âşıklardan başkası inkâr etmez.
Müfessirler bu âyetlerin yahudiler hakkında, İsrail oğullarından yahudilere cevap olarak nazil olduğunda ittifak halindedirler. Ancak yahudilerle müslümanlar arasında bu âyetlerin nüzulüne ilişkin olarak rivayet edilen hadisenin kahramanları ile oluş şekli ve yeri üzerinde rivayetler arasında bazı farklılıklar vardır. Bu rivayetleri şöylece sıralıyabiliriz:
İbn Abbâs hadiseyi şöyle anlatıyor: Yahudiler Hz. Peygamber (sa)'e geldiler ve: "Ey Ebu'l-Kasım, sana bazı şeyler soracağız. Eğer bunlara cevap verebi-1 irsen sana tabî olacağız; haber ver bize, sana meleklerden kim geliyor? Çünkü hiçbir peygamber yoktur ki Rabbı katından risaleti ve vahyi ona bir melek getirmesin. Senin (sana Rabbından vahy getiren) dostun kimdir?" dediler. Efendimiz: "Cibril'dir." dedi. Yahudiler: "O, savaşı, kıtali indiren melektir ve o bizim düşmanımızdır. Eğer yağmuru ve rahmeti indiren Mikâîl'dir, deseydin sana tabî olacaktık." dediler de Allah Tealâ: "De ki: Her kim Cibrîl’e düşman olursa... Allah kâfirlerin düşmanıdır." âyetlerini indirdi.[51] Bu hadisi Tirmizi de tahric etmiştir.[52]
Taberî'deki İbn Abbâs rivayeti biraz değişik ve daha detaylıdır. Şöyle ki:
Bir yahudi cemaati Hz. Peygamber (sa)'in yanma geldiler ve: "Ey EbuM-Kasım, sana bazı şeyler soracağız. Onları ancak bir peygamber bilebilir." Dediler. Efendimiz: "Ne isterseniz sorun ve fakat Yakub'un oğullarından aldığı Allah'ın zimmetini kılın, Allah adına söz verin: Ben size bir şey söylerim de siz onu bilecek olursanız (söylediğim şey sizin bildiğinizle uyuşursa) İslâm üzere bana tabî olacaksınız." buyurdular. Onlar da kabul ettiler "Tamam bu sözü sana veriyoruz." dediler. Efendimiz tekrar: "Sorun dilediğinizi." buyurdular. "Sana soracağımız dört şeyi bize haber ver: Tevrat indirilmezden önce İsrail'in kendisine haram kıldığı yiyecek hangisiydi? Bize haber ver. Kadının suyu ile erkeğin suyu nasıldır? Onlardan çocuk nasıl erkek, nasıl dişi olur? Bize haber ver. Uykudaki şu ümmî peygamberi ve meleklerden dostunun kim olduğunu bize haber ver." dediler. Allah'ın Rasûlü (sa): "Unutmayın Allah adına söz verdiniz. Size bunları haber verirsem bana tabî olacaksınız." diye tekrar hatırlattı da onun istediği ahdi ve misakı verdiler. Efendimiz şöyle cevap verdi: "Tevrat'ı Musa'ya indiren Allah adına; biliyor musunuz İsrail hastalanmış, hastalığı uzamış ve eğer Allah bu hastalığına şifa verirse en sevdiği yiyecek ve içeceği kendisine haram kılacağı adağında bulunmuştu. En sevdiği yiyecek deve eti, en sevdiği içecek de deve sütü idi, değil mi?" Yahudiler: Allah için evet." dediler. Efendimiz: "Allah'ı size şahit tutuyorum, yegâne ilâh olan, Musa'ya Tevrat'ı indiren Allah adına erkeğin suyunun beyaz ve kalın, kadının suyunun sarı ve ince olduğunu, hangisi üstün gelirse çocuğun o cinsten olup ona benzediğini; binaenaleyh erkeğin suyunun kadının suyuna üstün gelmesi halinde Allah'ın izniyle çocuğun erkek olacağını, kadının suyunun erkeğin suyuna üstün gelmesi halinde de Allah'ın izniyle çocuğun kız (dişi) olacağını biliyor musunuz?" diye sordu, "Ey Allahım, evet." Dediler. Efendimiz: "Allahım şahit ol!" buyurdu ve şöyle devam etti: "Musa'ya Tevrat'ı indiren Allah adına şu ümmî peygamberin gözünün uyuduğunu ama kalbinin uyumadığını biliyor musunuz?" Onlar: "Allah için evet." dediler, Efendimiz de: "Ey Allahım şahit ol!" dedi. Yahudiler: Şimdi de bize söyle bakalım, meleklerden dostun kim? Buna cevabına göre sana uyacak, ya da senden ayrılacağız." Dediler. Efendimiz: "Benim dostum Cibril'dir. Allah hangi peygamberi göndermişse Cibril onun dostudur." Buyurdular. Yahudiler: İşte şimdi senden ayrılıyoruz. Şayet meleklerden dostun Cibril'den bir başkası olsaydı sana uyar ve seni tasdik ederdik." Dediler. Efendimiz: "Onu tasdikinizi engelleyen nedir?" diye sordu, şöyle dediler: "O bizim düşmanımızdır. O öyle bir melek ki ancak şiddeti ,harbi, zorluğu ve kan dökmeyi getirir." Dediler de Allah Tealâ "Kendilerine kitab verilenlerden bir güruh sanki onlar bilmiyorlarmış gibi Allah'ın kitabını sırtlarının arkasına atmışlardır."a kadar olmak üzere "De ki: Her kim Cebrail'e düşman olursa (kahrından gebersin!) Çünkü kendinden öncekileri tasdik edici ve mü'minler için sırf bir hidayet ve müjde olan Kur'ân'ı Allah'ın izniyle senin kalbinin üstüne o indirmiştir..." Âyetlerini indirdi.[53] Ebu Dâvûd et-Tayâlisî'nin Müsned'inde aynı rivayet vardır ve bu hâdise üzerine bu âyetle birlikte bir de "Gazab üstüne gazaba döndüler." (Bakara, 2/90) âyetinin indiği ilâvesi vardır.[54]

Aynı hadise Hz. Ömer'den de rivayet edilmiş ve bu sefer hadisenin içinde Hz. Ömer'in kendisi de var. Hz. Ömer'den değişik kanallardan ufak tefek farklarla rivayet edilen hadisenin rivayetlerdeki farklılıkları birleştirilirse şöyle bir anlatım ortaya çıkıyor:
Ömer'in Medine'nin yukarısında bir bahçesi vardı. Oraya arada bir giderdi. Yolunun üzerinde yahudilerin Tevrat okudukları bir yer vardı ve Ömer bahçesine giderken arada bir oraya girer, onları dinler ve Tevrat'ın Kur'ân'a, Kur'ân'in Tevrat'a uygunluğuna hayret edermiş. Onlar da: "Ey Ömer, Bize senden daha sevgilisi yok." derler. "Niye?" diye sorduğunda da: "Çünkü senin arkadaşların bizi hor görüyor, bize eziyet veriyorlar, sen ise bize geliyorsun ve bizi kaplıyorsun. Senin bizim dinimize girebileceğini umuyoruz." derlermiş. Ömer de: "Ben size, Allah'ın kitabının birbirini tasdik etmesinden hoşlandığım için; Tevrat'ın Kur'an'a uygunluğundan, Kur'ân'in Tevrat'a uygunluğundan hoşlandığım için geliyorum." dermiş. Hz. Ömer şöyle anlatıyor: Bir gün ben yine onlarla beraberken dönüp bir de baktım ki Allah'ın Rasûlü (sa) oranın kapısına gelmiş. O'na yöneldim, yanına geldim ve yahudilere: "Allah adına ve size indirdiğ kitap hakkı için O'nun Allah'ın Rasûlü olduğunu biliyor musunuz?" dedim. Efendileri: "Allah'ın adını vererek sordu, haber verin ona." dedi. Onlar da: "Sen bizim e-fendimizsin, sen söyle." dediler. Efendileri: "Biz biliyoruz ki O Allah'ın elçisi-dir." dedi. Ben: "Eğer onun Allah'ın elçisi olduğunu biliyor ve tabî olmuyorsan bu durumda onların helake en müstehak olanı sensin." dedim. Bu sefer hepsi birden söze girişip: "Ama senin arkadaşının dostu olan melek bizim düşmanımız olandır. Meleklerden birisi bize düşman, biri de bizimle barışık." dediler. Ben: "Meleklerden kim düşmanınız, kim sizinle barış içinde?" diye sordum. "Düşmanımız Cibril'dir. O, sertlik, katılık, zor ve ağır yükler ve zorlaştırma meleğidir." dediler. "Sizinle barış halinde olan kimdir?" dedim, "Mikâîl'dir. O, rahmet, yumuşaklık, bolluk ve kolaylaştırma meleğidir." dediler.
Ben: "Peki bunların Allah katında yerleri ve mertebeleri nedir?" diye sordum, "Cibril Allah'ın sağında, Mikâîl de solundadır." dediler. "Şahit olun, Allah'ın sağındakine düşman olan solundakine de düşmandır, solundakine düşman olan sağındakine de düşmandır. Her kim ikisine de düşman ise Allah'a da düşmandır. Size Allah adına şehadet ederim ki Cibril'in, Mikâîl'le barışık olana düşmanlık etmesi; Mikâîl'in de Cibril'in düşmanıyla barış halinde olması ona helâl olmaz. O ikisi ve onlarla beraber olan (diğer melekler) hep birden düşman olanlara düşmandırlar, barış halinde olanla da barış içindedirler." dedim, sonra kalkıp yahudilerle aramda geçen konuşmaları haber vermek üzere Rasûl-i Ekrem (sa)'in yanına vardım, bir de ne göreyim Cibril benden önce gelmiş ve haber vermiş. Efendimiz beni karşıladı ve "Ey Hattâb'ın oğlu, biraz Önce bana gelen âyetleri okumıyayım mı?" diye sordu. Ben: "Evet, oku." deyince de: "De ki kim Cİbrîl'e düşman ise... Onları ancak fasıklar inkâr eder." âyetlerini tilâvet buyurdu. Ben: "Seni hak ile gönderen Allah'a yemin ederim ki ben buraya ancak yahudilerin sözlerini haber vermek üzere gelmiştim. Bir de gördüm ki Habîr, -Latîf olan Allah benden önce sana haber vermiş." dedim. Ömer der ki: O andan itibaren gördüm ki ben, Allah'ın dini hakkında (Ona bağlılıkta) taştan daha katıyım.[55]
Abdurrahman ibn Ebî Leylâ'dan gelen bir rivayette diğerlerinden çok farklı bir ayrıntı var ki o da yahudilerle tartışan Hz. Ömer'in, onların "Senin şu arkadaşının bahsettiği Cibril bizim düşman im izdir." Demeleri üzerine "Her kim Allah'a, meleklere, rasullere, Cibril'e ve MîkâîPe düşmansa hiç kuşkusuz Allah da kâfirlerin düşmanıdır." Dediği ve bu mealdeki âyetin Ömer'in lisanı üzere indiğidir (Tabeii Câmiu'i-Beyân, 1,348-349). En doğrusunu Allah bilir.
İbn Abbâs'tan rivayet ediliyor: Yahudilerin âlimlerinden İbn Sûriyâ el-Katyûnî, Allah'ın Rasûlü (sa)'ne: "Bize bildiğimiz bir şey getirmedin, sana bir âyet nazil olmadı ki onlarda sana tabî olalım." demişti. İşte bunun üzerine "Hiç şüphesiz Biz sana apaçık âyetler indirdik. Onları ancak fâsık olanlar inkâr eder." ayeti indi.[56]
Yine İbn Abbâs'tan bu İbn Sûriyâ'nm Fedek yahudilerinden olduğu da belirtilerek daha detaylı bir rivayet vardır ki şöyledir:
Fedek yahudilerinin âlimlerinden Abdullah ibn Sûriyâ adında birisi vardı. Hz. Peygamber (sa)'le tartışıyordu, Hz. Peygamber'in hak peygamber olduğuna dair kesin deliller karşısına çıkmaya başlayınca (bunlardan kurtulmak üzere) "Gökten sana hangi melek geliyor?" diye sordu. Efendimiz: "Cibril, Allah hangi peygamberi göndermişse Cibril onun dostudur." Buyurdu. İbn Sûriyâ: "O meleklerden bizim düşman imizdir. Şayet Mikâîl deseydin sana iman ederdik. Cibril azabı, savaşı ve şiddeti indirir. Bize defalarca düşmanlık etmiştir, bu da bize zor geliyor. (Bir defasında) Allah, peygamberimize vahy gönderip bildirdi ki Beytu'l-Makdis, Buhtunnasar denilen bir adamın elleriyle tahrip edilecektir ve Allah, Beytu'î-Makdis'in tahrip olunacağı zamanı da bize haber verdi. Haber verilen vakit gelince biz İsrail oğullarından güçlü kuvvetli birisini Buhtunnasar'ı bulup öldürmesi için gönderdik. Buhtunnasar'ı aramak üzere Babil'e gitti, orada (Buhtunnasar'ı) miskin, gücü kuvveti olmıyan bir çocuk halindeyken buldu ve Öldürmek üzere yakalamışken Cibril buna mani oldu, gönderdiğimiz o güçlü kuvvetli adamımıza: "Eğer Rabbımız sizin helakinize izin vermişse (sizin helakinize izin veren Rabbımız ise) bu güçsüz çocuğun bunda ne dahli olabilir ki!? Ve eğer böyle değilse şu miskin çocuğu hangi hakla öldüreceksin?" dedi. Bu söz aklına yatan adamımız da onu tasdikle çocuğu bırakıp bize geri döndü. O çocuktan başkası olmıyan Buhtunnasar büyüyüp güçlendi, bize savaş açtı ve gelip Beytu'l-Makdis'i tahrip etti. İşte bunun için biz Cibril'i kendimize düşman saydık." dedi de Allah Tealâ bu âyet-i kerîmeyi indirdi.
Mukatil'den gelen rivayette yine Cibril'in yahudilerce düşman ilân edildiği belirtilirken gösterilen gerekçe biraz daha farklı ve gariptir: Yahudiler: "Cibrîl bizim düşmanımızdır. Çünkü peygamberliği bizden birine getirmekle emrolunmuşken o gitti bizim dışımızda birine getirdi." dediler de Allah Tealâ bu âyeti indirdi.[57]
İbn Abbâs'tan gelen bir rivayette konu, "Sana ruhu soruyorlar, de ki: Ruh, Rabbımın emrindendir ve size ilimden pek az bir şey verilmiştir." (İsrâ, 17/85) âyetinin inmesiyle ilişkilendiriliyor. Şöyle ki:
Yahudiler, Hz. Peygamber (sa)'e: "Bize ruhu haber ver; ruh nedir ve ruh, Allah'tan bir şey iken cesedde olan ruha nasıl azâb olunur?" diye sordular. O zamana kadar Hz. Peygamber (sa)'e bu hususta bir şey nazil olmamış olduğu
için Efendimiz (sa) bir cevap vermediler. Bunun üzerine Cibrîl geldi ve "Sana ruhu soruyorlar, de ki: Ruh, Rabbımın emrindendir ve size ilimden pek az bir şey verilmiştir." dedi. Hz. Peygamber (sa) de onlara bunu haber verdi, yahudiler: "Bunu sana kim getirdi?" diye sordular. Hz. Peygamber (sa) onlara: "Allah katından bunu bana Cibrîl getirdi," deyince onlar: "Vallahi bunu sana ancak bizim düşmanımız söylemiş." dediler de bunun üzerine Allah Tealâ: "De ki: Kim Cebrail'e düşman olursa (bilsin ki) kendinden evvelkileri tasdik edici ve mü'minler için bir hidayet ve müjde olan Kur'ân'ı Allah'ın izni ile senin kalbine o indirmiştir." âyet-i kerimesini indirdi.[58]
Bu rivayetlerden anlaşılıyor ki her üç âyet de yahudiler ve onlar gibi sudan bahanelerle Allah'ın son peygamberinin getirdiği hakkı kabul etmemekte direnenler hakkında ve bir çeşit onların imanlarına fazla tama etmemek gerektiği uyarısıyla birlikte onların yalanlarını, sudan bahanelerini ve gerçek durumlarını mü'minlere haber vermek, bir de onların imansızlıkta özürleri olmadığını beyanla onları azarlamak üzere nazil olmuştur.[59]

100. Onlar ne zaman bir ahid ile bağlandılarsa onlardan bir grup onu bozup atıvermedi mi? Hayır, aksine onların çoğu iman etmezler.
İbn Abbâs'tan rivayet ediliyor ki "Onlar ne zaman bir ahid ile bağlandılarsa onlardan bir grup onu bozup atıvermedi mi?..." âyetinde kastedilen Mâlik ibn es-Sayf (İbnu's-Sayt da denilirmiş)'dır. "Allah'a yemin olsun ki kitabımızda Muhammed'e iman edeceğimize dair bizden ne bir ahid alınmıştır ne bir misak." demişti. Bunun üzerine bu âyet-i kerime nazil oldu.
Mamafih bir kişi yerine Hz. Peygamber gelince onun nübüvvetini inkâr e-den bütün yahudilerin bu âyetin nüzul sebebi olduğu da söylenmiştir [60]

102. Şeytanların, Süleyman 'in mülkü aleyhine uydurup takip ettikleri şeylere uydular. Halbuki Süleyman asla kâfir olmadı. Fakat o şeytanlar kâfir idiler ki insanlara büyücülüğü ve BâbiVdeki iki meleğe, Hârût ve Mârût'a indirilen şeyleri Öğretiyorlardı...
Yahudiler, bir süre Hz. Peygamber (sa)'e Tevrat'taki hususları sordular, ama baktılar ki Hz. Muhammed onların Tevrat'ta bildiklerini onlardan daha iyi biliyor; Tevrat'takileri sormaktan vazgeçip büyü ile ilgili şeyler sormaya ve bu konularda onunla tartışmaya başladılar da Allah Tealâ "Şeytanların, Süleyman'ın mülkü aleyhine uydurup takip ettikleri şeylere uydular. Halbuki Süleyman asla kâfir olmadı. Fakat o şeytanlar kâfir idiler ki insanlara büyücülüğü ve Bâbil'deki iki meleğe, Hârût ve Mârût'a indirilen şeyleri öğretiyorlardı." ayetini indirdi [61]
İmrân ibnu'l-Hâris anlatıyor: Bir gün İbn Abbâs'ın yanında oturuyorduk. Bize şöyle anlattı: Şeytanlar gökten (gök ehlinden) bazı haberleri çalmaya çalışırlardı. Onlardan birisi bir doğru kelime yakalar ve onun doğruluğu tecrübe edilirse ona yetmiş kelime daha katar ve insanların kalblerine yayardı. Hz. Süleyman buna muttali olunca o şeytanların insanlara yaydığı yalanlan toplatıp oturduğu kürsünün altına gömdürdü.
Hz. Süleyman ölünce şeytanlardan birisi insanların yoluna çıkıp: "Size Süleymanm en iyi korunan, bir misli ve benzeri olmıyan hazinesini göstereyim mi?" dedi. İnsanlar "evet göster" deyince: "İşte orada, kürsüsünün altında." Dedi. Kazıp o şeytanların uydurdukları yalanları çıkardılar ve: "Bunlar Süleymanm ümmetleri büyülediği büyüdür." Dediler. İşte Allah Tealâ Süleyman'ın bu konuda mazur olduğunu, bu büyünün ona değil de şeytanlara ait olduğunu bildirmek üzere "Süleyman'ın hükümranlığı hakkında onlar şeytanların uydurup söylediklerine tabî oldular..." âyetini indirdi.
Muhammed ibn İshak der ki: Allah'ın Rasûlü (sa), Hz. Süleyman (as)'i Allah'ın elçileri arasında zikredince bazı yahudi hahamları: "Muhammed, Davud'un oğlunu peygamber sanıyor. Halbuki o sadece bir büyücüydü." dediler de bunun üzerine Allah Tealâ: "Süleyman kâfir olmadı ve fakat şeytanlar kâfirdiler. .." âyetini İndirdi.[62]
Kelbî der ki: Şeytanlar, Hz. Süleyman'ın kâtibi Asaf in dilinden ve "Bu, melek Asaf ibn Berhıyâ'nın bildikleridir." diyerek büyü yazdılar ve bu büyüyü de Hz. Süleyman'ın hükümranlığı Allah tarafından kendisinden alındığında Süleyman'ın haberi olmadan onun namaz kıldığı yere gömdüler. Hz. Süleyman ölünce de oradan çıkartıp insanlara: "Süleyman size bununla hükmediyordu. Bunları öğrenin (ki siz de insanlara hükmedebilesiniz.)" dediler. İsrail oğulları âlimleri bunu öğrenince: "Allah korusun, bunlar Süleyman'ın ilmi değil" dediler. İsrail oğullarının ayak takımı ise "Bu Süleyman'ın ilmidir." Dediler ve peygamberlerin kitaplarını terkederek bunları öğrenmeye yöneldiler. Böylece bu büyülerin ayıbı Hz. Süleyman'a yüklenmeye başladı ve insanlar arasında yayıldı. Tâ ki Allah Tealâ Hz. Muhammed (sa)'i peygamber olarak gönderdi de Allah Tealâ ona, peygamberi Süleyman'ın Özrünü, yayılan bu büyünün ona değil şeytanlara ait olduğunu, Süleyman'a atılan bu iftiradan onun berî olduğunu "Süleyman'ın hükümranlığı hakkında onlar şeytanların uydurup söylediklerine tabî oldular..." âyetiyle bildirdi.
Hz. Süleyman'dan hükümranlığının nasıl alındığına dair bilgiye de Taberî'de raslıyoruz. O şöyle zikrediyor:
İbn Abbâs'tan nakledildiğine göre Hz. Süleyman, bir keresinde çok sevdiği hanımı Cerâde'nin kabilesi lehine bir hüküm vermiş ve daha sonraları bu sebeple de mihnete duçar olmuş:O, tuvalete gideceğinde veya bir hanımı ile birlikte olmak istediğinde krallık mührünü hanımı Cerâde'ye emanet edermiş. Bir gün yine mührü Cerâde'ye bırakıp tuvalete gitmiş. Şeytan hemen Süleyman kılığında Cerâde'ye gelip ver mührümü demiş ve mührü alıp parmağına takmış. Mührü parmağına takınca bütün ins, cin ve şeytanlar ona boyun eğmişler. Biraz sonra gerçek Süleyman Cerâde'ye gelip yüzüğünü isteyince Cerâde: Yalan söylüyorsun, sen Süleyman değilsin." Demiş ve Hz. Süleyman da bu şekilde krallığın elinden gittiğini anlamış.
İşte o günlerde şeytanlar "Bunlar Asaf ibn Berhıyâ'nın kral Süleyman için ilim hazinelerinden alarak yazdıklarıdır." Başlığıyla büyü kitapları yazmışlar, bunları Süleyman'ın mührü ile mühürleyip sonra da onun kürsüsünün altına gömmüşler. Daha sonra Hz. Süleyman bir şekilde hükümranlığını tekrar kazanmış ve şeytanların insanlar arasında yaymaya çalıştıkları büyücülüğü kaldırmışsa da çok geçmeden vefat etmiş ve insanlar arasında Hz. Süleyman'ın büyücü olduğu bilgisi şeytanlar tarafından tekrar canlandırılarak Hz. Peygamber'in bi'setine ve bu konudaki "Süleyman'ın hükümranlığı hakkında onlar şeytanların uydurup söylediklerine tâbi oldular..." âyetinin nüzulüne kadar devam etmiştir.[63]
Hasîfe'den rivayete göre o şöyle anlatmış: Bir ağaç bittiğinde Süleyman ona: "Sen hangi hastalığın ilâcısın?" diye sorar, ağaç da "şu şu hastalığın ilâcıyım." Dermiş. Harûbe (keçiboynuzu) ağacı bittiğinde ona: "Sen neyin ilâcısın?" diye sormuş, o da: "Ben senin evinin harab olması için bittim." demiş. Süleyman: "Benim evimi mi tahrib edeceksin?" deyice ağaç "evet" demiş. Hz. Süleyman da: "Sen ne kötü ağaçsın." demiş ve çok geçmeden ölmüş. İnsanlar hastalarına "Keşke Süleyman gibi olaydı." demeye başlamışlar. Şeytanlar da bunu alarak bir kitap yazmışlar, bunu Süleyman'ın namaz kıldığı yere koymuşlar, sonra da insanlara: "Size Süleyman'ın neyle tedavide bulunduğunu gösterelim." demiş, gidip o yazdıklarını ve Süleyman'ın namazgahına koyduklarını çıkarmışlar. İçinde büyü ve muskalar varmış. İşte bunu beyan etmek üzere Allah Tealâ "Süleyman'ın hükümranlığı hakkında onlar şeytanların uydurup söylediklerine tabî oldular..." âyetini indirmiştir.
Sırrî der ki: Hz. Süleyman zamanında insanlar büyü yazar ve onu öğrenmekle meşgul olurlardı. Hz. Süleyman bunu engellemek için yazılan büyüleri toplatıp kürsüsünün altına gömdürdü ve insanların büyü ile meşgul olmalarını da yasakladı. Hz. Süleyman ölüp de onun büyü yazılı kitapları toplatıp büyüyü yasakladığını bilenler de gidince şeytan, bir insan suretine bürünüp israil oğullarından bir grubun yanına geldi ve: "Şimdiye kadar hiç yemediğiniz ve ebediyyen yiyemiyeceğiniz bir hazineyi size göstereyim mi?" dedi. "Evet" dediler. "Süleymanın kürsüsünün altını kazın." Dedi. Kazdılar ve o kitapları bulup çıkardılar. Şeytan: "İşte Süleyman cinlere, insanlara, şeytanlara ve kuşlara bunlarla hükmetti." Dedi. İsrail oğulları bu kitapları aldılar, öğrendiler ve işte bu yüzden büyü en çok yahudiler arasında bulunur. Allah Tealâ, peygamberi Süleyman'ın bu iftiradan berî olduğunu beyan etmek üzere işte "Süleyman'ın hükümranlığı hakkında onlar şeytanların uydurup söylediklerine tabî oldular..." âyetini indirdi. [64]

104. Ey iman edenler, "râinâ" demeyin ve fakat "unzurnâ" deyin, kulak verin. Kâfirler için elim bir azâb vardır.
Atâ rivayetinde İbn Abbâs şöyle demiş: Araplar kendi aralarında "Bizi görüp gözetin." anlamında olmak üzere "râinâ" derlerdi. Yahudiler, ashab-ı kiramın Hz. Peygamber (sa)'e de bu şekilde seslendiklerini duyunca bu çok hoşlarına gitti. Çünkü "râinâ" yahudi lisanında "İşit, işitmez olası!" manâsında çirkin bir küfür idi. "Biz şimdiye kadar Muhammed'e gizlice sövüyorduk, gelin artık açıkça sövelim. Bu küfür nasıl olsa onların sözü (ile aynı)" dediler ve "Ey Muhammed râinâ" deyip gülmeye başladılar. Ansardan Sa'd ibn Ubâde –başka bir rivayette Sa'd İbn Muâz[65]- yahudilerin dilini biliyordu. Yahudilerin Efendimize böyle deyip güldüklerini görünce durumu hemen kavradı ve: "Ey Allah'ın düşmanları, Allah'ın laneti size. Muhammed'in nefsi kudret elinde olan Allah'a yemin ederim ki sizden herhangi birinin Efendimize böyle söylediğini duyarsam boynunu koparırım." Dedi. Yahudiler: "İyi de bunu siz de söylemiyor musunuz?" dediler de Allah Tealâ: "Ey iman edenler, râinâ demeyin..." âyetini indirdi.[66]
Taberî, yahudilerden Hz. Peygamber (sa)'e "râinâ" diyerek alay edenin Kaynukâ oğullarından Rifâa ibn Zeyd ibn et-Tâbût olduğunu kaydediyor.[67]

lO5. Kitab ehlinden kâfirler ve müşrikler Rabbınızdan size hiç bir hayır indirilmesini istemezler. Allah ise rahmetiyle kimi dilerse onu mümtaz kılar. Allah en büyük lütuf ve inayet sahibidir.
Müfessirler derler ki: Müslümanlar, anlaşmalı oldukları yahudilere: "Gelin Muhammed'e iman edin." dediklerinde yahudiler: "Şu bizi çağırdığınız din bizim üzerinde olduğumuz dinden daha hayırlı değil. Aslında biz de onun hayır olmasını isteriz ama..." demişlerdi. Bunun üzerine onları yalanlamak için Allah Tealâ "Kitab ehlinden kâfirler ve müşrikler Rabbınızdan size bir hayır indirilmesini istemezler." ayetini indirdi.[68]

106. Biz Azîmüşşan bir şeyi nesheder ya da onu unutturursak mutlaka ondan daha hayırlısını veya bir mislini getiririz. Bilmedin mi ki Allah her şeye Kadir'dir!?
Müşrikler nesh konusunda Hz. Peygamber (sa)'e hücum edip "Görmüyor musunuz, Muhammed ashabına bir şey emrediyor, sonra onu onlara yasaklayıp tersini emrediyor. Bugün bir şey söylüyor, yarın ondan dönüyor.[69] Bu Kur'ân filân değil, Muhammed onu kendiliğinden söylüyor. Görmüyor musunuz o çelişkili bir söz." demişlerdi. Bunun üzerine "Biz Azîmüşşan bir şeyi nesheder ya da onu unutturursak mutlaka ondan daha hayırlısını veya bir mislini getiririz. Bilmedin mi ki Allah her şeye Kadîr'dir!?"[70] ve "Biz bir âyeti başka bir âyetin yerine değiştirdiğimiz vakit..." (en-Nahl, 101) âyetleri nazil oldu.[71]
Bu âyetin nüzulüne kıblenin Beytu'l-Makdis'ten Ka'be'ye çevrilmesi üzerine, yahudilerin, müslümanların namazlarında başka bir yöne döndürülmelerini çekemiyerek, hased, kin ve düşmanlıklarından "Muhammed bugün bir şey söylüyor, yarın ondan dönüyor, ashabına dilediğini helâl kılıyor, dilediğini haram ediyor. Bu Kur'ân filân değil, tamamen Muhammed'in sözü, onun için birbirini nakzediyor, çelişkili bir söz" demelerinin sebep olduğu da rivayet edilmiştir.[72]

108. Daha önce Musa 'dan istendiği gibi Rasûlünüzden (mucizeler) talebinde mi bulunmak istiyorsunuz? Her kim küfrü imanla değiştirirse hiç kuşkusuz en kötü yola saparak dalâlete düşmüş olur.
Rivayete göre Kureyş müşrikleri: "Ey Muhammed, bizim için Safa tepesini altına çevir ve Mekke arazisini genişlet (ki sana iman edelim)." Demişlerdi de Musa (as)'nm kavminin ona "bize de onların ilâhı gibi bir ilâh yap." Tekliflerinde olduğu gibi Hz. Peygamber (sa)'den mucizeler istemelerinin yasaklama sadedinde olmak üzere "Daha önce Musa'dan istendiği gibi Rasûlünüzden (mucizeler) talebinde mi bulunmak istiyorsunuz? Her kim küfrü imanla değiştirirse hiç kuşkusuz en kötü yola saparak dalâlete düşmüş olur." ayeti indi.[73]
İbn Abbâs'tan gelen bir rivayette Kureyş müşriklerinden Abdullah ibn Ebî Ka'b ve onunla birlikte bir grubun Hz. Peygamber (sa)'e bu teklifi yaptıkları, yukardaki tekliflere ilâve olarak "Genişletilecek Mekke arazisinde nehirler a-kıtmasım" dedikleri belirtilmektedir. İbn Abbâs'tan gelen başka bir rivayette de yahudilerden Râfi' ibn Huzeyme (veya Hureymile) ve Vehb ibn Zeyd'in Efendimiz (sa)'den gökten, okuyacakları bir kitab getirmesini ve (Mekke vadisinde) nehirler akıtmasını istedikleri ve bu âyetin bunun üzerine nazil olduğu belirtilmektedir.[74]
Ebu'l-Aliye'den rivayet ediliyor: Birisi Hz. Peygamber (sa)'e: "Ey Allah'ın elçisi, Bizim keffâretlerimiz de İsrail oğullarının keffaretleri gibi olsaydı." Demişti. Hz. Peygamber (sa) üç defa: "Ey Allahım, bunu asla istemeyiz." deyip şöyle devam etti: "Allah'ın size vermiş oldukları elbette İsrail oğullarına verdiklerinden daha hayırlıdır. Onlardan birisi bir suç işledi miydi hem o suçu, hem de keffâretini kapısında yazılı olarak bulur; o keffâreti yerine getirse dünyada, yerine getirmese âhirette rezil olurdu. Allah size İsrail oğullarına verdiklerinden daha hayırlısını vermiştir. Allah Tealâ: "Her kim bir kötülük işler ya da kendine zulmeder de sonra istiğfar ederse Allah'ı Gafur Rahim olarak bulur." Buyurmuştur. Beş vakit namaz ve Cum'a bir sonraki cum'aya kadar olmak üzere ara-larındakine keffaretlerdir. Her kim bir kötülük düşünür de onu işlemezse onun aleyhine kötülük olarak yazılmaz, eğer işlerse bir kötülük olarak yazılır. Kim de bir iyilik yapmayı düşünür de yapamazsa onun lehine bir iyilik yazılır. Hem düşünür hem işlerse o iyilik onun lehine on iyilik olarak yazılır." buyurdu ve Allah Tealâ bu âyeti indirdi. Bu haberi İbn Cerîr ve İbn Ebî Hatim tahric etmişlerdir.[75]
Müfessirler bu rivayetler yanında bu âyetin nüzul sebebinde başka bilgilere de yer vermekteler:
Yahudiler ve müşrikler Hz. Peygamber'den istekte bulunup "Musa'ya Tevrat'ın verilişi gibi bize gökten bir defada inecek bir kitap getir." dediler,
Abdullah ibn Ümeyye el-Mahzûmî: "Gökten bana bir mektup getir. İçinde "Alemlerin Rabbından İbn Ebî Ümeyye'ye. Bil ki Ben, Muhammed'i insanlara peygamber olarak gönderdim." yazılı olsun, dedi,
Suddî'den gelen rivayette "Allah'ı ve melekleri karşımıza getirmedikçe sana iman edecek değiliz." demişlerdi. İşte bunun üzerine Allah Tealâ "Daha önce Musa'dan istendiği gibi Rasûlünüzden (mucizeler) talebinde rni bulunmak istiyorsunuz? Her kim küfrü imanla değiştirirse hiç kuşkusuz en kötü yola saparak dalâlete düşmüş olur." âyetini indirdi.[76] Mucâhid'den gelen rivayette ise Hz. Peygamber (sa)'in: "Tamam, istediğinizi getireceğim, ama yine de kâfirlikte ısrar ederseniz İsa'nın Mâidesi ashabının başına gelenlerin sizin de başınıza gelmesini kabul ediyor musunuz?" deyince bu isteklerinden vazgeçtikleri belirtilmektedir.[77]
Öyle anlaşılıyor ki iman etmek için, kendisine mucize geldiğinde gereğini yerine getirmek için değil de Hz. Peygamber (sa)'i âciz bırakmak ve böylece onu insanların gözünden düşürmek İçin bu ve benzeri tekliflerde bulunanlar bu âyetin hükmü altına girmektedirler.[78]

109. Kitab ehli olanlardan çoğu hak kendilerine besbelli olduktan sonra içlerindeki hasedden ötürü sizi imanınızdan sonra kâfirlere çevirmek istediler. Allah 'in emri gelinceye kadar şimdilik onları bırakın, serzeniş de etmeyin. Şüphesiz Allah herşeye Kadir'dir.
Yahudiler Uhud gazvesinden sonra müslümanlara: "Başınıza gelenleri görmediniz mi? Eğer hak din üzere olsaydınız bunlar başınıza gelmezdi. Bizim dinimize dönün. Sizin için en hayırlı olan budur." Demişlerdi. İşte bunun üzerine "Kitab ehli olanlardan çoğu sizi imanınızdan sonra kâfirlere çevirmek istediler..." âyeti nazil Oldu.[79] Başka bir rivayette bu teklifi yapanların, içlerinde Finhâs'ın da bulunduğu bir grup yahudi olduğu ve Huzeyfe ibnu'l-Yemân ile Ammâr ibn Yâsir'e bu teklifte bulundukları belirtilmiştir.[80]
İbn Abbâs'tan rivayet ediliyor: Allah Tealâ Rasûlü'nü araplardan gönderdiği için arapları yahudiler içinde en çok hased edenler Huyey ibn Ahtab ve Ebu Yâsir ibn Ahtab idi ve güçleri yettiğince insanları İslâm'dan çevirmeye çalışırlardı. İşte Allah Tealâ bu âyeti bu sebeple ve onlar hakkında indirmiştir.[81]
Abdullah ibn Ka'b ibn Mâlik'ten rivayete göre ise Ka'b ibnu'l-Eşref, Hz. Peygamber (sa)'i hicveder, Kureyş kâfirlerini şiirleriyle Efendimiz aleyhine tahrik ve teşvik eder, Efendimiz Medine'ye geldiğinde oradaki yahudiler ve müşrikler de Efendimiz (sa)'e eziyet ederler; Hz. Peygamber (sa) de onların hoş görülüp affedilmelerini emrederdi. İşte bu âyet bunun üzerine nazil olmuştur.[82]

113. Yahudiler: hristiyanlar bir şeye sahip değiller, dediler. Hristiyanlar da: yahudiler bir şeye sahip değiller, dediler. Halbuki hepsi de kitabı okuyorlar. Bilmeyenler de tıpkı onların dediklerini söyledi. Artık Allah ayrılığa düşmekte olduklarında kıyamet günü aralarında hükmünü verecektir.
İbn Abbâs anlatıyor: Necran hey'eti Hz. Peygamber (sa)'le görüşmek üzere Medine'ye geldiklerinde yahudi hahamları bunların yanına geldiler ve Hz. Peygamber (sa)Mn yanında nizâya tutuştular, sonunda yahudiler: "Siz din olarak hiçbir şey üzere değilsiniz." dediler ve İsa'yı ve İncil'i inkâr ettiler. Hristiyanlar da: "Asıl siz din adına hiç bir şey üzere değilsiniz." dediler, Musa ve Tevrat'ı inkâr ettiler de Allah Tealâ: "Yahudiler: hristiyanlar bir şeye sahip değiller, dediler. Hristiyanlar da: yahudiler bir şeye sahip değiller, dediler. Halbuki hepsi de kitabi okuyorlar..." âyetini indirdi.[83]
Haberi İbn İshâk ve İbn Ebî Hatim tahric etmişlerdir.[84]
Taberi, yahudi hahamlarından hristiyanlara karşı: "Siz din olarak hiçbir şey üzere değilsiniz." diyenin Râfi' ibn Huzeyme (veya Hureymile) olduğunu kaydetmiştir.[85]

114. "Allah'ın mescidlerinde O'nun adının anılmasını men'edenden, onların harap olmasına koşandan daha zâlim kimdir? Onların hakkı oralara korkak korkak girmekten başkası değildir. Dünyada rüsvaylık onlarındır, âhirette de yine onların azâb-ı azîm.
Bu âyet-i kerimenin kim hakkında indiğinde müfessirler ihtilâf etmişlerdir.
"Hristiyan namlardan Tatlus ve ashabı hakkında nazil olmuştur. İsrail oğullarına savaş ilân etmiş; onların eli silâh tutanlarını öldürmüş, kadınlarını esir etmiş, Tevrat'ı yakmış, Beytu'l-Makdis'i tahrip ederek oraya leşleri atmışlardı." Bu görüş Kelbî rivayetiyle İbn Abbâs'a aittir.[86]
Bazıları "Buhtunnasar hakkında indi. Çünkü o Beytu'l-Makdis'i tahrip etmişti." derken İbn Abbâs hristiyanlar hakkında nazil olduğunu söylemiştir. Âyetin hristiyanlar hakkında nazil olmasının vechi, Beytu'l-Makdis'i ellerinde tutan yahudilere düşmanlıklarından ötürü BabiFli Buhtunnasar'a yardım ettikleri vâ-kıasıdır. Bu yardım onların Beytu'l-Makdis'i tahrip etmeleri anlamında kabul edilmiş oluyor ki Katâde de bu görüştedir ve Beytu'l-Makdis Hz. Ömer zamanına kadar böyle tahrip edilmiş halde kalmış, Hz Ömer zamanında yeniden imar edilmiştir.
Üçüncü bir kavil olarak âyetin, Hudeybiye senesi Hz. Peygamber ve müzminlerin müşrikler tarafından Mekke'ye sokulmamaları üzerine indiği söylenmiştir.[87]
Aslında âyetin lafzı genel olduğu için her ne zaman ve şekilde, hangi mescidden olursa olsun onlarda ibadeti engelleyip maddî ve manevî harabiyetlerine sebep olanlar bu âyetin hükmü altına girerler.[88]

115. Allah'ındır doğu da batı da. Nereye dönerseniz Allah 'in vechi orasıdır. Hiç şüphesiz Allah Vâsi'dir, Alîm'dır.
Amir ibn Rabîa'dan rivayet ediliyor ki o şöyle anlatmış: Karanlık bir gecede bir seferde Allah'ın Rasûlü (sa) ile beraberdik. Kıblenin neresi olduğunu bilemedik de herkes kendi hali üzere namaz kıldı. Sabah olunca durumu Hz. Peygamber (sa)'e haber verdik de "Allah'ındır doğu da batı da. Nereye dönerseniz Allah'm vechi Orasıdir..." âyeti nazil oldu.[89]
Yine Tirmizî'de İbn Ömer'den rivayetle tahric olunan bir habere göre âyet, binit üzerinde namaz hakkında nazil olmuştur. Haber şöyledir:
Hz. Peygamber (sa) Mekke'den Medine'ye gelirken yolda binitinin üzerinde biniti ne tarafa dönerse o tarafa doğru nafile namaz kılıyordu işte "Doğu da Allah'ındır, batı da..." âyeti bunun hakkında nazil oldu.[90] Tirmizî bu hadisin hasen sahih olduğunu kaydetmiştir. Aynı haber Müslim tarafından da İbn Ömer'den rivayetle tahric edilmiştir.[91]
Bir de denilmiştir ki bir grup kıblenin ne tarafta olduğunu bulamamışlar da farklı farklı taraflara yönelerek namaz kılmışlardı. Sabah olunca (kıbleye göre)hatalı yönlere doğru namaz kıldıkları ortaya çıkmış ve bunda mazur görülmüşlerdi.[92]
Katâde der ki: "Nereye dönerseniz Allah'ın vechi orasıdır..." âyeti Necâşî hakkında inmiştir. Necâşî öldüğünde Hz. Peygamber (sa) müslümanları Medine dışında Necâşî için cenaze namazı kılmaya çağırdı. Dediler ki: "Bizim kıblemizden başka yöne namaz kılan ve o halde ölen biri üzerine biz nasıl cenaze namazı kılarız!?" İsmi Ashame -arapçada Atıyye- olan Habeş kralı Necâşî ölünceye kadar Beytu'l-Makdis'e doğru namaz kılmıştı ve o Öldüğünde de müslümanların kıblesi Beytu'l-Makdis'ten Ka'be'ye çevrilmişti. İşte bu âyet bunun üzerine nazil oldu. Hz. Peygamber (sa)'in ashabına Necâşî üzerine cenaze namazı kıldırması hicretin dokuzuncu senesi olmuştur.[93] İbn Abbâs'tan gelen rivayette Necâşî'nin vefatının Cibril tarafından Efendimiz (sa)'e bildirildiği ve onun üzerine cenaze namazı kılmalarının Allah tarafından emrolunduğu detayları da yer almaktadır.[94]
Dördüncü bir kavil olarak "Nereye dönerseniz Allah'ın vechi orasıdır..." âyetinin, Hudeybiye senesi Hz. Peygamber ve mü'minlerin müşrikler tarafından Mekke'ye girmelerinin engellendiği sırada ve "Allah'ın mescidlerinde O'nun adının anılmasını men'edenden, onların harap olmasına koşandan daha zâlim kimdir?" âyet-i kerimesi ile birlikte indiği söylenmiştir.[95]
Bütün bunlardan farklı olarak İbn Cüreyc'den gelen bir rivayete göre "Bana dua edin, duanıza icabet edeyim." (öâfır, 40/60) âyeti nazil olunca "Nereye doğru dua edelim dediler de bunun üzerine "Nereye dönerseniz Allah'ın vechi orasıdır." âyeti nazil oldu.[96]

116. Onlar, "Allah kendine çocuk edindi. " dediler. Hâşâ O bundan münezzehtir. Tam tersine göklerde ve yerde ne varsa O 'nun. Hepsi de O 'nun emrine râm olmuşlardır.
Bu âyet "Uzeyr Allah'ın oğludur." diyen yahudiler; "Mesîh Allah'ın oğludur." diyen Necran hristiyanları ve "Melekler Allah'ın kızlarıdır." diyen Arap müşrikleri hakkında nazil olmuştur.[97]

118. Bilmeyenler: "Ne olur, Allah bizimle söyleşse, konuşsa, yahut bize bir âyet gelse. " Dediler, Onlardan Öncekiler de tıpkı onların söyledikleri gibi söylemişlerdi. Kalbleri birbirine ne kadar da benzemiştir. Biz Azîmüşşan gerçekleri ikan sahibi olanlara âyetleri apaçık gösterdik.
Bu âyetin nüzul sebebi olarak hristiyanlar, yahudiler ve arap müşrikleri olmak üzere üç grup gösterilmişse de Taberî şu rivayeti tercih ediyor:
îbn Abbâs'tan naklediliyor: Yahudi Rafı' ibn Huzeyme (veya Hureymile), Rasûlullah (sa)'a: Eğer söylediğin gibi Allah katından gönderilmiş bir elçi isen o seni gönderen Allah'a söyle gelip bizimle konuşsun, konuştuğunu (kelâmını) duyalım." Demişti. Bunun üzerine Allah Tealâ bu âyeti indirdi.[98]

119. Muhakkak Biz azîmüşşan seni müjdeleyici ve uyarıcı olarak o hak ile gönderdik Cahîm ashabından (onların ölümden sonra nasıl olduklarını) sorma.
İbn Abbâs ve Muhammed ibn Ka'b el-Kurazî derler ki: Hz. Peygamber (sa) "Keşke bir bilebilsem, babam ve annem ne yaptılar (ne yapıyorlar)?" dediği zaman kâfirlerin hallerini sormaktan "Muhakkak Biz azîmüşşan seni hak olarak, müjdeleyici ve uyarıcı olarak gönderdik. Cahîm ashabından (onların ölümden sonra nasıl olduklarını) sorma." âyeti ile men'edildi.[99]
Taberî'deki rivayette Efendimiz (sa)'in bu temennisini üç kere söylediği, ancak âyet ile bundan men*edilince bir daha ömrünün sonuna kadar ana-babasmı hiç zikretmediği de kaydedilmiş.[100]
Mukatil der ki: Hz. Peygamber (sa): "Şayet Allah Tealâ yahudilere baskınını indirmiş olsaydı mutlaka iman ederlerdi." demişti. Bunun üzerine Allah Tealâ: "Cahîm ashabından (onların ölümden sonra nasıl olduklarını) sorma." âyetini İndirdi.[101]

120. Ne yahudiler, ne hristiyanlar sen onların dinine uyuncaya kadar asla senden hoşnut olacak değillerdir. De ki: Allah 'm hidayeti, doğru yolun tâ kendisi odur. Eğer sana gelen ilimden sonra onların hevâlarına uyacak olursanandolsun ki senin için Allah*tan ne gerçek bir dost, ne de gerçek bir yardımcı yoktur.
Bu âyetin nüzul sebebi şudur: Yahudiler ve hristiyanlar barış istiyorlar ve Hz. Peygamber (sa)'e, müslüman olacakları va'dinde bulunuyorlardı. Allah Tealâ bu âyet-i kerime ile onların, kendi dinlerine tabî olunmadıkça asla hoşnut olmıyacaklarını bildirip onlarla cihadı emretti.[102] Mukatil ise yahudi ve hristiyanlann, Peygamber Efendimiz (sa)'i kendi dinlerine tâbi olmaya çağırmaları üzerine nazil olduğunu söylemiştir.[103]
İbn Abbâs ise bu âyetin de kıblenin tahvili ile ilgili olduğunu belirtip der ki: Medine yahudileri ve Necran hristiyanlan Hz. Peygamber (sa)'in onların kıblesine doğru namaz kılmasından son derece memnun idiler. Ama ne zaman ki Allah Tealâ kıbleyi Ka'be'ye çevirdi bu onlara ağır geldi ve Hz. Peygamber (sa)'in onların dinine uymasından umutlarını kestiler ve Allah Tealâ da bu âyeti indirdi.[104]

121. Kendilerine kitab verdiklerimiz onu bihakkın okurlar. İşte ona iman edenler bunlardır. Kim ona küfrederse onlar da en büyük zarara uğrıyanların tâ kendileridir.
Atâ ve Kelbî rivayetlerinde tbn Abbâs der ki: "Kendilerine kitab verdiklerimiz onu bihakkın okurlar..." âyeti "ashab-ı sefîne" hakkında, yani Ca'fer ibn Ebî Tâlib ile birlikte 32'si habeşli, 8'i de Şam rahiplerinden olmak üzere bir gemiye binerek Habeşistan'dan gelen ve ashab-ı sefine olarak bilinen 40 kişi hakkında nazil olmuştur.[105] İbn Abbâs'tan gelen ikinci bir rivayete göre ise yahudilerden müslüman olanlar hakkında nazil olmuştur.[106]

125. Hani beyti insanlar için bir toplantı yeri ve emin bir yer yapmıştık. "Siz de İbrahim 'in makamından bir namazgah edinin. " İbrahim ve İsmail 'e: "Evimi, tavaf edenler, kalanlar, rükû ve secde edenler için titizlikle temizleyin." diye kuvvetli emir vermiştik.
İbrahim'in makamı'nın neresi olduğu konusunda farklı rivayetler olmakla birlikte Ka'be'nin yanında Hıcr'deki makam olduğu konusundaki rivayetlerde adeta ittifak var gibidir. Sadece Taberî'de "Bugün size dininizi tamamladım." (Mâide, 5/3) âyetinin nüzulü ile ilgili rivayette (rivayet Şa'bî'dendir) bu âyet Arafe'de İbrahim'in makamı'nda nazil oldu." Denmektedir[107] ki Şa'bî bu rivayette tek kalmıştır.
Hz. Peygamber (sa)'den rivayet olunduğuna göre Efendimiz Hz. Ömer (ra)'in elini tutmuş ve: "Bu (burası) İbrahim'in makamıdır." buyurmuştu. Ömer (ra): "Burayı namazgah edinmeyelim mi?" diye sordu. Efendimiz (sa): "Bununla emrolunmadım" buyurdu. Daha güneş batmadan "Biz beyt'i insanlar için bir toplanma yeri ve güvenli bir yer kıldık. Siz de İbrahim'in makamından bir namaz yeri (namazgah) edinin..." âyeti nazil oldu.[108]
Hz. Ömer'den rivayetle haberi Tirmizî şöyle tahric etmiştir:
Ömer der ki: "Ey Allah'ın elçisi, İbrahim'in makamı arkasında namaz kılsak." dedim, hemen "Siz de İbrahim'in makamından bir namaz yeri (namazgah) edinin..." âyeti nazil oldu.
"Ey Allah'ın elçisi, İbrahim'in makamından namazgah edinsen." dedim, hemen "Siz de İbrahim'in makamından bir namaz yeri (namazgah) edinin..." âyeti nâzîl oldu."[109]
Ebu Davud et-Tayâlisî'nin Müsned'inde bu rivayet biraz daha genişçe yer almış olup şöyledir:
Ömer der ki: Dört şeyde Rabbıma muvafakat ettim (ya da Rabbım benim arzuma muvafakat buyurdu):
"Ey Allah'ın elçisi, (İbrahim'in) makamı arkasında namaz kılsan." dedim; "Siz de İbrahim'in makamından bir namaz yeri (namazgah) edinin..." âyeti nazil oldu.
"Ey Allah'ın elçisi, kadınlarına Örtünmelerini emretsen. Çünkü yanlarına iyi insanlar da giriyor, günahkârlar da." dedim; "Onlardan bir meta istediğinizde bir Örtü arkasından isteyin." âyeti (Ahzâb, 33/53) nazil oldu.
"Hiç kuşkusuz Biz Azîmüşşân insanı süzülmüş bir hülâsadan, çamurdan yaratmışızdir." (Mü'minûn, 23/12) Ayeti nazil olduğunda "Yaratanların en güzeli Allah'ın şanı ne yücedir!" dedim, "Yaratanların en güzeli Allah'ın sânı ne yücedir!" (Mü'minûn, 23/14) âyeti nazil oldu.
Rasûl-i Ekrem'in temiz eşlerinin yanına girdim ve: "Ya Rasûlullâh'tan (o dünya hayatı ile ilgili) isteklerinize bir son verirsiniz ya da Allah sizleri, sizden daha hayırlı eşlerle değiştirir." dedim, "Eğer o sizi boşarsa yerinize Rabbının ona sizden daha hayırlı eşler vermesi umulur." (Tahrîm, 66/5) âyeti nazil oldu.[110]

133. "Yoksa ölüm Yakub 'un önüne geldiği vakit siz de orada hazır mıydınız..."
Mukâtil’den rivayet edildiğine göre bu âyet-i kerîme yahudilerin Hz. Peygamber (sa)'e: "Biliyor musunuz, Yakub (as), öldüğü gün oğullarına yahudiliği vasıyyet etmişti." demeleri üzerine nazil olmuştur.[111]

135. Dediler ki: Yahudi veya hristiyan olun ki hidayete eresiniz. De ki: "Hayır, muvahhid olarak İbrahim'in dinindeyiz. O, Allah'a şirk koşanlardan değildi."
İbn Abbâs anlatıyor: "Yahudi veya hristiyan olun ki hidayete eresiniz." Âyeti Medine yahudilerinin reisleri konumundaki Ka'b ibnu'I-Eşref, Mâlik ibnu's-Sayf, Ebu Yâsir ibn Ahtab ile Necran hristiyanları hakkında nazil olmuştur. Din konusunda müslümanlarla münakaşaya tutuşmuşlar, her grup kendilerinin Allah'ın dinine daha lâyık olduğu iddiasını ortaya atmış ve savunmuştu. Yahudiler: "Peygamberimiz Musa (as) peygamberlerin en üstünüdür, kitabımız Tevrat kitapların en faziletlisidir. Dinimiz dinlerin en üstünüdür." Dediler; İsa'yı, İncil'i, Muhammedi ve Kur'ân'ı inkâr ettiler. Hristiyanlar: "Peygamberimiz İsa (as) peygamberlerin en üstünü, kitabımız İncil kitapların en faziletlisi, dinimiz dinlerin en üstünüdür." Dediler; Muhammed (sa)'ı ve Kur'ân'ı inkâr ettiler. İki gruptan her biri mü'minlere: "Bırakın dininizi de bizim dinimiz üzere olun, çünkü yegâne hak din bu." dediler de bunun üzerine bu âyet indi.[112]
İbn Abbâs’tan gelen ikinci bir rivayette ise âyetin, şaşı Abdullah ibn Sûriyâ'nm Efendimiz (sa)'e: "Hidayet ancak bizim üzerinde olduğumuz dindir. Ey Muhammed bize tâbi ol ki hidayete eresin." demesi, hristiyanların da buna benzer sözler sarfetmeleri üzerine nazil olduğu iddia edilmiştir.[113]
Bu rivayette adı geçen İbn Sûriyâ'nın, diğerlerinin de bulunduğu ve hem birbirleriyle ve hem de Hz. Peygamber'le tartıştıkları mecliste bu sözleri söylemiş olması ve birinci rivayette adı geçen yahudi âlimlerinin yanında İbn Sûriyâ'nın da bulunuyor olması ihtimal dahilindedir. Yani rivayetin birinde hey'etin bazı fertleri, diğerinde de kalanları zikredilmiştir. Şahıslar farklı olmakla birlikte meclis birdir.
Aslında bugün de değişen bir şey yoktur ve herhangi din üzere olursa olsun, insanlar ancak kendi dinlerinin hak, onun dışındaki bütün dinlerin bâtıl olduğuna inandıkları için kendi dinleri üzerinde kalmakta ısrar eder ve çoğunlukla bâtıl olan dinde kalarak hakka direnirler. O halde âyet, asr-ı saadetteki o tartışma meclisindeki yahudi ve hristiyan âlimlerle onlar gibi kendi dininde taassub sahibi her inkarcı hakkında geneldir. En doğrusunu Allah bilir.[114]

136. Deyin ki: Biz, Allah'a, bize indirilene, ibrahim'e, İsmail'e, İshak'a, Yakub 'a, ve torunlarına indirilenlere, Musa 'ya, İsa 'ya verilenlere ve peygamberler Rableri katından verilenlere iman ettik...
!bn Abbâs der ki: Bir grup yahudi Hz. Peygamber (sa)'e gelip hangi peygamberlere inandığını sormuşlardı. Bunun üzerine bu âyet nazil oldu. Efendimiz (âyeti okurken) Hz. İsa'ya gelince: "Biz, İsa'ya da ona inanana da iman etmeyiz." deyip geri döndüler, gittiler.[115]

138. Allah 'in boyasıyla (boyanmışizdir). Allah 'dan daha güzel boyası olan kim ? Biz O 'na kulluk edenleriz.
İbn Abbâs der ki: Hristiyanlar, bir çocuk olduğu zaman doğumunun yedinci gününde onu "ma'mûdî" adını verdikleri bir suya sokarak çocuğu vaftiz ederler, "Bu, sünnet etmenin yerine geçen temizlemedir'* der, sonra da: "Çocuk ancak bu suya sokulup vaftiz edildikten sonra gerçek hristiyan olur" derlerdi. İşte Allah Tealâ bunun üzerine "Allah'ın boyası... Allah'tan daha güzel boyası olan kim?" âyetini indirdi.[116]

142. İnsanlardan bir takım beyinsizler: "Üzerinde durdukları kıblelerinden çeviren nedir?" diyeceklerdir.De ki: "Doğu da Allah'ın batı da. O, kimi dilerse hidayete erdirir."
143. Böylece sizi vasat bir ümmet yapmışızdır ki insanlara karşı şâhidler olasınız, bu peygamber de sizin üzerinize tam bir şâhid olsun. Senin, üzerinde durageldiğin (Ka 'be *yi) kıble yapmamız; o peygambere uyanları, ayağının iki ökçesi üzerinde geri döneceklerden ayırdetmemiz içindir. Gerçi bu, (kıblenin tahvili) elbette büyüktür ama Allah'ın doğru yola ilettiği kimseler hakkında değil. Allah imanınızı boşa giderecek değildir. Hiç şüphesiz Allah insanlara Rauf tur; Rahim'dir.
İbn Cerîr'in Ebu Küreyb kanalıyla İbn Abbâs'tan rivayetinde o şöyle anlatıyor: Kıble Şam'dan (o zamanlarda Şam denilince bütün bir Suriye ve Filistin'i içine alan bölge kastedilmekteydi) Ka'be'ye çevrilince ki, Hz. Peygamber (sa)'in Medine-i Münevvere'ye gelişinin 17, ayının başı olan Receb ayında olmuştu, Rifâa ibn Kays, Kürdüm ibn Amr, Ka'b ibnu'l-Eşref, Nâfi' ibn Ebî Nâfi'; başka bir rivayette Rafı' ibn Rafı', Ka'b ibnu'l-Eşref in antlaşmalısı (dostu) Haccâc ibn Amr, Rebî' ibn Rebf ibnu'l-Hukayk ve Kinâne ibn Ebi'l-Hukayk, Rasûlullah (sa)*a geldiler ve onu dininde fitneye düşürmek gayesiyle: "Ey Muharnmed, sen İbrahim'in milleti ve dini üzere olduğunu zannederken seni üzerinde bulunduğun kıblenden çeviren nedir? Daha önceden üzerinde bulunduğun kıbleye dönersen sana tâbi olur ve seni tasdik ederiz." dediler de Allah Tealâ "Senin, üzerinde durageldiğin (Ka'be'yi) kıble yapmamız; o peygambere uyanları, ayağının iki Ökçesi üzerinde geri döneceklerden ayırdetmemiz içindir..."e kadar olmak üzere "İnsanlardan bir takım beyinsizler: "Üzerinde durdukları kıblelerinden çeviren nedir?" diyeceklerdir..." âyetlerini indirdi
Kelbî rivayetinde İbn Abbâs şöyle anlatıyor: Neccâr oğullarından Es'ad ibn Zürâre, Ebu Ümâme; Seleme oğullarından Berâ ibn Ma'rûr ve diğer bazı sahâbîler Medine'de kıble'nin Beytu'l-Makdis olduğu zamanlarda vefat etmişler, Hz. Peygamber (sa) namazlarda (Beytu'l-Makdis'ten) Ka'be'ye yönelince bu sahâbîlerin yakınları Efendimiz (sa)'e gelerek: "Ey Allah'ın Elçisi, kardeşlerimiz ilk kıbleye doğru namaz kılarken vefat ettiler. Şimdi ise Allah seni İbrahim'in kıblesine çevirdi. O kardeşlerimizin durumu nasıl olacak?" diye sormuşlardı. Bunun üzerine Allah Tealâ: "Allah sizin imanınızı asla boşa giderecek değildir. Zira Allah hiç kuşkusuz insanlara Rauf tur, Rahîm'dir." âyetini indirdi.[117] Bu rivayet muhtasar olarak Ebu Davud et-Tayâlisî'nin Müsned'inde de yer almaktadır.[118]

144. Biz azîmüşşan çoğu kere yüzünü göğe doğru evirip çevirdiğini muhakkak görüyoruz. Şimdi seni herhalde hoşnut olacağın bir kıbleye döndürüyoruz. (Namazda) yüzünü artık Mescid-i Haram tarafına çevir. Siz de nerede bulunursanız (namazda) yüzlerinizi o yana döndürün. Şüphe yok ki kendilerine kitab verilenler bunun, Rablerinden gelen bir gerçek olduğunu çok iyi bilirler. Allah onların yapacaklarından gafil değildir.
"Biz azîmüşşan çoğu kere yüzünü göğe çevirdiğini muhakkak görüyoruz. Şimdi seni herhalde hoşnut olacağın bir kıbleye döndürüyoruz. (Namazda) yüzünü artık Mescid-i Haram tarafına çevir.,," Ayetinin nerede ve ne zaman indiği, Hz. Peygamber (sa)'in Medine-i Münevvere'de ne kadar süreyle Beytu'l-Makdis'e doğru namaz kıldığı, kıblenin Beytu'l-Makdis'ten Ka'be'ye tahviline insanların tepkilerinin nasıl olduğu konusunda farklı rivayetler vardır.
Hâzin'in Lubâbu't-Te'vîl'de anlattığına göre Hz. Peygamber (sa) bir gün Cibril'e: "Allah'ın beni Ka'be'ye döndürmesini çok isterdim. Çünkü orası babam (herhalde dedem demek istiyor) İbrahim'in kıblesiydi." Demişti. Cibrîl:
"Ben, senin gibi bir kulum. Sen, Allah katında en şereflisin, Allah katında yerin herkesten yüksek. Bunu Rabbından sen istesen ya." Dedi, sonra da göğe urûc edip gitti. Hz. Peygamber "Belki Cibril gelir ve çok istediği kıblenin Ka'be'ye çevrilişi haberini getirir" umuduyla gözünü hep gökyüzünde dolaştırırdı. İşte bunun üzerine Allah Tealâ "Biz azîmüşşan çoğu kere yüzünü göğe çevirdiğini muhakkak görüyoruz..." âyetini indirdi.[119]
Bu kıssayı Abdulfettâh el-Kâd de Beğavî'nin Meâlimu't-Tenzîl'inden naklen anlatmıştır.[120]
Suddî, insanların bu kıble tahviline nasıl tepki verdiklerini şöyle özetli-yor:Hz. Peygamber (sa) Beytu'l-Makdis'e doğru namaz kılarken bu Ka'be ile nesholundu. O, namazda Mescid-i Haram'a dönünce insanlar ihtilâfa düştüler: Münafıklar: "Bu adamlara ne oluyor. Bir zaman bir kıbleye doğru namaz kılıyorlar, sonra onu terkediyor ve bir başkasına yöneliyorlar." dediler. Müslümanlar: "Beytu'l-Makdis'e doğru namaz kılarken (kıble Ka'be'ye çevrilmeden önce) vefat eden kardeşlerimizin hali nasıl olacak? Allah bizden ve onlardan o namazları kabul edecek mi?" dediler. Yahudiler: "Muhammed vatanını özledi. Eğer bizim kıblemizde kalsaydı, bizim beklemekte olduğumuz peygamber olmasını umardık." dediler. Mekke'deki müşrikler de: "Muhammed dini konusunda şaşkınlık içinde ki kıblesinde size doğru döndü ve sizin ondan daha doğru yolda olduğunuzu bildi. Hiç merak etmeyin sizin dininize dönmesi de yakındır." Dediler de Allah Tealâ münafıklar hakkında "Gerçi bu, (kıblenin tahvili) elbette büyüktür .. ."e kadar olmak üzere "insanlardan bir takım beyinsizler: "Üzerinde durdukları kıblelerinden çeviren nedir?" diyeceklerdir..." âyetlerini, diğerleri hakkında da bunları takip eden âyetleri indirdi.
Kıblenin, Hz. Peygamber (sa), Seleme oğulları mescidinde namaz kılarken -bu sebeple bu mescide mescidu'l-kıbleteyn denilmiştir-, öğle namazında, ikindi namazında, öğle namazından önce, öğle namazını kılıp bitirmişken, namaz dışında -ki bu sonuncu görüş daha çok tercih edilmektedir- nazil olduğu rivayet edilmektedir. Ayetin nüzul zamanı olarak hicretin ikinci senesinde ittifak olmakla birlikte Receb veya Şaban ayında olduğu ihtilâfı vardır. Muvatta'da Bedr gazvesinden iki ay kadar önce kaydı vardır. Ebu Hatim el-Büstî de oldukça kesin bilgiler vermektedir ki buna göre Hz. Peygamber (sa), 17 ay 3 gün Beytu'l-Makdis'e doğru namaz kılmış, âyetin inişi Şaban ayının yarısında bir salı günü olmuştur.[121]
Katâde'den gelen bir rivayette Hz. Peygamber (sa)'in Medine-i Münevve-re'ye gelişinden itibaren 16 veya 17 ay Beytu'l-Makdis'e doğru namaz kılmasının yahudilerce yanlış tefsir edildiği, yahudilerin "Muhammed namazında ne tarafa döneceğini bilemedi de bizim kıblemize döndü, -bazı rivayetlerde: Yakında bizim dinimize de döner.-" dedikleri ve bundan rahatsız olan Peygamber Efendimizin de devamlı başını göğe çevirip kıble konusunda kendisine yahudilerin bu tür ta'rizlerinden onu kurtaracak bir çıkış yolu bahşetmesi için Rabbına yakardığı ve işte "Biz azîmüşşan çoğu kere yüzünü göğe çevirdiğini muhakkak görüyoruz..." âyetinin bunun üzerine nazil olduğu zikredilmektedir[122] ki doğrusu yahudilerden beklenen bir davranıştır.
Katâde'den gelen başka bir rivayette Hz. Peygamber (sa) Medine-i Münevve-re'ye gelmeden önce iki sene kadar Ansar'in da Beytu'l-Makdis'e doğru namaz kıldıkları kaydı vardır.[123] Mücâhid'den gelen bir rivayette ise Hz. Peygamber (sa)'in rahatsız olduğu belirtilen yahudilerin konuşmaları ve ta'rizleri farklı olarak veriliyor. Buna göre yahudîler: "Muhammed bizim kıblemize döndüğü halde bize muhalefet ediyor. (Bize muhalefet ediyor ama bizim kıblemize dönüyor)" Demişlerdi.[124]
İmam Mâlik'in Abdullah ibn Ömer'den rivayetle tahric ettiği bir haberde o şöyle demiştir: İnsanlar Küba mescidinde sabah namazında iken birisi gelip:" Rasûlullâh'a bu gece Kur'ân nazil oldu ve o, namazda Ka'be'ye yönelmekle emrolundu." Dedi, onlar da Ka'be'ye döndüler. Bu haber gelmezden Önce yüzleri Şam'a doğru İdi, Ka'be'ye çevirdiler.[125]
Müslim'de Enes'den gelen ikinci bir rivayette haberi getirenin Seleme o-ğullanndan birisi olduğu, sabah namazının birinci rek'atini kılmış ve rükûda oldukları ve ikinci rek'atte kıblenin Ka'be'ye çevrildiği, saflarını ve namazı bozmadan namaz içinde oldukları gibi Ka'be tarafına döndükleri fazlalığı vardır.[126]
Yine Mâlik'in Saîd ibnu'l-Museyyeb'den rivayetle tahric ettiği bir haberde o şöyle demiştir: Allah'ın Rasûlü (sa) Medine'ye geldikten sonra 16 ay Beytu'l-Makdis'e doğru namaz kıldı, sonra kıble Bedr gazvesinden iki ay önce (Ka'be*ye) çevrildi.[127]
Saîd ibnu'l-Museyyeb'den mürsel olarak rivayet edilen bu haber iki kanaldan Berâ ibn Azib'den de rivayet edilmiştir.
Ebu Bekr ibnu Ebî Şeybe kanalıyla gelen haberde Berâ ibn Azib şöyle anlatıyor: "Hz. Peygamber (sa)'Ie birlikte 16 ay Beytu'l-Makdis'e doğru namaz kıldım. Nihayet Bakara'daki "Nerede bulunursanız (namazda) yüzünüzü onun (Mescid-i Haram'ın" tarafına çevirin..." âyeti nazil oldu. Ayet nazil olduğunda Hz. Peygamber namazı bitirmişti. İçimizden birisi gitti ve henüz namazda olan ansardan bir gruba rastladı da onlara bu âyetin nazil olduğunu nakletti. Onlar da yüzlerini Beytullah'a çevirdiler.[128]
Berâ'dan Muhammed ibnu'l-Musennâ kanalıyla gelen ikinci haberde ise râvinin 16 ay veya 17 ay şeklinde bir tereddüdü vardır.[129] Aynı tereddüt Buhârî'deki rivayette vardır ve şöyledir:
Abdullah ibn Raca kanalıyla... Berâ ibn Azib'den rivayet olunuyor ki o şöyle anlatıyor: Allah'ın Rasûlü (sa) 16 veya 17 ay Beytu'l-Makdis'e doğru namaz kıldı ve fakat o, Ka'be'ye yöneltilmesini istiyordu. Allah Tealâ: "Biz azîmüşşan çoğu kere yüzünü göğe çevirdiğini muhakkak görüyoruz." Âyetini indirdi de Ka'be tarafına döndü. İnsanlardan bir takım beyinsizler -ki yahudilerdir- "müslümanları, üzerinde durdukları (Beytu'l-Makdis'e doğru o-lan) kıblesinden çeviren nedir?" dediler de "De ki Doğu da Allah'ındır, batı da. O, kimi dilerse onu dosdoğru yola iletir." Nazil oldu. Hz. Peygamber ile (yeni kıbleye doğru) namaz kılmış olan birisi namazın bitiminde çıktı ve ansardan bir grup ikindi namazını Beytu'l-Makdis'e doğru kılarlarken onlara uğradı. Berâ anlatmaya şöyle devam eder: Allah'ı şahid tutarak Allah'ın Rasûlü (sa) ile birlikte Ka'be'ye doğru namaz kıldığını söyledi de onlar da Ka'be tarafına yöne-linceye kadar döndüler.[130]
Ebu Davud et-Tayâlisî' nin Müsned'inde Muâz ibn Cebel'den gelen rivayette de Beytu'l-Makdis'e doğru namaz kılma süresi 17 ay olarak verilmiştir.[131]
Rivayetlerin çoğu Hz. Peygamber'in, Medine'ye geldikten sonra Beytu'l-Makdis'e doğru namaz kılma süresini 16-17 ay olarak vermekle birlikte Taberî'nin kaydettiğine göre bu süreyi 9 veya 10 ay (Enes ibn Mâlik rivayeti), 13 ay (Muâz ibn Cebel rivayeti) olarak verenler de vardır.[132]
Hz. Peygamber ve müslümanların namaz Mekke-i Mükerreme'de farz kılındığında Ka'be'ye doğru namaz kıldıklarında ise bir ihtilâf yoktur. Çünkü Ka'be, dedesi İbrahim'in kıblesiydi. Medine-i Münevvere'ye gelişi üzerine kıblenin Beytu'l-Makdis'e çevrilişinin Allah'ın emri ile mi, yoksa Hz. Peygam-ber'in içtihadı ile mi olduğunda ihtilâf vardır ki doğrusu ibadet konularında Hz. Peygamber (sa)'in kendi arzusuyla hareket etmesi beklenmediğinden bunda da ilâhî bir işaret olması muhakkaktır. Belki bunun hikmetini, yahudi ve hristiyanları İslâm'a ısındırmak, veya İslâm toplumu ve devletinin kuruluş merhalesinde onların tepkilerini en azından yumuşatmak olarak tahmin edebiliriz. Ama şurası kesindir ki Allah Tealâ'dan bir işaret olmaksızın Hz. Peygamber namazda yönünü Ka'be'den Beytu'l-Makdis'e çevirmiş olamaz.[133]

150. Hangi yerden çıkarsan yüzünü Mescid-i Haram *a doğru çevir. Nerede olursanız yüzlerinizi o yana döndürün. Tâ ki aleyhinizde insanların, içlerindeki zalim olanlarından başkasının bir hücceti kalmasın. Artık onlardan korkmayın, benden korkun. Tâ ki size olan nimetimi tamamlıyayım ve umulur ki siz de hidayete erersiniz.
Katâde'den rivayet ediliyor ki o şöyle demiş: Mekke müşriklerinin "Muhammed nasıl kıblemize dönmüşse yakında dinimize de dönecektir." demeleri üzerine bu ve devamındaki âyetler nazil oldu.[134] Katâde'den müşriklerin bu sözleri üzerine "Ey o iman etmiş olanlar, sabır ve namazla Allah'tan istiânede bulunun..." (Bakara, 2/152) âyetinin nazil olduğu da rivayet edilmektedir.[135]

154. Allah yolunda öldürülmüş olanlar için Ölüler demeyin. Tam tersine onlar dinlerdir fakat siz şuurunda değilsiniz.
"Allah yolunda öldürülmüş olanlar için ölüler demeyin..." âyeti Bedr gazvesinde öldürülmüş olan mü'minler hakkında inmiştir. Bunlar muhacirlerden 6, ansardan da 8 olmak üzere 14 kişiydiler. (Muhacirlerden: Ubeyde ibnu'l-Hâris, Sa'd ibn Ebî Vakkâs'in kardeşi Umeyr ibn Ebî Vakkâs, Zu'ş-Şimâleyn diye meşhur olmuş olan Umeyr ibn Abdi artır ibni't-As, Sa'd ibn Leys oğullarından Akıl ibn Bukeyr Hz. Ömer'in kölesi Mihca\ Haris ibn Fihr oğullarından SafVân ibn Beyzâ; Ansar'dan: Sa'd ibn Hayseme, Mubeşşir ibn Abd ibni'İ-Munzir, Yezîd ibnu'l-Hâris ibn Kays, Umeyr ibnu'l-Humâm, Râfi' ibnu'l-Muallâ, Harise ibn Surâka, Haris ibn Rifâa'nın iki oğlu Avf ve Muavviz (ki anneleri Afrâ'ya nisbetle Afrâ'nın iki oğlu da denilir).[136] İnsanlar böyle Allah yolunda savaşta birisi öldürüldü mü "Filânca Öldü, dünya nimet ve lezzetleri de onun için gitti, sona erdi." derlerdi. Bu söz üzerine Allah Tealâ bu âyeti inzal buyurdu.[137]

158. Hiç şüphesiz Safa ve Merve Allah'ın şeâirindendir. İşte her kim o Beyi'i hacc veya umre kastı ile ziyaret ederse bunları tavafla sa'y etmesinde üzerine bir beis yoktur.Kim de gönlünden koparak bir hayır işlerse mükâfatını görür. Hiç kuşkusuz Allah Şâkir'dir, Alîm'dir.
Humeydî'nin... Urve'den rivayetine göre o şöyle anlatıyor: Aişe'nin yanında "Safa ve Merve Allah'ın Şeâirindendir. Her kim hacceder veya umre yaparsa o ikisi arasında tavaf (sa'y) etmesinde bir günah yoktur." âyetini okudum ve: "O ikisi arasında sa'y etmezsem aldırmam." dedim. Aişe: "Ne kötü söyledin." dedi ve şöyle devam etti: "Ey kız kardeşimin oğlu, Müşellel’deki azgın Menât'a[138] tapınanların âdetinden biri de Safa ile Merve arasında sa'y yapmamaktı. Bunun üzerine Allah Tealâ: "Safa ve Merve Allah'ın şeâirindendir. Binaenaleyh her kim hacceder veya umre yaparsa o ikisi arasında sa'yetmesinde bir günah yoktur." âyetini indirdi de Allah'ın Rasûlü (sa) o ikisi arasında sa'y yaptı, müslümanlar da sa'y yaptılar. Süfyân'ın belirttiğine göre Mücâhid: "(O ikisi arasında sa'y yapmak sünnet idi (veya sünnet oldu)." demiştir.
Zührî der ki: Bunu Abdurrahman'ın oğlu Ebu Bekr'e naklettim, şöyle dedi: İşte ilim budur: İlim ehlinden bazı kimselerdem işittim, şöyle dediler: Araplardan Safa ile Merve arasında sa'y yapmıyanlar: "Bu iki taş arasında sa'y yapmamız câhiliye işindendir." Diyorlardı. Ansar'dan olan diğerleri ise: "Biz ancak Beytullah'ı tavaf etmekle emrolunduk; Safa ile Merve arasında sa'y ile emrolunmadık." Demişlerdi. Bunun üzerine Allah Tealâ: "Safa ve Merve Allah'ın şeâirindendir..." âyetini indirdi. Abdurrahman'ın oğlu Ebu Bekr der ki: Herhalde bu âyet hem bunlar, hem onlar (yukarda zikrolunan iki grup) hakkında
nazil oldu.[139]
Urve'den gelen rivayet Müslim tarafından datahric olunmuştur. Müslim'in rivayetlerinde bazı önemli ayrıntılar olduğu için ayrıca zikretmemiz uygun olacaktır:
Yahya ibn Yahya kanalıyla Urve'den onun da Hz. Aişe'den rivayetinde şöyle diyor: Aişe'ye dedim ki: "Ben öyle sanıyorum ki bir kişi Safa ile Merve arasında sa'y yapmazsa bu ona (onun haccına) zarar vermez." Aişe: "Niçin?" diye sordu, ben: "Çünkü Allah Tealâ: "Safa ve Merve Allah'ın Şeâirindendir. Her kim hacceder veya umre yaparsa o ikisi arasında tavaf (sa'y) etmesinde bir günah yoktur." buyurmuştur." Dedim. Aişe: "Allah, Safa ile Merve arasında sa'y yapmayanın haccıni tamamlanmış saymaz. Eğer senin dediğin gibi olsaydı "o ikisi arasında sa'y etmesinde bir günah yoktur." Değil "o ikisi arasında haccetmemesinde bir günah yoktur." Buyururdu. Biliyor musun bu neden oldu? Bu âyet geldi çünkü Ansar câhiliye devrinde deniz kenarındaki İsaf ve Naile denilen iki put adına ihrama girerler, sonra gelir Safa ile Merve arasını tavaf eder, sonra da saçlarını traş ederek ihramdan çıkarlardı. İslâm gelince câhiliye devrinde Safa ile Merve arasında tavafları sebebiyle islâmlarında Safa-Merve arasındaki tavafı kerih gördüler de Allah Tealâ "Safa ve Merve Allah'ın Şeâirindendir. Her kim hacceder veya umre yaparsa o ikisi arasında tavaf (sa'y) etmesinde bir günah yoktur/' âyetini indirdi. Aişe der ki: Bu âyetin inmesi üzerine Safa ile Merve arasında sa'y yaptılar.[140]
Urve'den gelen ikinci rivayette, yukardaki "Ansar'in, deniz kıyısındaki İsaf ve Naile putları adına ihrama girmeleri" yerine onların Menât adına ihrama girdikleri ve Hz. Aişe'nin: "Allah'a yemin olsun ki Allah Safâ-Merve arasında sa'y yapmıyantn haccını tamam kılmaz." dediği belirtilmektedir.[141]
Urve ibnu'z-Zubeyr'den Müslim'in tahric ettiği üçüncü rivayette Zuhrî'nin ilâvesine de yer veriliyor ki şöyledir: Hz. Peygamber (sa)'in eşi Aişe'ye: "Safa-Merve arasında sa'y yapmayana bir şey gerekmediğini sanıyorum. İkisi arasında sa'y yapmamama aldırmam" dedim. "Ne kötü söyledin kız kardeşim oğlu! Allah'ın Rasûlü (sa) o ikisi arasında sa'y yaptı, müslümanlar da yaptılar ve bu sünnet oldu. Müşellerdeki o azgın Menât adına ihrama girenler Safa-Merve arasında sa'y etmezlerdi. İslâm gelince Hz. Peygamber (sa)'e bunu sorduk da Allah Tealâ "Safa ve Merve Allah'ın şeâirindendir. Her kim hacceder veya umre yaparsa o ikisi arasında tavaf (sa'y) etmesinde bir günah yoktur." âyetini indirdi. Eğer senin dediğin gibi olsaydı "O ikisi arasında sa'y yapmamasında bir günah yoktur." şeklinde olurdu" dedi.
Zuhrî der ki: Ebu Bekr ibn Abdurrahman ibn Haris ibn Hişâm'a bunu zikrettim de çok beğendi ve: "İşte ilim budur." diye Hz. Aişe'nin sözünü güzel ve yerinde bulduğunu belirtip şöyle devam etti: "İlim ehlinden baztlarından işittim: Safa-Merve arasında sa'y yapmiyan araplar: "Bu iki taş arasında sa'y yapmamız câhiliye işindendir." Diyor, Ansar'dan olan diğer bazıları da: "Biz Beytullah'ı tavafla emrolunduk, Safa-Merve arasını tavafla emrolunmadık." Diyorlardı, bunun üzerine Allah Tealâ: ""Safa ve Merve Allah'ın Şeâirindendir..." âyetini İndirdi. Öyle sanıyorum Allah Tealâ hem onlar, hem bunlar hakkında bu âyeti indirdi.[142]
Urve'den gelen dördüncü rivayette ise yukardakilerden farklı olarak Hz. Aişe'nin: "Allah'ın Rasûlü (sa) Safâ-Merve arasında sa'yi meşru kıldı. Hiç kimsenin bu ikisi arasında sa'yi terketme hakkı yoktur." Dediği kaydedilmektedir.[143]
İbn Abbâs'tan gelen ikinci bir rivayette Safa ve Merve'de câhiliye devrinde bulunan putlar sebebiyle mü'minlerin bu iki tepe arasında sa'y etmek istememelerinden bahsedilir, ki rivayetin tafsili şöyledir:
Amr ibnu'l-Hüseyn anlatıyor: İbn Ömer'e bu âyeti sordum. "İbn Abbâs'a git ve ona sor. Çünkü kalanlardan Muhammed (sa)'e indirileni en iyi bilen o-dur." dedi. Gittim ve ona sordum, şöyle dedi: Safa tepesi üstünde erkek suretinde bir put vardı. Adı İsaftı. Merve üzerinde de kadın suretinde bir put vardı, adı Naile idi. Ehl-i kitab bu ikisinin Ka'be'de zina ettiklerini ve bu sebeple Allah'ın onları taşa çevirdiğini, insanlar ibret alsınlar dîye de birer birer bu iki tepeye koyduğunu zannederlerdi. Zaman geçip insanlar bu kıssayı unutunca bu ikisi tapınılan birer tanrı oluverdiler de câhiliye halkı Safa ile Merve arasında sa'y ederken bu iki putu meshetmeye başladılar. İslâm gelip putlar kırıldıktan sonra müslümanlar câhiliye devrinde buraya konulan iki put sebebiyle Safa ile Merve arasında sa'yden hoşlanmaz oldular da bunun üzerine Allah Tealâ "Safa ve Merve Allah'ın Şeâirindendir. Her kim hacceder veya umre yaparsa o ikisi arasında tavaf (sa'y) etmesinde bir günah yoktur." Âyetini indirdi.[144]
Süddî'den gelen rivayette müslümanlann Safa ile Merve arasındaki sa'yden çekinme sebebi olarak câhiliye devrinde Safa ile Merve arasında putlar bulunup şeytanların, burada çalıp eğlenmeleri gösterilmektedir.[145]
Enes ibn Mâlik'ten gelen ve Buhâri tarafından tahric olunan bir haberde de bu çekintinin sebebi olarak Safa ile Merve'nin câhiliye şeâirinden olması gösterilir.[146] Ki bu rivayet şöyledir: Ahmed ibn Muhammed kanalıyla Asım'dan rivayete göre o şöyle diyor: Enes ibn Mâlik'e sordum: "Safa ile Merve arasında sa'yden hoşlanmaz mıydınız?", "Evet, Allah Tealâ: "Safa ve Merve Allah'ın şeâirindendir. Her kim hacceder veya umre yaparsa o ikisi arasında tavaf (sa'y) etmesinde bir günah yoktur." âyetini indi-rinceye kadar o ikisi câhil iye şeâirindendi." dedi.[147]
Ayetin nüzulü hakkında rivayet edilen bu sebepler farklı gibi görünseler de aslında meali birdir ve müslümanların, cahiliye devrinde, İslâm'ın değerlerine aykırı bazı uygulamaları çağrıştırdığı için Safa ile Merve arasında sa'ye sıcak bakmadıklarım, ancak Allah Tealâ'nın, artık iman kalblere yerleştiği için geçmiş hatıraların inananlara zarar vermiyeceğini, Safa ile Merve'nin bu olumsuz hatıralar yanında güzel hatıralar da sakladığı -bazı haberlerde geldiği üzere meselâ Hz. İsmail'in annesi Hâcer'in su bulma umuduyla bu iki tepe arasında gidip gelmesi gibi-, İslâm'ın da şeâirinden olduğu için sa'y edilmesi gerektiğini bildirdiğini ve müslümanların da bu ilâhî emre imtisaldeki titizliklerini anlatmaktadır.[148]

159. Hakikat, indirdiğimiz o apaçık âyetlerimizi ve hidayeti, Biz, insanlara kitapta onu pek aşikâr bir surette bildirdikten sonra, gizleyenler, işte onların hali: Onlara hem Allah lanet eder ve hem lanet etmek şanından olanlar lanet ederler.
"Hakikat, indirdiğimiz o apaçık âyetleri ve doğruyu gizleyenler yok mu?..." âyeti Tevrat'taki recm âyetini ve Hz. Muhammed (sa)'in durumunu gizleyen yahudi âlimleri hakkında nazil olmuştur. [149]
İbn Abbâs'tan gelen bir rivayete göre ise bu âyet, Seleme oğulları kardeşi Muâz ibn Cebel, Abdu'l-Eşhel oğullan kardeşi Sa'd ibn Muâz ve el-Hâris ibnu'l-Hazrec oğulları kardeşi Hârice ibn Zeyd'in bazı yahudi hahamlarına gidip Tevrat'taki bazı bilgileri sormaları, onların da gizleyerek onlara haber vermemeleri üzerine nâzil olmuştur.[150]

163. İlâhınız bir tek ilâhtır. Yegâne ilâh O 'dur, O Rahman ve Rahim.
İbn Abbâs anlatıyor: Kureyş kâfirleri Hz. Peygamber (sa)'e: "Ey Muhammed, bize Rabbını vasfet ve onun nesebini haber ver." dediler de Allah Tealâ İhlâs Sûresini ve "İlâhınız bir tek ilâhtır. Yegâne ilâh O'dur, O Rahman ve Rahîm." âyetini indirdi.[151]

164. Şüphesiz göklerin ve yerin yaratılışında, gece ile gündüzün birbiri ardıca gelişinde, insanlara yarar şeyleri denizde akıtan (taşıyan) o gemilerde, Allah'ın yukarıdan indirip onunla yeryüzünü ölümünden sonra dirilttiği suda, deprenen her canlıyı orada üretip yaymasında, gökle yer arasında müsahhar rüzgârları ve bulutları evirip çevirmesinde akleden bir kavim için nice âyetler vardır.
Allah Tealâ Medine'de Hz. Peygamber (sa)'e: "İlâhınız bir tek ilâhtır. Yegâne ilâh O'dur, O Rahman ve Rahîm." âyetini indirince Mekke'de Kureyş kâfirleri: "Bir tek ilâh bütün insanları nasıl kaplıyor,^ütün insanların hakkından nasıl geliyor?" dediler de bunun üzerine "Şüphesiz göklerin ve yerin yaratılışında... aklı ile düşünen bir kavim için nice âyetler vardır." Âyeti nazil oldu.
Süfyân kanalıyla Ebu'd-Duhâ'dan rivayete göre ise Allah Tealâ, "İlâhınız bir tek ilâhtır. Yegâne ilâh O'dur, O Rahman ve Rahîm." Âyetini indirince müşrikler buna çok şaştılar ve "Bir tek ilâh mı? Eğer bu sözünde sâdık ise Buna bir delil getirse ya!" dediler de Allah Tealâ bu âyeti indirdi.[152]
Taberî'nin Saîd'den rivayetinde ise o şöyle anlatıyor: Kureyş, yahudilere: "Bize Musa'nın getirdiği mucizeleri anlatsanız." dediler. Yahudiler de onun yed-i beyzâ ve asâ mucizelerini anlattılar. Hristiyanlara: "Bize İsa'nın getirdiği mucizeleri anlatsanız." dediler, hristiyanlar da Hz. İsa'nın anadan doğma körü ve alatenliyi iyileştirdiğini, ölüleri Allah'ın izniyle dirilttiğini haber verdiler. Müşrikler bu sefer Hz. Peygamber (sa)'e dönerek: "Allah'a dua et de Safa tepesini altına çevirsin ki yakînimiz artsın ve onunla silâhlar ve atlar satın alalım da düşmanlarımıza karşı daha bir güçlenelim ve onlara karşı seninle birlikte savaşalım." dediler. Hz. Peygamber (sa) de Rabbından bunu istedi de ona şöyle vahyolundu: "Onlara istediklerini vereceğim ve Safa'yı altına çevireceğim. Ve fakat bundan sonra da yalanlamaya devam ederlerse onlara öyle bir azâb edeceğim ki âlemlerde hiç kimseye öyle azâb etmemişimdir." Hz. Peygamber de: "Ey Rabbım, kavmimi benimle bırak, onları gün be gün hakka çağırmaya devam edeyim." dedi de Allah Tealâ "Şüphesiz göklerin ve yerin yaratılışında... aklı ile düşünen bir kavim için nice âyetler vardır." âyetini indirdi.[153]

168. Ey insanlar, yeryüzündeki şeylerden helâl ve tayyib olmak şartıyla yeyin. Şeytanın adımlarına uymayın. Çünkü o, gerçekten size apaçık bir düşmandır.
"Ey insanlar, yeryüzündeki şeylerden helâl ve temiz olmak şartıyla yeyin..." âyeti Sakîf, Huzâa ve Müdlic oğulları'nın bazı hayvanları kendilerine haram kılmaları üzerine nazil olmuştur. Ancak âyetin gerek lâfzı ve gerekse hükmü geneldir.[154] Kelbî rivayetinde Müdlic oğullan yerine Amir ibn Sa'saa oğullan'nın adı geçmekte; haram kıldıkları hayvanlara bir açıklık getirilerek "Bahîra, Sâibe, Vasile ve Hâmî"yi kendilerine haram kıldıkları zikredilmektedir.[155] İbn Abbâs'tan gelen rivayette de Sakîf, Amir ibn Sa'saa oğullan, Müdlic oğulları ve Huzâa'dan bazılarının bahîra, Sâibe ve vasîle'yi kendilerine haram kılmaları üzerine onlar hakkında indiği kaydedilmektedir.[156]

170. Onlara: Allah'ın indirdiğine tabî olun, denildiği zaman onlar: Hayır, biz atalarımızı üzerinde bulduğumuz şeye tabî oluruz, derler. Ya ataları birşey anlamamış, doğruyu da bulamamış idiyseler!.
Bu âyet-i kerime Taberî'nin İbn Abbâs'tan rivayetle zikrettiğine göre Yahudiler hakkında nazil olmuştur. Şöyle ki: İbn Abbâs'tan rivayete göre Peygamber Efendimiz ehl-i kitabdan yahudİleri İslâm'a çağırmış, onları Hak yola teşvik ve müslüman olmadıkları takdirde başlarına gelecek Allah'ın azabı ve cezalandırmasından sakındırmıştı. İçlerinden Rafı' ibn Hârice ile Mâlik ibn Avf: "Senin davet ettiğinin aksine biz ancak babalarımızı üzerinde bulduğumuz dine tâbi oluruz. Onlar senden daha bilgili ve senden daha hayırlı idiler." dediler. İşte onların bu sözleri üzerine "Onlara: Allah'ın indirdiğine tabî olun, denildiği zaman onlar: Hayır, biz atalarımızı üzerinde bulduğumuz şeye tabî oluruz, derler..." âyetini indirdi.[157]
Bundan başka âyetin Arap müşrikleri ve Kureyş kâfirleri hakkında veya kendilerine "Yeryüzündekilerden helâl, temiz ve hoş olanı yeyin." (Bakara, 2/168) Denilenler hakkında nazil olduğu görüşleri de vardır.[158]

174. Allah 'in indirdiği kitabdan bir şeyi gizleyip de onunla az bir bahayı satın alanlar yok mu? Onlar, karınlarına ateşten başka bir şey yemiş olmazlar. Kıyamet günü Allah onlarla konuşmaz, onları temize de çıkarmaz. Onlaradır azâb-ı elim.
Ka'b ibnu'l-Eşref, Ka'b ibn Esed, Malik ibnu's-Sayf, Huyey ibn Ahtab, Ebu Yâsir ibn Ahtab gibi yahudi reisleri ve âlimleri yahudilerin avamından bir takım menfaatler elde eder, hediyeler alırlar, âhir zamanda gönderilecek peygamberin de kendilerinden olacağını umarlardı. Bu umutlarının tersine âhir zaman peygamberi onlar dışında araplardan çıkınca başkanlıklarının ve menfaatlerinin sona ereceğinden korktular da Tevrat'taki Hz. Muhammed (sa)'in vasıflarını değiştirdiler, sonra bu değişik şekilde halka çıkardılar ve: "İşte âhir zamanda çıkacak peygamberin vasıfları bunlar, Mekke'de çıkan peygamberin vasıflarına benziyor mu?" dediler. Avam da Tevrat'ta âlimleri tarafından yazılan bu vasıflan görüp Hz. Muhammed (sa)'in vasıflarından farklı bularak Efendimiz (sa)'e tabî olmadılar. İşte bunun üzerine Allah Tealâ: "Allah'ın indirdiği kitabdan bir şey gizleyip de onunla az bir bedeli satın alanlar yok mu?..." âyetini indirdi.[159] İkrime'den rivayete göre bu âyet ile Alu İmrân Süresindeki "Hakikat, Allah'a olan ahidlerine ve yeminlerine bedel az bir bahayı satın alanlar yok mu? İşte onlara; onlara âhirette hiçbir nasib yoktur..." (Alu İmrân, 3/77) âyetinin nüzul sebebi aynıdır.[160]

177. Yüzlerinizi doğu ve batı yönüne döndürmeniz birr değildir. Fakat birr, Allah'a, âhiret gününe, meleklere, kitabe ve peygamberlere iman eden, malı Allah sevgisiyle akrabaya, yetimlere, yoksullara, yolda kalmışlara, dilenenlere, köle ve esirlere veren, namazı ikame eden. zekâtı veren, ahidleştikleri zaman sözlerini yerine getirenler, sıkıntıda ve hastalıkta ve savaşın kızıştığı zamanlarda sabır ve dayanıklılık gösterenler (in birridir). Onlar, işte onlar sâdıklardır ve onlar takvaya erenlerin tâ kendileridir.
Katâde der ki: Bize anlatıldığına göre bir adam Allah'ın Rasûlü (sa)'ne: "Birr nedir ey Allah'ın Rasûlü?" diye sormuştu, Allah Tealâ bu âyeti indirdi.[161] Allah'ın Rasûlü (sa) o adamı çağırarak kendisine bu âyeti okudu..
Katâde'den gelen ikinci bir rivayet şöyledir: Yahudiler batıya doğru, hristiyanlar doğuya doğru namaz kılarlardı. Bunlar müslümanların kıblesinin Ka'be'ye çevrilmesi konusunda dedikodu edip her biri kendi kıblesinin daha üstün olduğunu söyledi de bunun üzerine "Yüzlerinizi doğu ve batı yönüne döndürmeniz birr değildir." ayeti nazil oldu.[162]

178. Ey iman edenler, öldürülenler hakkında size kısas yazıldı. Hür hür ile, köle köle ile, dişi dişi ile. Fakat kimin lehinde kardeşi tarafından bir şey affolunursa artık ma'rufa uymak ve ona güzellikle ödemek gerektir. Bu Rabbımzdan bir hafifletme ve rahmettir. O halde kim bundan sonra tecâvüzde bulunursa onun içindir azâb-ı elim.
Bu âyetin nüzul sebebi olarak tefsirlerde bir kaç vecih zikredilmektedir. Bu vecihler cümlesinden olarak bu âyet nüzul sebebinin, Hz. Muhammed(sa) peygamber olarak gönderilmeden önce carî olan hükümlerin kaldırılması olduğu söylenmiştir. Meselâ Kur'ân'ın bu konuda bir düzenleme yapmasından önce yahudiler katlin karşılığını sadece katil olarak (öldürmenin cezası öldürülmedir), hristiyanlar sadece af olarak, araplar da bazan katil, bazan af, bazan da daha ağır veya daha hafif bir katil olarak uygulamaktaydılar.[163] Bu adaletsiz katil (ve kısas) uygulaması hakkında Katâde'den rivayette o şöyle anlatıyor: Câhiliye ehli azgın ve şeytana ymuş kimselerdi. Bu cümleden olarak meselâ bir kabile kendinde bir başka kaoıleye karşı bir güçlülük hissettiği takdirde onlardan bir köle başka bir kabilenin bir kölesi tarafından öldürüldüğünde "bu kölenin kanı karşılığında ancak hür birisinin öldürülmesini kabul ederiz." derlerdi. Onlardan bir kadını başka bir kabileden bir kadın öldürdüğünde "Bu kadının kanı karşılığında ancak bir adamın öldürülmesini kabul ederiz." derlerdi. İşte bunun üzerine Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirerek kölenin köle karşılığı, dişinin dişi karşılığı olduğunu haber verdi, sonra da Mâide süresindeki "Biz onda onlar üzerine yazdık: Cana can, göze göz, buruna burun, kulağa kulak, dişe diş, yaralar birbirine kısastır..." (Mâide, 5/45) âyetini indirdi.
Ebu Mâlik'ten rivayete göre ise ansardan iki aile arasında bir çatışma olmuş, iki taraftan da kadınlı erkekli ölenler olmuş, biri diğerine üstünlük taslıyarak diyette fazlalık talep etmişler. Allah'ın Rasûlü (sa) aralarını düzeltmek için gelmişler ve bu âyet nazil olmuş.[164]

180. Sizden birine ölüm gelip çattığı vakit eğer mal bırakacaksa anaya, babaya, yakın akrabaya meşru bir surette vasıyyette bulunmak takva sahipleri üzerinde bir hak olarak farz kılındı.
Kur'ân-ı Kerim'de vasıyyet üç âyette geçmektedir. Bu Bakara âyeti, Nisa, 4/12 âyeti ve Mâide, 5/106 âyeti. Bunlardan bu Bakara süresindeki âyet-i kerime ferâiz ve miras âyetlerinden önce nazil olmuştur ve vasıyyet hakkındaki üç âyetin en kapsamlı oİanıdır.[165]
Bazı âlimler ana-babaya ve yakın akrabaya vasıyyetin mensuh olduğunu söylemekteseler de bir kavle göre de bu âyet-i kerime küfürleri (kâfir olmaları) sebebiyle vâris olamiyan ana-baba ve yakın akrabalar hakkında nazil olmuştur. Zira özellikle İslâm'ın ilk yıllarında öyle oluyordu ki kişi müslüman olurken anası babası veya yakın, kendisine vâris olabilecek bir akrabası İslâm'a girmiyor, kâfir olarak kalıyordu. Din ayrılığı aralarındaki verasete engel olurken âyet işte bunlara bir çeşit akrabalık hakkını muhafaza etmek üzere vasiyette bulunulabileceğini bildirmektedir. [166]

186. Kullanm sana beni sorunca; İşte ben, muhakkak yakınımdır. Bana dua edince Ben o dua edenin davetine icabet ederim. O halde onlar da benim davetime icabet ve bana iman etsinler tâ ki hidayete ereler.
Bazı müfessirler, bu âyet-i kerime ile "oruç gecesinde hanımlarla mübaşeretin helâl kılındığına dair âyet-i kerime (Bakara, 187) ile irtibat kurarak bu helâl kılmadan önce oruçlu olduğu günün gecesinde hanımı ile yatan veya yatsıdan sonra yeyip içenlerin bu yaptıklarından nedametle Efendimiz (sa)'e gelmeleri ve bir çıkış yolu sormaları üzerine onların bu yaptıklarının affedildiğinin ve Rablerine bu husustaki tazarrûlarınm makbul olduğunun bildirilmesi sadedinde bu âyetin nazil olduğu şeklinde bazı rivayetler kaydetmişlerse de[167] sebep daha genel bir şekilde Allah'a nasıl, nerede, ne zaman duanın daha makbul olduğuna dair sorular olsa gerektir.
Nitekim bu cümleden olarak Hasen'den rivayet olunuyor ki: Hz. Peygamber (sa)'in ashabı "Ey Allah'ın elçisi, Rabbımız nerede?" diye sordular da Allah Tealâ "Kullarım sana beni sorunca; İşte ben, muhakkak yakınımdır..." âyetini indirdi.
Atâ'dan rivayete göre ise "Rabbınız buyurdu ki: Bana dua edin, size icabet edeyim." (Gâfır, 40/60) âyeti nazil olunca "Ey Allah'ın elçisi, hangi saatlerde, ne zamanlar dua edelim?" diye sordular, ya da "Hangi saatte veya hangi zamanlarda dua ettiğimizde makbul olur bilsek." dediler de bu âyet nazil oldu.
Katâde'den rivayete göre ise "Rabbınız buyurdu ki: Bana dua edin, size i-cabet edeyim." Âyeti nazil olunca "Ey Allah'ın elçisi, nasıl dua edelim?" diye sormuşlar da bu âyet nazil olmuş.[168]
Medine halkından bazı yahududiler Hz. Peygamber (sa)'e: "Sen, bizimle gök arasında beşyüz yıllık yol var, her bir semanın kalınlığı da bizim semamızın kalınlığı gibidir, diyorsun. Öyleyse Rabbımız bizim dualarımızı nasıl işitiyor?" dediler de bu âyet bunun üzerine nazil oldu da denilmiştir (Abdulfettâh ei-Kâd,
Esbâbu'n-Nuzûl ani's-Sahâbe ve'1-Mufessirîn, s. 26). Bu, İbn Abbâs kavlidir (Îbnu'l-Cevzî, Zâdu'l-Mesîr, 1,189).
Oruç gecelerinde yeme-içme ve kadınlara yaklaşma uyuduktan sonra yasak iken bu yasağı bir şekilde ihlâl edenler bundan pişman olarak Hz. Peygamber (sa)'e gelmiş ve:" Allah bizim tevbemizi kabul eder mi?" diye sormuşlar da bunun üzerine Allah Tealâ bu âyeti indirmiş (Râzî, Mefâtîhu'i-Cayb, v,94-95).
Bütün bunlar tek tek veya hepsi birden bu âyetin nüzulüne sebep olmuş olabilirler. Ancak bu münferid hadiselerin akabinde Allah'ın tevbeleri kabul eden, tevbe eden kullarına hakikatte ve dualarına icabette onlara en yakın olduğu genel hükmü indirilmiştir.[169]

187. Oruç gecesinde kadınlarınıza yaklaşmak size helâl edildi. Onlar sizin için bir elbise, siz de onlar için bir elbisesiniz. Allah nefislerinize karşı zayıflık göstermekte olduğunuzu bildi de tevbenizi kabul buyurdu, sizi bağışladı. Artık onlara yaklaşın ve Allah 'in hakkınızda yazdığım isteyin. Fecr olan ak iplik kara iplikten size seçilinceye kadar yeyin için, sonra (gelecek) geceye kadar orucu tamamlayın. Mescidlerde i 'tikâfta bulunduğunuz zaman kadınlarınıza yaklaşmayın. Bunlar Allah 'in sınırlarıdır, sakın onlara yaklaşmayın. İşte Allah âyetlerini böylece insanlara açıklar ki takvaya ersinler.
Vâlibî kanalıyla İbn Abbâs'tan gelen rivayete göre oruç ilk farz kılındığı sırada yatsı namazından sonra yemek içmek ve kadınlara yaklaşmak bir sonraki günün iftar vaktine kadar yasak idi. Ancak içlerinde Hz. Ömer ve Ka'b ibnu Mâlik'in de bulunduğu bazı sahabiler bu yasağı ihlâl ettiler de Allah Tealâ: "Oruç gecesinde kadınlarınıza yaklaşmak size helâl edildi..." âyetini indirdi.
Bu konudaki rivayetlerin bazılarını zikredelim:
Vâlibî rivayetinde İbn Abbâs der ki: Ramazan ayında müslümanlar yatsı namazını kılınca bir sonraki iftar vaktine kadar yemek, içmek ve kadınlar(la cinsel temasta bulunmak) onlara haram olurdu. İçlerinde Hz. Ömer'in de bulunduğu bazı müslümanlar Ramazan ayında yatsı namazından sonra yediler, içtiler ve kadınlarla temasta bulundular ve sonra da gelip Hz. Peygamber (sa)'e bu durumlarından şikâyette bulundular da Allah Tealâ bu âyeti indirdi.
Berâ ibn Azib'den rivayette o şöyle anlatıyor: Oruçlu olduklarında müslümanlar iftar vakti girince uyuyuncaya kadar yerler, içerler, kadınlarla temasta bulunurlar ve fakat uyudular mı artık bir sonraki iftar vaktine kadar bunlardan hiçbirini yapmazlardı. Ansardan Ebu Kays Sırme ibn Ebî Enes iftar vakti ailesine geldi. Ebu Kays, ansarın bağ bahçe ve inşaat işlerinde çalışırdı, yaşı da ilerlemişti. Yiyecek birşeyler olup olmadığını sordu. Hanımı: Yok ama bulup geleyim, dedi (iftar etmeden) hanımı yiyecek aramaya gitti de akşama kadar çalışıp yorulan Kays'in gözleri ağırlaştı ve uyudu (dolayısıyla iftar edemeden bir sonraki oruca başladı). Ertesi günü günün ortasına ulaştıklarında Kays (açlıktan ve susuzluktan) bayıldı. Bu durum Hz. Peygamber (sa)'e anlatıldı ve Allah Tealâ bu âyeti indirdi de müslümanlar buna sevindiler. Bu rivayet Buharı'de de yer almaktadır.[170] Bu Ebu Kays ibn Ebî Sırme câhiliye devrinde de putları terkedip bir ara hristiyan olmaya niyetlenmiş, sonra bundan vazgeçip İbrahim'in dini üzere olmayı yeğlemiş. Hz. Peygamber (sa) Medine-i Münevvere'ye gelince de hemen müslüman olmuş. Câhiliye devrinde söylediği, Allah'ı ta'zim eden şiirleri de varmış. Adı için: Ebu Kays ibn Mâlik, Mâlik ibnu'l-Hâris, Kays ibn Sırme de denilmiştir. Doğrusu Ebu Kays Sırme ibn Ebî Enes ibn Mâlik'tir.[171] Ebu Hüreyre'den rivayete göre ise bu âyet-i kerime Damre ibn Enes el-Ansârî'nin akşam namazından sonra uykusu ağır basıp karnını doyurmadan uyuyakalması, Hz. Peygamber (sa)'in yatsı namazını kıldırmasından sonra kalkıp yeyip içmesi ve sabahleyin de gelip Hz. Peygamber (sa)'e durumunu haber vermesi üzerine nazil olmuştur.[172]
El-Kasım ibn Muhammed anlatıyor: Oruç ibadeti başladığında kişi yatsıdan yatsıya oruçlu olurdu. Uyuduğu zaman hanımına varmaz, yemek yemez, bir şey içmezdi. Bir gün Ömer hanımına geldi (temasta bulunmak istedi) de hanımı: "Ben uyudum." Dedi. Ömer de onun bu sözünün bir bahane olduğunu zannederek aldırmadı, onunla temasta bulundu. (Ashabdan) Sırme ibn Ebî Enes de oruçlu olarak akşama ulaştı, ancak iftar etmeden uyudu. Onlar uyudular mı artık yemez içmezlerdi. Sırme de oruçlu olarak sabaha çıktı ancak oruç az daha onu öldürüyordu. Bunun üzerine Allah Tealâ bir ruhsat olarak "Tevbenizi kabul etti, sizi bağışladı..." âyetini indirdi.[173]
Vahidî'nin bu rivayetinin Hz. Ömer ile ilgili kısmı Taberî'de İbn Abbâs'tan naklen biraz daha detaylı olarak şöyle naklediliyor: İnsanlar ilk müslüman olduklarında (Orucun ilk farz kılındığı zamanlarda) kişi oruç tutar, gündüzü oruçlu geçirir, akşama ulaşınca da akşamla yatsı arasındayemek yer, yatsı kılınınca bir sonraki akşama kadar yemek haram olurdu. Ömer, yatsı namazı kılındıktan sonra uyudu, uykuda nefsi uyandı ve hanımını arzuladı da (onun itirazlarına kulak asmayıp işini bitirdi. Suddî rivayetinde cariyesini arzuladı da onunla yattı). Gusül abdestini alınca pişman olarak ağlamaya ve kendini suçlamaya başladı, sonra Rasûlullâh (sa)'a geldi ve: "Ey Allah'ın Rasûlü, Allah'a ve sana nefsimin bana yaptırdığı bir hatadan özrümü sunuyorum (Nefsimin bana yaptırdığından dolayı Allah'tan ve senden özür dilerim). Nefsim bana güzel gösterdi de uyuduktan sonra hanımımla yattım. Ey Allah'ın elçisi bana bir ruhsat bulabiliyor musun?" diye sordu. Hz. Peygamber: "Ey Ömer, sen buna lâyık değilsin." Buyurdular, ama bir cevap ve çıkış yolu da söylemediler, Ömer dönüp evine gitti. Ömer evine yeni varmıştı ki Efendimiz arkasından, Kur'ân âyetiyle mazur görüldüğü haberini gönderdi.
Bu hadisenin İkrime'den gelen rivayetinde yeme, içme ve hanımlarla yatma yasağının yatsı ile değil de uyku ile başladığı, Hz. Ömer'in bir akşam, Hz. Peygamber'in meclisine gittiği, oradan geç döneceğini bildiği için hanımına "Ben Allah'ın Rasûlü'nün yanından dönünceye kadar sakın uyuma" diye tenbihte bulunduğu, bu tenbihe rağmen Hz. Ömer'in hanımının uyuduğu, Hz. Ömer gelince de onun "Ben uyudum" sözüne kulak asmadığı, "Yok hayır, sen uyumadın" deyip onunla yattığı" ifade edilmektedir. İbn Cureyc rivayetinde bu olay Hz. Ömer'e değil ansardan ismi verilmiyen bir sahabîye isnad edilmektedir.[174]
Sehl ibn Sa'd'den rivayet ediliyor: Ak iplik kara iplikten seçilinceye kadar yeyin için." Âyeti nazil olmuş ancak "fecrden" kaydı henüz nazil olmamıştı. Müslümanlardan bazıları ayaklarına bir siyah, bir ak iplik bağlar bunları birbirinden seçinceye kadar yemeye içmeye devam ettiler de bunun üzerine "fecr'den kaydı da nazil oldu ve böylece ak iplikle kara ipliğin gece ile gündüz olduğunu anladılar. Bu haber Buhârî ve Müslim'de de yer almaktadır.[175]

188. Aranızda mallarınızı haksız sebeplerle yemeyin ve kendiniz bilip dururken insanların mallarından bir kısmını günahla yemeniz için onları hâkimlere aktarma etmeyin.
Mukatil ibn Hayyân anlatıyor: Bu âyet İmruu'1-Kays ibn Abis el-Kindî (Kinde'den Efendimize gelen hey'et içinde imiş, kinde'den olup da irtidad etmiyenlerden imiş) ve Abdan ibnu'1-Eşva' el-Hadramî hakkında nâzü oldu. Bir arazi konusunda anlaşmazlığa düşüp Abdan şikâyetçi, İmruu'1-Kays davalı olarak Hz. Peygamber (sa)'in hakemliğine başvurdular Hadramî: "Ey Allah'ın elçisi, bu adam babamdan bana intikal eden bir arazime el koydu.1' dedi. Kindî: "Orası benim elimdeki arazimdir, Ben orayı ekip biçiyorum ve onun hiçbir hakkı yoktur." dedi. Allah'ın Rasûlü (sa): Hadramî'ye: Bu arazinin sana ait olduğuna dair ya bir delil getirirsin ya da hasmına yemin teklif edeceğim." buyurur. Hadramî: "Ey Allah'ın elçisi, yalan yere yemin eder ve arazimi alır gider." deyince Efendimiz önce: "Madem delilin yok, senin için onun yemininden başka yol yok." buyurdu, sonra da: "Her kim mü'min kardeşinin malından bir kısmının üzerine oturmak için yalan yere yemin ederse Allah'a, Allah ona öfkeli halde kavuşur." buyurdu. İmruu'1-Kays: "Ey Allah'ın elçisi, hak kendinin olduğunu bile bile hakkını karşısındakine bırakana ne var?" diye sordu, Efendimiz: "Cennet." buyurdular da İmruu'1-Kays: "Seni şâhid tutuyorum ki ben o araziyi ona bıraktım." diyerek davadan vazgeçti. Allah Tealâ da bu âyeti indirdi.[176]
Müslim'in tahric ettiği hadiste bu âyetin nüzulü zikredilmeksizin hadise anlatılır ve Abdan'm ismi Rabîa ibn İbdân veya İydân olarak verilir.[177]

189. Sana hilâlleri sorarlar. De ki: O insanların faydası için ve bir de hacc için vakit ölçüleridir. Birr (İyilik ve tâat), evlere arkalarından gelmeniz değildir. Fakat birr takvaya erenindir. Evlere kapılarından gelin. Allah 'tan takva üzere olun ki felaha eresiniz.
Muâz ibn Cebel, Efendimiz (sa)' gelip "Ey Allah'ın elçisi, şu yahudiler bize gelip hep hilâlleri soruyorlar (onlara ne cevap verelim?)" dedi de Allah Tealâ bu âyeti indirdi. Katâde yahudilerin sorularını bizzat Hz. Peygamber (sa)'e yöneltip: "Allah bu hilâlleri niçin yaratmış?" diye sorduklarını belirtir. [178]
Kelbî ise ansardan iki kişinin sorusu üzerine nazil olduğunu şöyle anlatır: Bu âyet Muâz ibn Cebel ve Sa'lebe ibn Aneme (ibn Adiyy el-Hazrecî. İki Akabe biatında da bulunmuş, Bedr'e katılmış, Hendek muharebesinde şehid olmuştur. Hayber harbinde şehid olduğu rivayeti de vardır.[179]) hakkında nazil oldu. Bu ikisi de ansardan idiler. Dediler ki: "Ey Allah'ın elçisi, hilâli görüyoruz ip gibi ince doğuyor, sonra artarak büyüyor, yuvarlaklaşıyor, sonra tekrar eksilmeye başlayıp ilk başladığı gibi incecik oluyor. Neden bir halde durmuyor?" dediler de bu âyet nazil oldu.[180] Bu nüzul sebebi İbn Abbâs'tan da rivayet edilmiştir.[181]
Ayetin "İyilik (ve tâat) evlere arkalarından gelmeniz değildir. Fakat iyilik sakınandır. Evlere kapılarından gelin. Allah 'tan takva üzere olun ki muradınıza kavuşasınız" kısmının nüzul sebebine gelince:
Hasen ve Asamm derler ki: Cahiliye devrinde birisi bir işe niyyet edip de giriştiğinde isteğine ve başarıya ulaşmasında bir zorlukla karşılaşırsa evine kapisından girmez, arkadan girer ve tam bir sene bu halde kalırdı, bir sene böyle yapmaya devam ederdi. Bu davranış, karşılaştığı zorluğun kaldırılmasında bir uğur olarak kabul edilirdi. İşte bu âdeti kaldırmak üzere bu âyet-i kerime nazil olmuştur.[182]
Berâ'dan naklediliyor: Ansar, haccettikleri zaman (hacdan dönüşte) evlerinin kapılarından girmezler, tepeden girerlerdi. Onlardan birisi hacdan geldi ve tepeden (bacadan) girme yerine kapıdan girdi ve sanki bu câhiliye âdetini değiştirmek istedi de bu âyet nazil oldu. Bu rivayet Buhârî ve Müslim'de de yer almaktadır.
Câbir'den gelen bir rivayette ise başka bir nüzul sebebi veriliyor, şöyle ki: Kureyşliler kendilerini (hums=dinde mutaassıb olanlar" diye adlandırır ve ih-ramlı olduklarında evlerine kapılarından girerlerdi. Kureyş dışında kalan diğer araplar ve ansar ise (Kureyş'in bu ayrıcalığından mahrum olarak) evlerine ih-ramlıyken kapılarından girmezlerdi. Bir gün Hz. Peygamber bir bostanda idi, kapısından çıktı. Onunla birlikte olan ansardan Kutbe ibn Amir de peşinden kapıdan çıktı. "Ey Allah'ın elçisi, Kutbe ibn Amir günahkâr birisi oldu. Çünkü (ihramlı olduğu halde) seninle birlikte kapıdan çıktı." Dediler. Efendimiz ona: "Seni böyle yapmaya sevkeden nedir?" diye sorunca o: "Seni öyle yaparken gördüm , ben de senin yaptığın gibi yaptım." Dedi. Efendimiz: "Ama ben ahmesî'yim, yani Kureyş'tenim." Deyince Kutbe: "Benim dinim de senin dinin" dedi de Allah Tealâ "İyilik (ve tâat) evlere arkalarından gelmeniz değildir..." âyetini indirdi.[183]
Bu konudaki Kays ibn Cübeyr rivayeti ise şöyledir: Bir kısım insanlar ihramlı oldukları zaman evlerine ve bahçelerine kapılarından girmezlerdi. Allah'ın Rasûlü ve ashabı bir eve girdiler. Ansar'dan Rifâa ibn Tâbut duvara tırmandı ve evin üzerinden girdi, Rasûlullâh'm yanına vardı. Çıkarken ise Allah'ın Rasûlü (sa) kapıdan çıkınca Rifâa da peşinden kapıdan çıktı. Allah'ın Rasûlü (sa) Rifâa'ya: "Seni bu yaptığını yapmaya, yani kapıdan çıkmaya sevkeden ne-' dir?" diye sordu. Rifâa: "Senin kapıdan çıktığını gördüm, ben de sana tâbi olarak kapıdan çıktım." dedi. Efendimiz: "Ama ben Ahmes bir adamım." buyurdu. Rifâa: "Sen Ahmes isen dinimiz bir." dedi de Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirdi. Zühri rivayetinde Efendimizle birlikte eve giren (veya çıkan) sahabî'nin ansar'dan ve Seleme oğullarından olduğu, olayın Hudeybiye senesi Efendimiz ve ashabının umre için ihrama girdikleri ayrıntıları vardır.
Süddî'den gelen rivayet biraz daha farklı ve bunda sahabîye, duvardan veya tavandan değil de kapıdan girmesini emreden bizzat Efendimiz ve Hz. Peygamber (sa)'in bu davranışı akabinde vahy ile te'yid edilmiş oluyor. Şöyle ki: Bazı insanlar haccettikleri zaman evlerine kapılarından girmezler, arkadan açtıkları bir delikten girerlerdi. Hz. Peygamber veda haccında yürüyerek geldi. Yanında onlardan (haccettiğinde kapıdan girmeyenlerden) birisi vardı ve o müslüman idi. Allah'ın Rasûlü (sa) kapıya ulaşınca adam orada durakladı, girmek istemedi ve "Ey Allah'ın Rasûlü, ben Ahmes'im" yani ben ihramlıyım, dedi. Allah'ın Rasûlü (sa): "Ben de ahmesim, gir." buyurdular. Adam girdi de Allah Tealâ "Evlere kapılarından girin..." âyetini indirdi.
Muhammed ibn Sa'd kanalıyla İbn Abbâs'tan gelen başka bir rivayet daha başka ve çarpıcı bir rivayettir. O şöyle anlatıyor: Medine halkından bazıları düşmanlarından herhangi bir korkulan olduğunda ihrama girerler ve düşmanlarından gelebilecek korkularından emin olurlardı. Bu ihramları esnasında da evinin kapısından girmez, evinin tepesineden bir delik deler, oradan girer çıkardı. Hz. Peygamber Medine'ye geldiği zaman orada ihramlı birisi vardı. Hz. Peygamber bir gün bir bostana gitti ve kapısından girdi. O ihramlı kişi de peşinden kapıdan girdi. Bir başkası arkalarından bağırdı: Ey filân sen ihramlısın ve kapıdan girmemen gerekirken girdin." Hz. Peygamber: "Ama ben ahmes'im." buyu-runca adam: "Ey Allah'ın Rasûlü (sa), sen ihramlı isen ben de ihramlıyım." dedi de Allah Tealâ, sonuna kadar olmak üzere "Evlere arkalarından girmeniz birr değildir..." âyetini indirdi.[184]
Müfessirler bu rivayetleri alarak onlardaki bir takım açıklık ve eksiklikleri şöyle tamamlarlar: Câhiliye devrinde ve İslâm'ın ilk yıllarında kişi hac veya umre için ihrama girdiğinde bağa bahçeye ve eve kapısından girmez şehirli ise ya çatıdan bir delik açar, oradan girer çıkar, ya da bir merdiven edinir onunla çatıya çıkar oradan girer çıkardı. Bedevi ise çadırın kapısından girmez, çadırı arkasından yırtar, oradan girer çıkardı. İhramdan çıkıncaya kadar böyle yapar; uhums" denilen Kureyş, Kinâne, Huzâa, Sakîf, Has'am, Amir ibn Sa'sa' oğulları ve Nadr ibn Muâviye oğulları kabilelerinden olanlar dışında kalanlar için aksi davranışı hoş karşılamazlardı. Bu kabileler halkına "Hums" denilmesi -ki "ahmes" kelimesinin çoğuludur- onların dinlerinde taassub sahibi olmalarından, dinlerine daha bir sıkı sarılmalarındandı. Bir gün Hz. Peygamber ansardan birisinin evine girdi. Peşinden ansardan bir adam da ihramlı olduğu halde Efendimizin arkasından (kapıdan) girdi de diğer ashab onun kapıdan girişini hoş karşılamadılar. Efendimiz: "Neden ihramlı olduğun halde kapıdan girdin?" diye sordu da o sahabî: "Kapıdan girdiğini gördüm, ben de peşinden girdim." dedi. E-fendimiz: "Ama ben ahmesî'yim." buyurdu. O sahabî: "Eğer sen ahmesî isen ben de ahmesîyim, dinimiz bir; senin sünnetinden, senin huyundan ve dininden razı olmuşum." dedi de Allah Tealâ bu âyeti indirdi.[185]

190. Allah yolunda, sizinle savaşanlarla siz de savaşın, ancak ileri gitmeyin (haddi aşmayın). Şüphesiz ki Allah haddi aşanları sevmez.
Kelbi’nin Ebu Salih'ten, onun da İbn Abbâs'tan rivayetine göre bu âyet Hudeybiye barışı hakkında nazil olmuştur. Hz. Peygamber (sa) ve ashabı Hudeybiye musalahası yılı Mekke müşrikleri tarafından Beytullah('a girmekten) engellenip kurbanlarını Hudeybiye'de keserek o sene umre yapmadan Medine'ye dönmek, bir sonraki yıl Mekke'ye gelmek, müşrikler tarafından boşaltılacak Mekke'de üç gün kalmak, Beytullah'ı tavaf etmek, bu üç gün içinde Mekke'de dilediğini yapmak üzere müşriklerle antlaşma yaptılar. Bir sonraki sene olunca Allah'ın Rasûlü (sa) ve ashabı bir önceki yıl yapamadıkları umrenin kazası için hazırlandılar. Bir taraftan da müşriklerin sözlerinde durmayıp onları Mescid-i Haram'a sokmıyacaklarından ve kendileriyle savaşacaklarından korkuyor, Harem'de ve haram ayda savaşmayı da kerih görüyorlardı. İşte bunun üzerine Allah Tealâ "Allah yolunda, sizinle savaşanlarla siz de savaşın..." âyetini indirdi. Ki bu âyette kendileriyle savaşılacaklardan maksat Kureyşlilerdir.[186]
Rebî' ise bu âyetin Medfne-i Münevvere'de Hz. Peygamber (sa)'e savaş izni veren ilk âyet olduğunu; Berâe'deki âyetu's-seyf nazil oluncaya kadar bu âyete imtisâlen Hz. Peygamber (sa)'in, sadece kendisiyle savaşanlarla savaştığını, savaşmıyanlara karşı ise savaşmaktan geri durduğunu söylemektedir.[187]
Gerçekten de Mekke-i Mükerreme'de Hz. Peygamber'e savaş emredilmesi bir tarafa Fussılet, 34; Mâide, 13; Müzzemmil, 10; Gâşiye, 22 ve benzeri âyetlerle savaş ona yasaklanmıştı bile. Ama Medine-i Münevvere'ye hicret edince savaşmakla emrolundu ve "Allah yolunda, sizinle savaşanlarla siz de savaşın, ancak ileri gitmeyin..." âyeti nazil oldu. Hz. Ebu Bekr (ra)'den: "Savaş hakkında ilk nazil olan "Kendileriyle savaşılanlara uğradıkları o zulümden dolayı savaşmalarına izin verildi..." (Hacc, 22/39) âyetidir." şeklinde bir rivayet varsa da herhalde bu Hacc âyeti sadece müslümanlarla savaşanlarla savaş şeklinde sınırlı bir izin olmayıp genel olarak savaşa izin verilmesiyle alâkadar olmalıdır.[188]

194. Haram ay, haram aya karşılıktır, hürmetler (haram oluş) karşılıklıdır. Onun için kim, sizin üzerinize saldırırsa, siz de tıpkı onların üstünüze saldırdıkları gibi ona saldırın. Allah'tan takva üzere olun ve iyi bilin ki Allah müttakîlerle beraberdir.
Katâde der ki: Hz. Peygamber ve ashabı umre yapmak üzere Mekke'ye doğru Zilkade ayında yola çıkmışlardı. Hudeybiye'ye gelince müşrikler yollarını kestiler (ve Mekke'ye girmelerine, umre yapmalarına izin vermediler. Hudeybiye antlaşması yapıldı ve Hz. Peygamber ile ashabı geri Medine'ye döndüler). Bir sonraki sene Mekke'ye girdiler ve yine Zikade ayında umre yaptılar, orada üç gece kaldılar. Müşrikler, Hudeybiye senesi onları geri çevirdiklerinde bununla övünmüşlerdi. Aliah Tealâ onların bu yaptığının karşılığını bu şekilde verdi ve "Haram ay, haram aya karşılıktır, hürmetler (haram oluş) karşılıklıdır..." âyetini indirdi.[189] Ayet, hicretin yedinci senesi Umretu'l-kazâ'da nazil olmuştur.[190]
"Onun için kim, sizin üzerinize saldırırsa, siz de tıpkı onların üstünüze saldırdıkları gibi ona saldırın." kısmının nerede ve kimler hakkında nazil olduğu da müfessirler arasında ihtilaflıdır. İbn Abbâs, bu ve bu mealdeki âyetlerin Mekke-i Mükerreme'de müslümanlar henüz sayıca az ve çok zayıf, müşriklere karşı duracak güçleri yok, müşrikler müslümanlara eziyet eder durumdalar iken nazil olduğunu söylerken Mücâhid âyetin Medine-i Münevvere'de ve Umretu'l-Kaza'dan sonra nazil olduğunu söylemektedir.[191] Mekke-i Mükerreme'de inananlara cihad farz kılınmadığına ve bu âyette de velev nefsi müdafaa ve kendilerine yapılan saldırı ile sınırlı olsa bile saldırı emri ihtiva ettiğine göre Mücahid'den gelen rivayetin diğerine tercih edilmesi daha makul görünmektedir.
Hasen'den gelen bir rivayette de müşriklerin Hz. Peygamber (sa)'e:" Ey Muhammed, haram ayda sana savaş yasaklandı mı?" diye sormuşlar; Efendimiz (sa)'in: "Evet" cevabı üzerine müslümanlarla savaşmak istemişler de bu âyet nazil olmuş yani müşriklerin haram ayda savaşı mubah görerek müslümanlarla savaşa yeltenmeleri halinde müslümanların da kendilerini savunma sadedinde haram ayda savaşmalarına bu âyet-i kerime ile izin verilmiştir.[192]

195. Allah yolunda mallarınızı harcayın ve kendilerinizi ellerinizle tehlikeye atmayın ve muhsinler olun. Allah muhakkak muhsinleri sever.
Şa'bî'den rivayete göre bu âyet-i kerime Allah yolunda infakta bulunmıyan ansar hakkında nazil olmuştur. İkrime'den ise daha genel bir ifade ile "Allah yolunda infakta bulunma hakkında nazil olmuştur." rivayeti vardır. Ebu Cubeyre ibnu'd-Dahhâk rivayeti bu iki rivayete biraz daha açıklık getiriyor: Ansar ellerinden geldiği kadar sadaka dağıtır, Allah yolunda fakirleri doyururlardı. Bir sene kıtlık oldu da bunu yapamaz oldular. Bunun üzerine Allah Tealâ bu âyeti indirdi.[193]
Bu rivayetler âyetin ilk cümlesinin anlamı ile Örtüşmektedir. İkinci cümlesi olan "Kendilerinizi ellerinizle tehlikeye atmayın." Kısmı ile birlikte düşünüldüğü takdirde ise aşağıda vereceğimiz rivayetler daha uygun görünmektedir:
Ebu Davud et-Tayâlisî'nin kendi senediyle Eşlem ibn İmrân et-Tücîbî'den rivayetinde O şöyle anlatıyor: Kostantınıyye kuşatmasında idik. Şam birliklerine Fudâle ibn Ubeyd el-Ansârî, Mısır birliklerine de Amir ibn Ukbe el-Cuhenî komuta ediyordu. Rumlar büyük bir saf halinde surlardan çıkarak ilerlemeye başladılar. Müslümanlardan kalabalık (büyük) bir saf teşkil edilip bizim tarafa doğru çıkıp düşmana ilerledi. Müslüman saflarından bir adam yalnız başına rumlara saldırıp içlerinde savaşmaya başladı, sonra da bize doğru gelmeye başladı. İnsanlar ona "Sübhanallah, kendini elleriyle tehlikeye attı." diye bağırmaya başladılar. Ebu Eyyub el-Ansârî kalktı ve: "Ey insanlar, bu âyeti te'vil edilmiyecek şekilde ve anlamda te'vil ediyorsunuz. Bu âyet biz, ansar hakkında nazil oldu.Allah dinini aziz ve güçlü kılıp da yardımcıları çoğalınca ve biz kendi aramızda Allah'ın Rasûlü (sa)'den gizli olarak: "Mallarımız zayi oldu, biraz da mallarımızla meşgul olsak da bozulan, zayi olanlarını ıslah etsek, düzeltsek." dedik de Allah Tealâ bu âyeti "kendilerinizi ellerinizle tehlikeye atmayın." âyetini indirdi. Böylece "mallarımız zayi oldu, ondan zayi olanla meşgul olalım da düzeltelim" diye içimizden geçirdiğimiz düşüncemize Allah Tealâ cevap verdi. Ayetteki tehlike işte o bizim yapmayı düşündüğümüzdür ki bununla biz, cihadla emrolunduk." Yani bizim mallarımızla meşgul olarak cihadı terketmemizin kendimizi ellerimizle tehlikeye atmak olduğu bildirildi. Ebu Eyyub, Allah ruhunu kabzedinceye kadar Kostantınıyye kuşatmasında cihada devam etti.[194]
İbn Abbâs'tan rivayete göre de Hz. Peygamber insanları cihada çıkmaya davet etmiş de o esnada Medine-i Münevvere'de bulunan bazı bedeviler: "Cihada ne ile hazırlanalım? Azığımız yok, kimse de bize azık vermiyor." demişlerdi. İşte bunun üzerine "Allah yolunda mallarınızı harcayın ve kendilerinizi ellerinizle tehlikeye atmayın." Âyeti nazil oldu.[195]
Bunun yanında Nu'mân ibn Beşîr'den çok daha farklı bir sebep rivayet ediliyor: Diyor ki: Kişi bir günah işler ve sonra da: "Allah benim bu günahımı bağışlamaz." Derdi. İşte bunun üzerine "Kendilerinizi ellerinizle tehlikeye atmayınız." Ayeti nazil oldu.[196] Sanki mü'minin, bağışlanmaktan umudunu keserek tevbe ve istiğfarı terketmesi onun, kendisini kendi elleriyle tehlikeye atması olarak değerlendirilmiş olmaktadır.[197]

196. Haccı da umreyi de Allah için tam yapın. Fakat alıkonursanız o halde kolayınıza gelen kurbanı gönderin. Kurban yerine varıncaya kadar başlarınızı tıraş etmeyin. Artık içinizden kim de hasta olur, yahud başından bir eziyeti bulunursa ona oruçtan, ya sadakadan, yahut ta kurbandan fidye vacip olur.
Ebu Davud et-Tayâlisî'nin kendi senediyle Ka'b ibn Ucre'den rivayetinde o şöyle demiştir: "...Artık içinizden kim de hasta olur, yahud başından bir eziyeti bulunursa ona oruçtan, ya sadakadan, yahut ta kurbandan fidye vacip olur." Âyeti benim hakkımda indi. (Hasta ve) başımdan bitler yüzüme dökülür halde Rasûl-i Ekrem (sa)Mn yanına getirildim. "Görüyorum sıkıntın büyük, şiddetli, dayanmanın sınırına gelmişsin. (Bitlerini temizle ve) bir koyun kurban et." Buyurdu. Ben: "Bir koyunu nereden bulayım ki!" dedim de üç gün oruç veya herbir miskine yarım sâ' ile altı miskini yedirme fidyesi benim hakkımda nazil oldu, ama O hepiniz hakkında geneldir."[198] Hadisi Buharı de tahric etmiştir.[199]
Abdullah ibn Ma'kıl rivayetinde onun, Küfe mescidinde Ka'b ibn Ucre'ye rastladığı, ona : "...Artık içinizden kim de hasta olur, yahud başından bir eziyeti bulunursa ona oruçtan, ya sadakadan, yahut ta kurbandan fidye vacip olur." Âyetini sorduğu ve onun da "Benim hakkımda nazil oldu. Allah'ın Rasûlü (sa) ile birlikte haccettim. Saçım, sakalım, bıyığım, kaşım bitlendi..." Diyerek yukarda zikredilen olayı anlattığı kaydedilmektedir. Bu rivayette Hz. Peygamber (sa)'in, bir berber çağırarak Ka'b'in başını traş ettirdiği kaydı da vardır.
İbn Abbâs'tan gelen rivayette ise bu "Ka'b ibn Ucre olayının Hudeybiye'de meydana geldiği, fidyenin her birine iki müdd olmak üzere altı fakire verilmesi gerektiği"; Abdurrahman ibn Ebî Leylâ rivayetinde de Ka'b'm Hz. Peygamber (sa)'e getirilmesi yerine "Efendimiz (sa)'in ona uğradığı, arkadaşları için yemek yapmak üzere yaktığı ateşe üflerken Efendimiz (sa)'in onu ve başından bitlerin döküldüğünü gördüğü, "Haşerâtın sana eziyet veriyor mu?" diye sorduğu ve onun "Evet çok eziyet veriyor." Diye cevapladığı" ayrıntıları vardır.[200] Abdurrahman ibn Ebî Leylâ ve Abdullah ibn Ma'kıl rivayetleri Müslim'de de aynen yer almaktadır.[201]

197. Hacc bilinen aylardır. İşte kim onlarda haccı kendine farz ederse artık hacda kadına yaklaşmak, günah işlemek, kavga etmek yoktur. Siz ne hayır işlerseniz Allah onu bilir. Bir de azıklanın. Muhakkak ki azığın en hayırlısı takvadır. Ey akıl sahipleri benden takva üzere olun.
İbn Abbâs'tan rivayet ediliyor: Yemenliler hacceder ve hacca gelirken yanlarına azık almaz, "Biz mütevekkil insanlarız." derler, Mekke'ye gelince de dilencilik yaparlardı.İşte bunun üzerine Allah Tealâ "Bir de azıklanın. Muhakkak ki azığın en hayırlısı takvadır..." âyetini indirdi.[202]

198. (Hacc mevsiminde ticaret yaparak) Rabbınızdan rızık istemenizde bir günah yoktur. Arafat'tan boşanıp aktığınız zaman Meş 'ar-i Haram 'in yanında Allah a zikredin. O size nasıl hidayet ettiyse siz de O 'nu öylece anın. Siz bundan evvel ne yapacağını bilmeyenlerdendiniz.
Ebu Ümâme et-Temîmî anlatıyor: İbn Ömer sordum: Biz burada (hayvanlarımızı) kiraya veriyoruz. Bazıları bizim hacctmızin olmadığını sanıyor, sen ne dersin." O: "Telbiye getirmediniz mi, Safa ile Merve arasında sa'y etmediniz mi? Şunu yapmadınız mı, bunu yapmadınız mı (Haccın menâsikini kastediyor)?" diye sordu, ben: "Evet, hepsini yaptık." Dedim de şöyle dedi: "Senin bana sorduğunu birisi Hz. Peygamber (sa)'e sormuştu. Efendimiz ona cevap verme(yip beklediler, sonunda) "(Hacc mevsiminde ticaret yaparak) Rabbınızdan rızık istemenizde bir günah yoktur..." âyeti nazil oldu. Efendimiz (sa) o adamı çağırdı, kendisine bu âyeti tilâvet buyurdu ve "Sizler hacılarsınız, hacı oldunuz." Buyurdular.[203] Taberî'deki rivayette Ebu Ümâme et-Teymî[204]'dir ki İbn Kesîr'deki rivayetler de bunu desteklemektedir.[205] Bir rivayette hayvanlarını kiraya veren ve ticaret yapanlar hakkında onların hacı olmadıklarını söyleyenlerin kafiyeli bir sözle "Onlar hâc değil dâc!" diyerek alay ettikleri de kaydedilmektedir ki "Onlar hacı değil, öyle debelenip yürüyorlar işte" demektir.[206]
Mücâhid'in tbn Abbâs'tan rivayetinde o şöyle demiş: İnsanlar hacda (hacc günlerinde) ticaretten, alış-verişten sakınır ve "Bu günler alış-veriş günleri değil, Allah'ı zikir günleridir." Derlerdi. Bunun üzerine Allah Tealâ "(Hacc mevsiminde ticaret yaparak) Rabbınızdan rızık istemenizde bir günah yoktur..." âyetini indirdi.
tbn Abbâs'tan gelen bir rivayette ise câhiliye devrinde Mekke civarındaki Zu'1-Mecâz, Mecenne ve Ukkâz gibi yerlerin panayır yeri olmaları dolayısıyla o devirde hacca gelenlerin buralarda ticaret yaptıkları, ancak İslâm gelince müslümanların, hac ile ticareti birbirine karıştırmanın günah olduğunu düşünerek buralarda ticareti terketmeleri üzerine bu âyetin indirildiği anlatılmaktadır.[207]
Mücâhid'den gelen ikinci bir rivayete göre araplar câhiliye devrinde hacc mevsiminde Arafat ve Mina'da alış-veriş ve ticaret yapmazlardı âyet bunun üzerine nazil olmuştur.[208]

199. Sonra siz de insanların (vakfeden) döndüğü (sel gibi aktığı) yerden dönün. Allah* tan mağfiret isteyin. Hiç kuşkusuz Allah Gafur'dur, Rahim'dir.
Ebu Davud et-Tayâlisî'nin kendi senediyle Hz. Aişe'den rivayetinde o şöyle anlatıyor. Kureyşli hacılar "Biz Beytullah'm sakinleriyiz. (Haremde ikamet edenleriz). Dolayısıyla biz diğer insanların yaptığı gibi Arafat'tan değil Mina'da (vakfe yaparak oradan) döneriz." derlerdi. Bunun üzerine Allah Tealâ: "Sonra siz de insanların (vakfeden) döndüğü (sel gibi aktığı) yerden dönün." âyetini indirdi.[209]
Müslim'deki rivayette Kureyşlilerin böyle düşünmelerinin sebebi de bir bakıma açıklanıyor. Şöyle ki: Cübeyr ibn Mut'im'den rivayet ediliyor: Arafe günü (Arafat'ta) bir devemi kaybetmiş, onu aramak üzere çıkmıştım. Allah'ın Rasûlü (sa)'ni Arafat'ta diğer insanlarla birlikte vakfe yaparken gördüm ve: Bu (Allah'ın Rasûlü) ahmes'lerden değil mi? Burada ne arıyor? (Onun burada değil de Müzdelife'de vakfe yapması lâzım değil mi)" dedim. Râvilerden Süfyân der ki: Ahmes, dininde katı, mutaassıp demektir.Kureyş'e ahmes'ler denilirdi. Câhiliye devrinde Şeytan onlara gelip: "Siz hacda Harem dışına çıkarsanız insanlar katında saygınlığınız düşer de sizin Harem'inİzi hafife alırlar." Diye vesvese vermiş; onlar da vakfe için harem sınırları dışına çıkmayarak Müzdelife'de vakfe yapmaya başlamışlardı. İslâm gelince Allah Tealâ "Sonra siz de insanların (vakfeden) döndüğü (sel gibi aktığı) yerden dönün..." âyetini indirdi. Burada insanların vakfe yaparak döndükleri yer ile kastedilen Arafat'tır.[210] Vâhıdî'nin Müslim'de Cubeyr ibn Mut'im'den rivayet olarak verdiği haber Müslim'de daha öz olarak tahric edilmiştir. Şöyle ki:
Arafe günü kaybettiğim bir deveyi aramaya çıkmıştım. Allah'ın Rasûlü (sa)'nü insanlarla birlikte Arafat'ta vakfe yaparken gördüm. "Bu adam Ahmes değil mi? Burada ne arıyor?" dedim. Kureyş, hums'ten sayılırdı.[211] Ancak Kadı İyâz'ın belirttiğine göre Cubeyr ibn Mut'im'in Efendimiz (sa)'i Arafat'ta vakfe yaparken gördüğü hacc, hicretten ve Cubeyr ibn Mut'im'in islâmından öncedir. Bu da ahmeslerin câhiliye devrinde bir câhiliye âdeti olarak müzdelife'de vakfe yapıp Arafat'a çıkmadıkları rivayetini desteklemektedir. Demek ki Hz. Peygamber (sa) daha hicretinden önceki hac mevsimlerinde katıldığı haclarda bu câhiliye âdetine muhalefet etmiş, ancak Kur'ân'dan bir nass ile bu âdetin kaldırılması daha sonra vukubulmuştur.
Müslim'in Hişâm'dan onun da babasından rivayetle tahric ettiği bir haber hums (ahmesler) hakkında başka bilgiler de veriyor ki bu da Kureyş'in diğer kabilelerden kendilerini üstün ve ayrıcalıklı gördüklerini gösteriyor. Bu rivayete göre Hums dışında araplar Beytullah'ı çıplak olarak tavaf ederlerdi. Hums, Kureyş ve onlardan doğanlara denirdi. Araplardan, Kureyş'in elbise verdikleri dışında kalanlar çıplak tavaf ederlerdi. Kureyş kadınları kadınlara, kureyş erkekleri erkeklere elbise verirlerdi. Hacılar vakfe için hep Arafat'a çıkarken Hums Müzdelife'den daha yukarı çıkmaz (orada vakfe yaparlardı). İşte haklarında Allah Tealâ'nın: "Sonra siz de insanların (vakfeden) döndüğü (sel gibi aktığı) yerden dönün." Âyetini indirdiği hums bunlardır. İnsanlar, Arafat'ta vakfe yaptıktan sonra oradan ifâza ederdi. Hums'un ifâzası ise Müzdelife'den idi ve "Biz ancak Haremden (Haram sınırlan dışına çıkmadan vakfe yaparak oradan) ifaza ederiz." diyorlardı. "Siz de insanların (vakfe yapıp) dödükleri yerden dönün." Âyeti nazil olunca Arafat'a döndüler ve orada vakfe yapıp diğer hacılarla birlikte oradan ifâza ettiler.[212]
İbn İshâk da Ahmes (çoğulunda Hums) geleneğinin çok eskilere dayanmadığını, belki de fîl hadisesinden bile sonra ortaya çıktığını belirtirken bunun şeytanın vesvesesi ile olduğuna temas etmez; Kureyşlilerin, kendilerini diğer insanlardan üstün görmesinden ibaret olarak gösterir.[213]

200- (Hacc) menâsikinizi bitirince atalarınızı andığınız gibi, hattâ daha kuvvetli bir anışla Allah 7 anın. Artık o insanlardan kimi: "Ey Rabbımız, bize düyada ver." Der ki onun âhiretten nasibi yoktur.
201. Artık o insanlardan kimi: "Ey Rabbımız, bize düyada ver. " Der ki onun âhiretten nasibi yoktur.
202. İşte onların kazandıklarından nasîbleri vardır. Allah, hesabı pek çabuk görendir.
"(Hacc) menâsikinizi bitirince atalarınızı andığınız gibi, hattâ daha kuvvetli bir anışla Allah'ı anın." âyetin nüzul sebebinde üç kavil vardır:
1. Câhiliye halkı hacc mevsiminde bir araya gelip toplandıklarında câhiliye devrinde babalarının yaptıklarını, önemli gün ve olayları neseblerini anar ve birbirlerine karşı bunlarla övünürlerdi ki bu âyet nazil oldu. Bu manâ Hasen, Atâ ve Mucâhid'den rivayet ediliyor.
2. Araplar bir hadise naklettikleri veya bir söz konuştukları zaman: "Babana yemin olsun ki şöyle şöyle yaptılar." Derlerdi, bunun üzerine bu âyet nazil oldu. Bu kavil de Hasen'den rivayet edilmiştir.
3. Hacılar hac menâsikini bitirdikleri zaman Mina'da birisi kalkar ve: "Allah şahid ki babam cömertti, çok malı vardı, bana şunları şunları verdi." Der, Allah'ı zikretmez, sadece babasını anar, Allah'tan kendisine dünyalık vermesini isterdi. İşte bunun üzerine bu âyet nazil oldu. Bu görüş de Suddî'den rivayet edilmiştir.[214]
Mücahid ise haccın bitiminde ataları ve nesebleriyle övünmelerinin Mina'da değil Ka'be'nin yanında olduğunu belirterek der ki: Câhiliye devrinde insanlar hacc mevsiminde toplanıp hacc görevlerini yerine getirdikten sonra Ka'be'nin yanında bir araya gelir ve atalarıyla, geçmişteki Övünç günleriyle birbirlerine karşı Övünürlerdi. (Bu hal İslâm geldikten sonra da devam edince) Allah Tealâ ".(Hacc) menâsikinizi bitirince atalarınızı andığınız gibi, hattâ daha kuvvetli bir anışla Allah'ı anın." Âyetini indirdi[215] Saîd ibn Cubeyr'den gelen rivayette ise bu övünmelerinin Arafat'taki vakfe sırasında olduğu söylenmektedir.[216]
Ayetin "Artık o insanlardan kimi: "Ey Rabbımız, bize düyada ver." Der ki onun âhiretten nasibi yoktur." Kısmının nüzul sebebi olarak Ebu Bekr ibn Ayyâş'tan rivayet ediliyor ki Câhiliye devrinde hacc menâsikini bitirdikten sonra "Ey Allahımız, bize develer ver, bize koyunlar ver." Diye dua ederlermiş. İşte bunun üzerine Allah Tealâ âyetin bu kısmını indirmiş.[217]
İbn Abbâs'tan gelen rivayete göre ise "Ey Rabbımız, bize düyada ver." Der ki onun âhiretten nasibi yoktur." Kısmı Arafat'ta vakfeye gelip de burada "Ey Allahım bu senemizi bolluk, bereket ve hayır senesi kıl." Diye dua eden bazı bedeviler hakkında; onlardan sonra Arafat'a gelip "Ey Rabbımız, bize dünyada da iyi hal ver, âhirette de iyi hal ver ve bizi o ateş azabından koru." diye dua eden mü'minler hakkında da "İşte onların kazandıklarından nasîbleri vardır. Allah, hesabı pek çabuk görendir." Âyetini indirdi.[218]
"İşte onların kazandıklarından nasîbleri vardır..." âyetinin nüzul sebebi hakkında İbn Abbâs'tan şöyle bir rivayet daha var: Birisi gelip Hz. Peygamber (sa)'e: "Ey Allah'ın elçisi, babam haccedemeden vefat etti. Onun yerine haccedeyim mi?" diye sordu da Efendimiz: "Babanın bir borcu olsa da ödeşen o borcu baban ödemiş olmaz mı?" şeklinde bir soruyla cevap verdi. Adamın: "Elbette öyledir." Demesi üzerine de: "O halde Allah'ın alacağı ödenmeye daha lâyıktır." Buyurdu. Adam: "Peki bana bundan bir ecir var mı?" diye sorunca Allah Tealâ bu âyeti indirdi ki hem haccedenin, hem de yerine haccedilenin bu hacdan ecri vardır, ikisi bu haccin ecrinde ortaktırlar demektir.[219]

203. Bir de sayılı günlerde Allah 'ı zikredin. Kim iki günde acele ederse ona günah yoktur. Kim de geri kalırsa ona da günah yoktur. (Fakat bu günah olmama) Takva sahibi içindir...
Câhiliye halkı Minâ'dan dönme hususunda iki bölüktü: Bir kısmı acele ederek ilk nefir günü hemen oradan Mekke'ye dönenleri kmar ve günahkâr sayar; ikinci bir kısmı da ikinci nefir günü (yani bayramın üçüncü günü) dönmek üzere dönmeyi geciktirenleri günahkâr görürlerdi. Allah Tealâ câhiliye devrindeki her iki telâkkiyi de redddetmek üzere bu âyeti indirdi.[220]

204. İnsanlardan öyle kimse vardır ki onun dünya hayata ait sözü hoşunuza gider ve o, kalbinde olana Allah'ı şahid getirir. Halbuki o, düşmanların en yamanıdır.
205. O, yeryüzünde iş başına geçti mi orada fesat çıkarmaya, ekini ve zürriyyeti kökünden kurutmaya koşar. Allah fesadı sevmez.
206. Ona: 'Allah 'tan kork (sakın) denildiği zaman izzeti onu alır günah işlemeye götürür. İşte öylesine cehennem yeter. Gerçek şu ki o ne kötü yataktır.
Suddî'den rivayet ediliyor: Zuhre oğullan halîfi Ahnes ibn Şureyk hakkında nazil olmuştur. Hz. Peygamber (sa)'e gelmiş, müslüman olmuş görünmüş, müslüman olması Hz. Peygamber (sa)'in hoşuna gitmişti. O, şöyle demişti: Ben, müslüman olmayı dileyerek geldim ve Allah'a yemin ederim ki bu sözümde sâdığım." Sonra Hz. Peygamber (sa)'in yanından çıkmış, yolda giderken müslümanlara ait birtakım ekinleri yakmış, yolda rastladığı yine müslümanlara ait merkebleri boğazlayıp öldürmüş telef etmişti. İşte bunun üzerine Allah Tealâ bu âyetleri indirdi.[221]
Bu âyetlerin Ahnes ibn Şureyk hakkında nazil olduğuna dair ikinci bir rivayette onun, Bedr savaşı öncesindeki münafıklığının nüzul sebebi olduğu anlaşılıyor. Bu rivayet şöyledir: Ahnes, Bedr gazvesine çıkılacağı gün halîfi olduğu Zuhre oğullarına savaşa çıkmayın diye işaret etti: "Muhammed sizin kız kardeşinizin oğludur. Eğer yalancı ise insanların ona karşı gelmeleri size yeter. Eğer dâvasında sâdık ise zaten size ihtiyacı yoktur (Rabbı onu muzaffer kılacaktır ve siz onun zaferi ile) insanların en mutluları olacaksınız." dedi. Zuhre oğulları da "Evet, doğrusu hayır senin söylediğindedir." dediler. Bedr'e çıkılacağı nida olununca bu münafık Zuhre oğullan içinde kaldı ve 300 kişi oldukları halde geri döndüler. Hz. Peygamber (sa)'e Zuhre oğulları ve Ahnes'in döndükleri haber verilince özellikle Ahnes'in durumuna şaştı ve asıl adı Ubeyy ibn Şureyk iken onu "dönücü, dönen" anlamına Ahnes diye isimlendirdi.
Ancak Fahreddin Razı bu rivayeti naklettikten sonra zayıf olduğunu kaydetmiştir.[222]
İbn Abbâs'tan gelen bir rivayete göre ise Racî' seriyyesinde şehid olanlar hakkında konuşan bir takım münafıklar hakkında nazil olmuştur. Şöyle ki:
Kureyş kâfirleri (ya da Adal ve Kâra kabileleri),[223] Medine'ye Hz. Peygamber (sa)'e bir hey'et gönderip "Biz müslüman olduk. Bize arkadaşlarından bir kaçını göndersen de bize dinimizi öğretseler." Demişlerdi. Hz. Peygamber (sa) de onlara Hubeyb ibn Adiyy, Mersed ibn Ebî Mersed el-Ganevî, Hâlid ibmı'l-Bukeyr, Abdullah ibn Târik, Zeyd ibnu'd-Desine'yi gönderdi. Asım ibn Sâbit'i de başlarına emîr tayin etti. Bunlar Mekke'ye doğru yola çıktılar. Mekke-Medine arasında bir yerde (Mekke ile Usfân arasında bir yerde) konakladıklarında yanlarında bulunan hurmalardan yeyip çekirdeklerini yere attılar. Onlar ayrıldıktan sonra oradan geçen bir kadın hurma çekirdeklerinden onların Medine'den geldiklerini anlayıp hemen kabilesine koştu ve: "Koşun, Yesribliler şu yoldan gitmişler." dedi. Hemen 70 kişi silâhlanıp müslümanların peşine düştüler (Bir rivayette bunlar Huzeyl kabilesinin Lihyan oğullan kolundandır) ve onlara yetişip onları kuşattılar. Aralarında çıkan çatışmada Mersed, Hâlid, tbn Târik öldürüldü. Asım, sadağını çıkarıp baktı ki yedi ok var. Her biriyle kâfirlerin ileri gelenlerinden biri olmak üzere yedi kâfiri Öldürdü, sonra: "Ey Allahım, günün başında dinini korumaya çalıştım, sen de günün sonunda benim etimi şu kâfirlerden koru." diye dua etti. Çevresini kuşattılar ve onu da öldürdüler. Sülâfe bint Sa'd adındaki müşrik kadına satmak üzere kafasını kesmek istediler. Asım, o kadının ailesinden bazılarını öldürmüş de kadın: "EğerAsım'ın başını ele geçirebilirsem kafa-tasından içki içeceğim." diye adakta bulunmuş imiş. Asım'ın başını kesmeye yeltendiklerinde Allah Tealâ bir eşek arısı sürüsü gönderip onun başını korumuş. Akşam olunca nasıl olsa arılar gider, o zaman gelir keseriz demişler ama peşinden öyle bir yağmur gelmiş ki vadiyi sel götürmüş, sel Asım'ın bedenini de sürükleyip götürmüş, böylece başını kesememişler.
Hubeyb ve Zeyd'i esir edip Mekke'ye götürmüşler. Hubeyb'İ öldürmek ü-zere el-Hâris ibn Amir oğullan satın almışlar. Onu öldürmek üzere açıklık bir yere çıkardıklarında "Müsaade edin iki rek'at namaz kılayım." demiş, bırakmışlar iki rek'at namaz kılmış "Hubeyb ölümden korktu da namazı uzattı." demiyeceklerini bilsem daha çok kılardım, demiş, almış, diri diri çarmıha germişler ve çevresinde bekleşerek öylece ölmesini beklemişler, çarmıhta gerili haldeyken: "Ey Allahım, biliyorsun benim bu halimi senin Rasûlü'ne haber verecek kimsem yok, selâmımı Rasûlü'ne ulaştır." demiş, o haldeyken Ukbe İbnu'l-Hâris gelip mızrağıyla onu öldürmüş[224]
Zeyd'i de babasının öldürülmesi karşılığı olarak öldürmek üzere Safvân ibn Ümeyye satın almış. Safvân onu öldürmek üzere dışarı çıkardığında Ebu Süiyân ibn Harb gelmiş ve: "Ey Zeyd, Muhammed burada senin yerinde, sen de ailenin yanında olmak istemez misin?" demiş. Zeyd: "Allah'a yemin olsun ki ben ailemin yanında otururken Muhammed'in ayağına bir diken batıp da ona eziyet vermesini dahi istemem." demiş, onu da vurup öldürmüşler.
Bu hadiseyle ilgili haber Hz. Peygamber (sa)'e ulaştırılınca Efendimiz (sa): "Hanginiz Hubeyb'İ gerili olduğu ağaçtan kurtarıp getirir, ona cennet var." buyurdu da Zübeyr: "Ben ve arkadaşım Mikdad" demiş, yürüyerek yola çıkmışlar, gece yürüyüp gündüzleri dinlenerek Mekke'ye Hubeyb'in çarmıha gerili olduğu yere ulaşmışlar. Çarmıhın çevresinde 40 kadar müşrik yatmış uyuyorlarmış. Bakmışlar, 40 gün geçmesine rağmen Hubeyb adeta ikiye katlanmış gibi bir halde teni taze duruyor hiçbir çürüme, kokma yok. Zubeyr onu çarmıhtan indirip atına yüklemiş ve yola çıkmışlar. Mekke müşrikleri durumun farkına varır varmaz hemen yetmiş kişi peşlerine düşmüş ve onlara yetişmişler, ama Zubeyr ve Mikdad olduklarını görünce onlarla vuruşmaya cesaret edemeyip geri dönmüşler. Medine'de Efendimiz'in huzuruna girdiklerinde bir de bakmışlar ki Cibrîl onlardan önce Efendimiz'e gelmiş ve "Ey Muhammed, melekler senin bı iki arkadaşınla övünüyorlar." demiş.
İşte bütün bunlardan sonra bazı münafıklar Hubeyb ve arkadaşları hakkın da: " Şu öldürülenlere yazık! Ne evlerinde oturabildiler ne de arkadaşlarına (Hz. Peygamber'i kastediyorlar) verdiği görevi yerine getirebildiler!." dediler di Allah Tealâ Zübeyr, Mikdad, Hubeyb ve arkadaşları ve böyle konuşan o münafıklar hakkında "İnsanlardan öyle kimse vardır ki onun dünya hayata ait sözü hoşunuza gider..." âyeti ile onu takip eden üç âyeti indirmiştir.[225]

207. İnsanlardan öyle kimse de vardır ki Allah yın rızasını isteyerek nefsini satın alır. Ve Allah kullarına Rauf tur.
Rebî'den rivayet ediliyor: Mekke 1 ilerden birisi müslüman olmuş ve Hz. Peygamber (sa)'e gelmek, Medine-i Münevvere'ye hicret etmek istemişti. Müşrikler onu bundan menedip hapsettiler. Müşriklere: "Bırakın beni gideyim, karşılığında evimi ve malımı size vereyim." dedi. Önce kabul etmedilerse de sonra bu akıllarına yattı ve evini, malını almaları karşılığında onu serbest bıraktılar, O da Medine'ye doğru yola çıktı. Allah Tealâ da Medine'de Rasûlü'ne "İnsanlardan öyle kimse de vardır ki Allah'ın rızasını isteyerek nefsini satın alır..." âyetini indirdi. Medine-i Münevvere'ye yaklaşınca kendisini Ömer karşıladı ve: "Satışın kâr etti" dedi. O da Ömer'e: "Senin alış-verişin de zarar etmesin." Deyip Ömer'e bu sözüyle ne kastettiğini sordu da Hz. Ömer "Senin hakkında şöyle şöyle âyet nazil oldu." dedi.
İkrime'den gelen bir rivayette ise âyetin, muhacirlerden Suheyb ibn Sinan er-Rûmî ve Ebu Zerr el-Ğıfârî hakkında nazil olduğu belirtiliyor.[226] Ebu Zerr el-Gıfârî müslüman olduğu için ailesi tarafından yakalanıp hapsedilmişti. Ellerinden kurtulup kaçmış ve Medine-i Münevvere'ye kendisi gelmişti.[227]
İbn Abbâs'tan gelen bir rivayete göre de Abdullah ibn Ced'ân'ın kölesi Suheyb ibn Sinan er-Rûmî, Ammâr ibn Yâsir, Annesi Sümeyye ve Babası Yâsir, Ebu Bekr'in kölesi Bilâl, Ebu Zerr el-Ğıförî, Habbâb ibnu'1-Eret ve Huvaytıb'ın kölesi Abis hakkında nazil olmuştur. Nahl, 16/41 ve Nahl, 16/106 âyetleri de bunlar hakkında inmiştir. Bunlardan Suheyb Mekke'deki mal ve mülkünden vazgeçerek bunun mukabilinde serbest kalmış; Ebu Zerr ve Habbâb kaçmaya muvaffak olmuş ve böylece Medine-i Münevvere'ye gelebilmişlerdir.[228]
Bunlardan Suheyb müşriklerin elinden kurtulup Medine-i Münevvere'ye gelişini kendisi şöyle anlatıyor: Mekke'den Hz. Peygamber (sa)'e hicret etmek istediğimde onlara: "Ben bir ihtiyar adamım. Sizden olmam size bir fayda sağlamıyacağı gibi düşmanlarınızın yanında olmam da size bir zarar vermez. Ben İslâm için bir söz verdim, o sözden dönmeyi kerih görürüm, bırakın Medine'ye gideyim." dedim. Kureyş: Ey Suheyb, sen bize geldiğinde hiçbir şeyin yoktu. Mal olarak ne kazandınsa burada kazandın. Şimdi bunları alıp gitmene asla izin vermeyiz." dediler. Ben: "Peki, malımı sizlere verirsem, nefsimi malımla sizden satın alırsam beni gitmekte serbest bırakır mısınız?" dedim, "olur." dediler de malımı onlara verdim, beni hicret etmemde serbest bıraktılar. Mekke'den çıkıp Medine'ye geldim. Benim böyle yaptığım Hz. Peygamber (sa)'e ulaştırılınca: "Suheyb kâr etti, Suheyb kâr etti." buyurmuş.
Hadise Hammâd ibn Seleme kanalıyla Saîd ibnu'l-Museyyeb'den biraz daha farklı rivayet ediliyor: Suheyb Hz. Peygamber (sa)'e hicret etmek üzere Mekke'den çıktığında Kureyş'ten bir grup onu yakalayıp Mekke'ye geri götürmek üzere peşine düşmüştü. Suheyb takip edildiğini farkedince binitinden inip mevzilendi, sadağından bir ok çıkarıp yayına yerleştirdi ve bekledi. Kureyşliler bir ok atımı mesafeye gelince onlara seslendi: Ey Kureyş topluluğu, biliyorsunuz sizin en iyi ok atıcınız benim. Siz bana ulaşmadan sadağımdaki bütün okları üzerinize yağdırırım, sonra kılıcıma el atar ve elimde en küçük parçası kalıncaya kadar sizinle vuruşurum, ancak ondan sonra bana istediğinizi yapabilirsiniz. Ama bunun yerine isterseniz size Mekke'de bıraktığım malların yerlerini söyleyeyim, onları alın ve karşılığında yolumu açın, bırakın gideyim." dedi. Onlarda: "Olur." deyip bu teklifi kabul ettiler... ilh. [229]
Kevâşî tefsirinde bu âyetin Zubeyr ibnu'l-Avvâm ve arkadaşı Mikdad ibnu'l-Esved hakkında nazil olduğu zikrediliyor. Hz. Peygamber müşrikler tarafından öldürülerek çarmıha gerilen Hubeyb'in cesedinin Medine'ye getirilmesi sadedinde: "Kim Hubeyb'i çarmıha gerili olduğu ağaçtan indirirse ona cennet var." buyurmuş da Zubeyr: "Ben ve arkadaşım Mikdad bunu yaparız." demiş[230] Nitekim yukarda İbn Abbâs'tan gelen rivayet içinde de geçmişti.
Zayıf olmakla birlikte İmâmiyye tarafından âyetin Hz. Ali hakkında nazil olduğu da ileri sürülmüştür. Hz. Peygamber (sa), Medine'ye hicret etmek üzere Sevr mağarasına doğru yola çıkarken yatağına Hz. Ali'yi bırakması üzerine bu âyet nazil olmuş.[231]
Ayet, Taberî'nin de belirttiği gibi her ne kadar Hz. Peygamber (sa)'in ashabından belli kimselerin Hz. Peygamber (sa)'in yanına hicret etmek üzere mallarından feragat etmeleri üzerine nazil olmuşsa da Allah yolunda hicret ve cihad etmek üzere malından mülkünden vazgeçen herkes hakkında geneldir.[232]

208. Ey iman edenler hep birden sulh ve selâma girin, şeytanın adımları ardına düşmeyin. Çünkü o, sizin için apaçık bir düşmandır.
İkrime'den, onun da İbn Abbâs'tan rivayetine göre yahudilerden Sa'Iebe, Abdullah ibn Selâm, İbn Yâmîn, Ka'b'ın oğulları Esed ve Useyd, Şu'be ibn Amr, Kay s ibn Zeyd haklarında nazil olmuştur. Bunlar Hz. Peygamber (sa)'e gelip: "Ey Allah'ın elçisi, bizler yahudi iken sebt gününe ta'zimde bulunurduk, bizi bırak (bize müsaade et) sebt gününe ta'zimde devam edelim. Tevrat Allah'ın kitabıdır, bize müsaade buyurun geceleri Tevrat'la ihya edelim." dediler de Allah Tealâ "Ey iman edenler hep birden sulh ve selâma girin, şeytanın a-dımları ardına düşmeyin." âyetini indirdi.[233]

212. Küfredenlere dünya hayatı pek süslendi. İman edenlerden kimiyle eğleniyorlar. Halbuki takvaya erenler kıyamet gününde onların üstündedirler. Allah kimi dilerse ona hesapsız rızık verir.
İbn Abbâs'tan gelen bir rivayete göre âyet İbn Mes'ûd, Ammâr, Habbâb ibnu'1-Eret, Salim, Amir ve Ebu Ubeyde gibi müzminlerin fakirlerini alaya alan ve: "Muhammed gerçekten peygamber olsaydı bizden eşraf ve ileri gelenler ona tâbi olurdu." diyen ve Allah'ın kendilerine zenginlik verdiği Ebu Cehl ve benzeri Kureyş büyükleri hakkında nazil olmuştur.
Ayetin, fakir muhacirlerle alay eden Kurayza, Nadîr ve Kaynukâ' oğullan yahudilerinin büyükleri veya İbn Ubeyy ibn Selûl hakkında nazil olduğu söylenmiştir. Atâ da "Bütün bu zikredilenler ve aynı davranışı sergileyenler hakkında nazil olmuş olmasına bir engel yok." diyor.[234]

214. Yoksa siz, sizden önce geçenlerin başlarına gelenler sizin başınıza gelmeden cennete girivereceğinizi mi sandınız? Onlara öyle yoksulluk ve sıkıntılar gelip çattı ve sarsıldılar ki, peygamber, beraberindeki mü'minlerle birlikte "Allah 'in yardımı ne zaman? " diyordu. Gözünüzü açın, Hiç kuşkusuz A ilah 'in yardım ı çok yakındır.
Bu âyet-i kerime Hz. Peygamber ve ashabı ağır bir imtihan ve müşriklerin kuşatması altında oldukları ve (Ahzâb, 10 âyetinde belirtildiği üzere) "Kalblerin gırtlaklarına ulaşıp boğazlarında düğümlendiği" bir sırada, ahzâb (Hendek savaşı) günü nazil olmuştur.[235] Şeyhlerinden naklen Suddî böyle söylemiştir. Katide de böyle söylemiştir.
Mukatil’e göre ise Abdullah ibn Ubeyy ve diğer münafıklar: "Eğer Muhamed gerçekten peygamber olsaydı bu katil ve öldürülme başınıza gelmezdi. Ne zamana kadar bâtıl umutların peşinden koşmaya ve kendinizi öldürtmeye devam edeceksiniz?" demişlerdi. Müslümanlar onlara cevaben: "Ama bizim ölülerimiz cennetteler." deyince münafıklar bu kez de: "Amma bâtıl şeyler temenni ediyorsunuz." dediler de bunun üzerine bu âyet nazil oldu. Buna göre âyet-i kerime Uhud'da nazil olmuş olmalıdır.[236]

215. Onlar, neyi infak edecekleri (nafaka olarak vereceklerini sana sorarlar. De ki: Maldan vereceğiniz şey öncelikle ananın, babanın, akrabanın, yetimlerin, yoksulların, yolda kalmışlarındır. Her ne hayır işlerseniz hiç şüphesiz Allah ona Alîm 'dır,
İbn Cureyc'den nakledildiğine göre mü'minler, Rasûlullah (sa)'a mallarını nereye koyacaklarını (nereye harcıyacaklarını ve kimlere infakta bulunacaklarını) sordular da bu âyet-i kerime nazil oldu. Suddî'nin söylediğine göre bu âyet nazil olduğu gün zekât yoktu, bu âyet de zekâtı getirmedi ve bu âyet daha sonra, farz olan zekâtı emreden âyet île nesholundu.[237]
İbn Abbâs'tan rivayet ediliyor: Ansardan Amr ibnu'l-Camûh çok zengin bir ihtiyardı. "Ey Allah'ın elçisi, neyi tasadduk edelim ve kime infakta bulunalım?" diye sordu da bu âyet-i kerime nazil oldu. [238]
Atâ^nın İbn Abbâs'tan rivayetine göre bir adam Rasûlullâh (sa)'a gelmiş ve: "Ey Allah'ın elçisi, bir dinarım var (onu ne yapayım)?" diye sormuş, Efendimiz: "Kendine infakta bulun, kendine harca." Buyurmuş. Adam: "İki dinarım var." demiş, "İkisini de ailene harca." Buyurmuş. "Üç dinarım var." demiş, "Hizmetçine harca." Buyurmuş. "Dört dinarım var." demiş, "Ana-babana harca." Buyurmuş. "Beş dinarım var." demiş, "Akrabalarına harca, onlara infak et." Buyurmuş. "Altı dinarım var." deyince Efendimiz: "Onları Allah yolunda infak et, AİÎah yolunda harca." Buyurmuş.[239]

217. Sana haram olan o ayı, ondaki savaşı sorarlar. De ki: Onda savaşmak büyüktür. Ama Allah yolundan men'etmek, onu inkâr etmek, Mescid-i Haram'a gitmelerine engel olmak, onun halkını oradan çıkarmak ise Allah katında en büyüktür. Fitne katilden daha beterdir. Kâfirler, güçleri yetse sizi dininizden döndürünceye kadar sizinle savaşmalarında devam edeceklerdir...
Bu âyet-i kerimenin İbnu’l-Hadramî'nin Abdullah ibn Cahş[240] komutasındaki seriyye tarafından öldürülmesi ve onu öldüren hakkında nazil olduğunda müfessirler ittifak halindedirler.
Şimdi bu olayla ilgili rivayetlerden bir kaçını zikredelim:
İbn İshak'ın tahricinde Urve ibnu'z-Zubeyr anlatıyor: Hz. Peygamber (sa), birinci Bedr gazvesinden dönüşünde Receb ayında Halasının oğlu Abdullah ibn Cahş ibn Riâb'ı bir seriyye'nin başında gönderdi. Seriyyede hepsi de muhacirlerden olmak üzere sekiz kişi daha vardı. İçlerinde ansardan kimse yoktu. Efendimiz Abdullah ibn Cahş'a bir de mektup verdi ve: "İki gün yürümeden mektuba bakmamasını, iki gün yürüdükten sonra mektubu okumasını, onda yazılanları yerine getirmesini ve arkadaşlarından kimseyi bunları yapmaya zorlamamasını" emretti.
Abdullah ibn Cahş'in seriyyedeki arkadaşları:
1. Abdi şems oğullarından Ebu Huzeyfe ibn Utbe ibn Rabîa,
2. Esed ibn Huzeyme oğullarından Ukkâşe ibn Mihsan ibn Hursân,
3. Nevfe! ibn Abdimenâf oğullarından Utbe ibn Gazvân ibn Câbir,
4. Zuhre ibn Kilâb oğullarından Sa'd ibn Ebî Vakkâs,
5. Adiyy ibn Ka'b oğullarından Amir ibn Rabîa,
6. Vâkıd ibn Abdillâh ibn Abdi Menâf ibn Arın îbn Sa'lebe,
7. Sa'd ibn Leys oğullarından Hâlid ibnu'l-Bukeyr,
8. Hâris ibn Fihr oğullarından Süheyl ibn Beyzâ idiler.
Abdullah ibn Cahş iki gün yol aldıktan sonra mektubu açtı, okudu, şunlar yazılıydı: "Bu mektubumu okuyunca Mekke ile Taif arasındaki Nahle'ye kadar yürümeye devam et. Orada mekkelileri gözetle ve haberlerini öğren." Abdullah mektubu okuyup bitirince "sem'an ve tââten=işittim, itaat ettim, başüstüne" deyip arkadaşlarına: "Allah'ın Rasûlü Nahle'ye kadar gitmemi, oradan Kureyş'i gözetlememi, haberlerini Öğrenip kendisine götürmemi ve arkadaşlarımdan kimseyi bu işe zorlamamamı emretmiş. Şimdi sizden kim şehidlik mertebesine ulaşmak isterse benimle gelsin, kim de bundan hoşlanmazsa geri dönsün. Bana gelince; benT Rasûlullah'ın emrini yerine getirmeye gideceğim." Dedi, yürüdü, arkadaşlarından hiçbiri geri kalmadı, hep birden hicaz yoluna girdiler. Fıır'un üstünde (Buhran denilen) madene vardıklarında Sa'd ibn Ebî Vakkâs ve Utbe ibn Gazvân nöbetleşe bindikleri develerini kaybettiler ve onu aramak üzere geri kaldılar. Abdullah ibn Cahş ve kalan arkadaşları ilerliyerek Batn-ı Nahle'ye ulaştılar ve orada konakladılar. Kureyş'İn bir kervanı Batn-ı Nahle'ye uğradı. Şıra, deri ve Kureyş'İn ticaret mallarını taşıyordu. Kervanda Amr ibnu'l-Hadramî, Osman ibn Abdillâh ibnu'l-Muğîra ve kardeşi Nevfel ibn Abdillâh ibnu'l-Muğîra, Hişâm ibnu'l-Muğîra'nın kölesi el-Hakem ibnu'l-Keysân vardılar. Kervandakiler, yakınlarında konakladıkları müslüman seriyyedekileri görünce önce korktularsa da Ukkâşe ibn Muhsin başı tıraşlı halde onlara göründü. Onu görünce emin oldular "Bunlar umreciler, onlardan bize bir zarar gelmez." deyip rahatladılar. Beri tarafta Abdullah ve arkadaşları durumu istişare ettiler, Cumâde'l-âhire'nin de son günü idi. Dediler ki: "Eğer biz bunları bu gece bırakırsak Mekke'ye girecekler ve bu kervanın taşıdıklarıyla bize karşı daha bir güçlenecekler. Bırakmaz Öldürürseniz haram ayda onları öldürmüş olacaksınız." Tereddüt ettiler, saldırmaya çekindiler ama sonunda birbirlerini teşvik ederek güçlerinin yettiğini Öldürmeye ve mallarını almaya karar, verdiler. Vâkıd ibn Abdullah et-Temîmî bir ok atıp Amr ibnu'l-Hadramî'yi öldürdü, Osman ibn Abdullah ve el-Hakem ibn Keysân'ı esir aldı, Nevfel ibn Abdullah ise ellerinden kurtulup kaçtı, peşinden gittilerse de yakalıyamadılar.
Abdullah ibn Cahş ve arkadaşları kervanı ve iki esiri Medine'ye Hz. Peygamber (sa)'e getirdiler. Abdullah'ın ailesinden bazılarının söylediğine göre o sırada henüz, ganimetlerin beşte birinin Rasûlullah'a ait olduğu hükmü henüz gelmemişken Abdullah arkadaşlarına: "Aldığınız ganimetin beşte biri Allah'ın Rasûlünündür." Demiş, ganimetin beşte birini Hz. Peygamber (sa)'in payı olarak ayırdıktan sonda kalanı arkadaşları arasında paylaştırmış. Rasûlullah'ın huzuruna gelince Efendimiz: "Ben size haram ayda savaşmanızı emretmedim." Buyurmuş da kervan ve iki esir orada tutup, onlardan hiçbir şey almamış. Hz. Peygamber (sa)'in böyle yapması üzerine Abdullah ve arkadaşları: "Ey Allah'ın elçisi, Hadramî'yi öldürdüğümüz akşam Receb hilâline baktık Hadramî'yi Receb de yoksa Cumâdâ'da mı öldürüp bu ganimetleri aldık bilemedik." deyip elleri yanlarına düşmüş ve helak olduklarını sanmışlar. Müslümanlar da bu yaptıklarından dolayı onları kınamış ve "Emrolunmadığmız bir şey yaptınız, savaşmakla emrolunmadığmız halde halde haram ayda savaştınız." demişlerdi. Kureyşliler: "Muhammed haram ayı helâl saydı, haram ayda kan döktüler, ganimet ve esir aldılar." dediler. Mekke'de bulunan müslümanlar bunlara cevap verip: "Hayır Muhammed haram ayı helâl saymadı. Onlar yaptıklarını Cumâde'l-âhire'de yaptılar, aldıklarını bu ayda aldılar." dediler. Yahudiler de: Arapçadaki Amr, Hadramî ve Vâkıd kelimelerinin anlamları ile mütenâsib olarak fal açtılar; "Amr harbi imar etti, Hadramî savaş hazır oldu ve Vâkıd savaş ateşini ateşledi." demektir dediler. İnsanların sözleri çoğaldı da çoğaldı ve sonunda Allah Tealâ Rasûlü'ne "Sana haram olan o ayı, ondaki savaşı sorarlar. De ki: Onda savaşmak büyüktür. Ama Allah yolundan men'etmek, onu inkâr etmek, Mescid-i Haram'a gitmelerine engel olmak, onun halkını oradan çıkarmak ise Allah katında en büyüktür. Fitne katilden daha beterdir..." âyetini indirdi.[241]
Suddî'den gelen rivayette Abdullah ibn Cahş seriyyesinde olanlar: Ammâr ibn Yâsir, Ebu Huzeyfe ibn Utbe ibn Rabîa, Sa’d ibn Ebî Vakkâs, Utbe ibn Gazvân es-Sulemî, Süheyl ibn Beyzâ, Amir ibn Fuheyre ve Vâkıd ibn Abdullah el-Yerbûî olmak üzere yedi kişi olarak sayılmakta, aldıkları ganimetin İslâm'da ilk ganimet olduğu, Mekketiîerin iki esiri fidye vererek kurtardıkları arkasından da "Muhammed haram ayı helâl saydı arkadaşımızı öldürdü." dediklerini; müslümanlarınsa "Hayır biz haram ayı helâl saymadık biz onu Cumâde'l-âhire'de öldürdük (veya Cumâde'l-âhirenin son gecesi ve Receb'in ilk gecesi de denilmiş)" dedikleri ve müslümanların. Receb ayı girince kılıçlarını kınına koydukları kaydedilmektedir.[242]
İbn İshak'tan gelen rivayetlerden birinde de Hz. Peygamber (sa)'in, Kureyş'in, iki esiri fidye vererek kurtarma taleplerine o sırada Sa'd ibn Ebî Vakkâs ve Utbe ibn Gazvân henüz dönmedikleri için hemen olumlu cevap vermediği "Ne malûm İki arkadaşımızı sizin öldürmediğiniz. Eğer onları öldürmüş-seniz onlara karşılık biz de bu ikisini öldürürüz." Buyurduğu, daha sonra bu iki sahabî'nin dönmesi üzerine fidye ile iki esiri bıraktığı fazlalığı vardır.[243] Fidye karşılığı serbest bırakılan el-Hakem ibn Keysân müslüman olup Medine-i Münevvere'de kalmış ve daha sonra Bi'ru Maûne'de şehid olmuş, Osman ibn Abdullah ise Mekke'ye dönmüş ve orada kâfir olarak ölmüş. Abdullah ibn Cahş ve arkadaşlarının elinden kaçıp kurtulan Nevfel'e gelince; Hendek gazvesinde atıyla hendeği atlamaya hamle edince hendeğe düşmüş atı ve kendisi ölmüş, müşrikler cesedini para karşılığı almak istemişler.
Efendimiz: "Alın, cîfesi de pis, diyeti de." buyurmuşlar.[244]

218. Hiç kuşkusuz, iman edenler, bir de Allah yolunda hicret edip de savaşanlar; işte onlar Allah 'in rahmetini umarlar ve Allah Gafur*dur, Rahîm'dir.
Cundeb ibn Abdullah'tan rivayet ediliyor: Abdullah ibn Cahş ve arkadaşlarının Jbnu'l-Hadramî'yi öldürmeleri ile gelişen olaylar üzerine bazı müslümanlar: "Bu seferlerinden bir ecir kazan mad il arsa da bir günaha da girmediler." Demişti. Bunun üzerine bu âyet-i kerime nazil oldu (Taberî, Câmiu'i-Beyân, n,207). İbn İshak ise Abdullah ibn Cahş ve arkadaşlarının, Amr ibnu'l-Hadramî'yi öldürüp ganimet almaları hususunda suçsuz olduklarına dair âyet inmesi üzerine bu sefer umuda kapılıp "Ey Allah'ın Rasûlü, bunun, bizim için bize Allah yolunda cihad edenlerin ecrinin verileceği bir gazve olmasını umabilir miyiz?" demişler de onların bu umutlarını tasdik etmek üzere bu âyet nazil olmuş.[245]

219. Sana içkiyi ve kumarı sorarlar. De ki: Onlarda hem büyük günah, hem de insanlara faydalar var. Günahları, faydalarından daha büyüktür. Sanayine neyi infak edeceklerini sorarlar. De ki: Fazlasını (ihtiyacınızdan fazla olanı) verin. Allah size böylece âyetlerini açıklar ki (dünya ve âhir et işinde de iyice düşünürsünüz.
Vahidî der ki: Hz. Ömer ibnu'l-Hattâb, Muâz ibn Cebel ve bir grup ansar hakkında nazil oldu. Rasûlullâh (sa)'a geldiler ve: "Ey Allah'ın Rasûlü (sa), bize içki ve kumar hakkında bir fetva ver; birisi aklı gideriyor, diğeri malı zayi ediyor." demişlerdi. İşte bunun üzerine "Sana içki ve kumarı sorarlar..." âyeti nazil oldu.[246]
Ebu Davud et-Tayâlisî'nin kendi senediyle Abdullah ibn Ömer'den rivayetinde o şöyle anlatıyor: İçki hakkında Allah Tealâ üç âyet indirdi. Bunların ilki olan "Sana içkiyi ve kuman sorarlar. De ki: Onlarda hem büyük günah, hemde insanlara faydalar var. Günahları, faydalarından daha büyüktür." Âyeti inince bazıları: "İçki haram kılındı." dediler. Efendimiz (sa)'e: "Ey Allah'ın Rasûlü, bırak ondan faydalanalım." denildi de o sustu, cevap vermedi. Bir süre sonra "Sizler sarhoşlar iken namaza yaklaşmayın." (Nisa, 4/43) âyeti nazil olunca bazıları yine "İçki haram kılındı." dediler. Bazıları da: "Ey Allah'ın elçisi, namaz yaklaşınca içmeyiveririz." dediler, Efendimiz yine sustu, cevap vermedi. Nihayet "Ey iman edenler, İçki, kumar, fal okları şeytanın işinden bir pisliktir." (Maide, 5/90) âyeti gelince Allah'ın Rasûlü (sa): "İçki haram kılındı." Buyurdu. O sırada tüccar'dan birinin Şam'dan bir içki kervanı gelmişti. Efendimiz yanında Ebu Bekr, Ömer -râvi der ki: öyle sanıyorum Hz. Osman da yanında idi.-olduğu halde o tüccara geldiler ve: Çekil yolumuzdan, içki kaplarını yaracağız." Buyurdular. Adam: "Ey Allah'ın Rasûlü, satmıyalım mı?" diye sorunca Efendimiz: "Allah bu içkiye, onun ağacını (meyvesinden içki yapmak üzere) dikene, içene, şırasını sıkana, alım satımında vekil olanına, idare edenine, sâkîsine (içki sunan hizmetçi veya garsona), satıp parasını yiyene ve satanına lanet etmiştir." Buyurdu.[247]
İbn İshak'm İbn Abbâs'tan rivayetle tahricine göre Sahabeden bir grup Allah yolunda infakta bulunma emri üzerine Hz. Peygamber (sa)'e gelerek: "Ey Allah'ın elçisi, bu bize emrolunan mallarımızdan Allah yolunda infak da ne demek? Mallarımızdan neyi infak edeceğiz?" diye sordular da "Sana yine neyi infak edeceklerini sorarlar. De ki: Fazlasını (ihtiyacınızdan fazla olanı) verin..." âyeti nazil oldu.
İbn Ebî Hatim'in tahric ettiği bir haberde de Muâz ibn Cebel ile Sa'lebe'nin Hz. Peygamber (sa)'e gelerek "Ey Allah'ın elçisi bizim (kalabalık) bir ailemiz ve kölelerimiz var. Biz malımızdan neyi infak edelim?" diye sordular da bunun üzerine "Sana yine neyi infak edeceklerini sorarlar. De ki: Fazlasını (ihtiyacınızdan fazla olanı) verin." âyeti nazil oldu.[248]
Bakara 215 âyeti gibi bu âyetin de yine Amr ibmrl-Camûh hakkında nazil olduğu da söylenmiştir. Sanki önce nereye infak edeceğini, sonra da infakın keyfıyyetini yani nasıl infakta bulunacağını sormuş da bu iki sorunun cevabı olarak iki âyet-i kerime nazil olmuş gibidir.[249]

220. Olur ki dünya hususunda da âhiret işinde de iyice düşünürsünüz. Bir de sana yetimleri sorarlar. De ki: "Onları yarar ve iyi bir hale getirmek hayırlıdır. Şayet kendileriyle birlikte yaşarsanız onlar sizin kardeşlerinizdir. Allah onların yararına çalışanlarla fesat yapanları bilir. Eğer Allah dileseydi sizi muhakkak sıkıntıya sokardı. Hiç kuşkusuz Allah Azız 'dir, Hakim 'dir.
İbn Abbâs'tan rivayet ediliyor: "Yetimin malına, erginlik çağına erinceye kadar o en güzel olanından başka bir şekilde yaklaşmayın..." (En'âm, 6/152; İsrâ, 17/34) ve "Yetimlerin mallarını haksız yollarla (zulmen) yiyenler yok mu?..." (Nisa, 4/10) âyetleri nazil olunca yetimlerin velîleri, onların yiyecek ve içeceklerini kendi yiyecek ve içeceklerinden ayırdılar. Bazan olurdu ki yetimin yiyeceği artardı. Bu durumda onu kendi yiyeceklerine katmaz; yetim yiyinceye veya bızuluncaya kadar ayrı bir yerde muhafaza ederlerdi. Ancak bu durum onlara zor gelmeye başladı ve gidip Hz. Peygamber (sa)'e anlattılar da Allah Tealâ "Bir de sana yetimleri sorarlar. De ki: "Onları yarar ve iyi bir hale getirmek hayırlıdır Şayet kendileriyle birlikte yaşarsanız onlar sizin kardeşlerinizdir. Allah onların yararına çalışanlarla fesat yapanları bilir. Eğer Allah dileseydi sizi muhakkak sıkıntıya sokardı..." âyetini indirdi.[250]
Yine İbn Abbâs'tan rivayet ediliyor: "Hiç kuşkusuz yetimlerin mallarını haksız yere yiyenler karınlarına ancak bir ateş yemiş olurlar. Onlar Saîr'e (çılgın alevli cehenneme) gireceklerdir." (Nisa, 4/10) âyeti nazil olunca yanında yetim olanlar evlerine gidip yetimlerin yemeğini kendi yemeğinden, yetimin içeceğini kendi içeceğinden ayırdı. Yetimin yemeğinden bir şey artarsa onu yemeyip yetimin yemesi için bir yerde sakladılar. Bazan oldu ki yetim yemedi de o yemekler bozulup atıldı. Bu, ashaba ağır gelmeye başladı da gidip Haz. Peygamber (sa)'e durumu söylediler ve Allah Tealâ "Bir de sana yetimleri sorarlar. De kî: "Onları yarar ve iyi bir hale getirmek hayırlıdır.Şayet kendileriyle birlikte yaşarsanız onlar sizin kardeşlerinizdir." âyetini indirdi ve onlar yetimin yemeğini yemekleriyle içeceğini içecekleriyle karıştırdılar.
Suddî'den gelen bir rivayete göre de araplar yetim konusunda çok titiz davranır, onunla birlikte bir kaptan yemek yemez, onun bir devesine binmez, onun bir hizmetçisini kullanmazlarmış. Hz. Peygamber (sa)'e gelmişler ve bu durumu sormuşlar da Allah Tealâ "Bir de sana yetimleri sorarlar. De ki: "Onları yarar ve iyi bir hale getirmek hayırlıdır. Şayet kendileriyle birlikte yaşarsanız onlar sizin kardeşlerinizdir." âyetini indirmiş.
Dahhâk'ten gelen rivayette Hz. Peygamber (sa)'e yetimle ilgili soru sormaya gelmelerinin sebebi biraz daha açıktır: "İslâm geldikten sonra bir ara iktisadî yönden bazı yetim velilerinin durumu bozuldu da yetimin malına muhtaç oldular ve bunun üzerine Hz. Peygamber (sa)'e yetimin durumu ve onun malının kendi mallarına karıştırılmasının hükmünü sordular. Bunun üzerine Allah Tealâ "Bir de sana yetimleri sorarlar. De ki: "Onları yarar ve iyi bir hale getirmek hayırlıdır.Şayet kendileriyle birlikte yaşarsanız onlar sizin kardeşlerinizdir." âyetini indirdi.[251]
Hz. Peygamber (sa)'e yetimlerin bu durumunu kimin sorduğu konusunda da iki rivayet var: MukâtİPin söylediğine göre soran sahabî Sabit ibn Rifâa; Ebu Süleyman ed-Dimaşkl'nin söylediğine göre de Abdullah ibn Revâha'dır.[252]

221. Allah 'a şirk koşan kadınlarla onlar imana gelinceye kadar evlenmeyin. Mü 'min bir cariye, müşrik (ve hür) bir kadından, o müşrik kadın hoşunuza gitse de, elbette daha hayırlıdır. Müşrik erkeklere de onlar iman edinceye kadar mü 'min kadınları nikahlamayın. Mü 'min bir köle, (hür) bir müşrikten, o sizin hoşunuza gitse bile, daha hayırlıdır. Onlar sizi cehenneme çağırırlar...
İbn Abbâs'tan rivayet ediliyor: Mekke-i Mükerremede'deki bazı müslüman esirleri kurtarıp Medine-i Münevvere'ye getirmesi için Hz. Peygamber (sa) Mersed ibn Ebî Mersed Kennâz el-Ganevî'yi Mekke'ye göndermişti. Mersed'in Mekke'ye geldiğini Anâk adında câhil iye devrinde onun dostu olan bir kadın da işitmiş. Mersed müslüman olunca Anâk'ı bırakmış imiş. Anâk bu sefer Mersed'e gelerek onunla tekrar beraber olmak istemiş. Mersed: "İslâm benimle senin aranda bir engeldir. Ama eğer istiyorsan seninle evlenirim; Medine'ye varınca Allah'ın Rasûlü'ne sorar, seninle evlenmek için ondan izin isterim.'* demiş. Kadın: "Ne o yoksa benden usandın mı?" diyerek yüksek sesle bağırıp çağırarak Mersed'e karşı (Güya ona tecavüz etmek istemiş gibi göstererek) imdat İstemiş de Mersed çevreden yetişenlerden güzel bir dayak yemiş. Mekke'deki işini bitirip dönünce de Hz. Peygamber (sa)'e gelerek Anâk'tan çok hoşlandığını ve onunla evlenip evlenemiyeceğini sormuş. Bunun üzerine "Allah'a şirk koşan kadınlarla onlar imana gelinceye kadar evlenmeyin." Âyeti nazil olmuş.[253]
İbn Abbâs'tan gelen bu rivayet Ebu Davud, Neseî ve Tirmizî'de başka bir âyetin (Nûr, 24/3) nüzul sebebi olarak verilmiştir ki yerinde zikredilecektir. O rivayete göre Mersed*in Anâk ile evliliğine engel onun müşrik olması değil fahişe olmasıdır.
Suddî'den rivayet ediliyor: Bu âyet-i kerime Abdullah ibn Revâha hakkında nazil olmuştur. Şöyle ki: Onun zenci bir cariyesi vardı. Bir gün ona öfkelenip bir tokat attı, sonra da onu dövdüğüne pişman olup Hz. Peygamber (sa)'e geldi ve olanları anlattı. Hz. Peygamber (sa): "Ey Abdullah o nedir (müslüman mı değil mi)?" diye sordu. Abdullah: "Ey Allah'ın elçisi, o oruç tutuyor, namaz kılıyor, güzel abdest alıyor, Allah'ın yegâne ilâh, senin Allah'ın elçisi olduğuna şehadet ediyor." dedi. Efendimiz: "O halde o iman etmiş bir câriyedir." dedi. Abdullah: "Seni hak ile gönderene yem İn ederim ki şimdi gideceğim, onu azat edeceğim ve onunla mutlaka evleneceğim." dedi ve ve dediğini de yaptı. Ancak bazı müslümanlar onu, bir cariye ile (azatlı bile olsa) evlenmesinden dolayı onu kınadılar, sağda solda bu husustaki konuşmalar da çoğaldı da Allah Tealâ "Mü'min bir cariye, müşrik (ve hür) bir kadından, o müşrik kadın hoşunuza gitse de, elbette daha hayırlıdır. Müşrik erkeklere de onlar iman edinceye kadar mü'min kadınları nikahlamayın. Mü'min bir köle, (hür) bir müşrikten, o sizin hoşunuza gitse bile, daha hayırlıdır." âyetini indirdi.[254]
Bu âyetin Abdullah ibn Revâha'nınkine benzer şekilde, Hansa adlı zenci cariyesini azat ederek onunla evlenen Huzeyfe ibnu'l-Yemân hakkında nazil olduğu da söylenmiştir. Huzeyfe: "Ey Hansa, kısa boylu, siyah bir câriye olmana rağmen Mele-i a'lâ'da adın geçiyor. Allah Tealâ senin zikrini kitabında inzal buyurdu." deyip onu azat etmiş ve onunla evlenmiş.[255]
Bazı müfessirler de Mersed hadisesi ile Abdullah ibn Revana hadisesinin arasını bulmak üzere âyetin "Allah'a şirk koşan kadınlarla onlar imana gelinceye kadar evlenmeyin." kısmının Mersed'in Anâk'la evlenme isteği üzerine; " Mü'min bir cariye, müşrik (ve hür) bir kadından, o müşrik kadın hoşunuza gitse de, elbette daha hayırlıdır." kısmının da Abdullah ibn Revâha'nın, câriyesiyle evlenmesi üzerine nazil olduğunu söyleyerek iki hâdisenin arasını cem'etmişlerdir.[256]

222. Sana kadınların hayız halini sorarlar. De ki: O bir ezadır. Onun için hayız halinde kadınlardan ayrılın, iyice temizleninceye kadar da kendilerine yaklaşmayın. İyice temizlendiler mi o zaman Allah 'in size emrettiği yerden onlara gidin.Hiç kuşkusuz Allah o çok tevbe eden ve çok temizlenenleri sever.
Ebu Davud et-Tayâlisî'nin kendi isnadıyla Enes ibn Mâlik'ten rivayetinde o şöyle anlatıyor: Yahudiler, kadınları hayız olunca onlarla birlikte yemez, içmez, onlarla birlikte oturup kalkmazlar, evlerde onlarla bir arada bulunmazlardı. Allah Tealâ: "Sana kadınların hayız halini sorarlar. De ki: O bir ezadır. Onun için hayız halinde kadınlardan ayrılın, iyice temizleninceye kadar da kendilerine yaklaşmayın. İyice temizlendiler mi o zaman Allah'ın size emrettiği yerden onlara gidin." âyetini indirdi de Allah'ın Rasûlü (sa) hayız halindeki kadınlarla yeyip içmelerini, evlerde bir arada bulunmalarını, cinsel ilişki dışında onlarla yapılabilecek herşeyi yapmalarını emretti. Yahudiler: "Bu adam, bize muhalefet etmedik hiç bir şey bırakmıyacak." dediler de sahabeden Üseyd ibn Hudayr ve Abbâd ibn Bişr, Efendimiz (sa)'e gelerek: Ey Allah'ın elçisi, (sırf yahudilere muhalefet olsun diye) hayız halindeyken kadınlarla cinsel ilişkide de bulunalım mı?" diye sordular. Efendimiz (sa)'in yüzü kıpkırmızı oldu. Biz zannettik ki o ikisine de çok kızdılar. İki sahabî Efendimiz'in huzurundan çıktılar. O sırada Hz. Peygamber'e hediye olarak bir miktar süt geldi de Efendimiz bu sütü o iki sahabiye gönderdi. Böyle Hz. Peygamber (sa)'in o iki sahabiye kızmadığını anladık. [257]
Mucâhid'den gelen rivayet biraz daha farklı, şöyle ki: Araplar, kadınlar hay izli olduğu zamanlarda onlarla mutad yoldan cinsel ilişkide bulunmaz, arka yoldan cinsel ilişkide bulunurla jdı. Hz. Peygamber (sa)'e bunu sordular da Allah Tealâ "Sana kadınların hayız halini sorarlar. De ki: O bir ezadır. Onun için hayız halinde kadınlardan ayrılın, iyice temizleninceye kadar da kendilerine yaklaşmayın. İyice temizlendiler mi o zaman Allah'ın size emrettiği yerden onlara gidin." âyetini indirdi. Hz. Peygamber (sa)'e gelip bu soruyu soranın Sabit İbnu'd-Dahdâh olduğu söylenir.[258]

223. Kadınlarınız sizin için tarladır. Tarlanıza dilediğiniz şekilde varın. Kendiniz için önden (iyi ameller) gönderin. Bir de Allah*tan takva üzere olun ve bilin ki siz, O 'na kavuşacaksınız. îman edenleri müjdele.
Abdullah İbn Ali'den rivayet ediliyor: Hz. Peygamber (sa)'in ashabından bir grup bir yerde oturmuşlar kendi aralarında konuşuyorlar, yakınlarında da bir yahudi var (onların konuştuklarına kulak kabartıyor). Birisi: Ben karımla o u-zanmış yatarken yatacağım (cinsel ilişkide bulunacağım)." , başka birisi: "Ben karıma o ayakta iken varacağım.", bir diğeri: "Ben karıma o diz çökmüş haldeyken yan tarafından varacağım." dedi de yahudi dayanamayıp: "Sizler de insan mısınız, hayvanlar gibisiniz. Ama biz yahudiler, kadına sadece bir hey'et üzere, bir surette varır ve onunla bir şekilde cinsel temasta bulunuruz." dedi ve bunun üzerine Allah Tealâ "Kadınlarınız sizin için tarladır. Tarlanıza dilediğiniz şekilde varın..." âyetini indirdi.[259]
Mucâhid'den gelen rivayette bu âyetin, arapların câhiliye devrinde, kadınlarıyla cinsel ilişkide bulunmalarındaki bazı âdetleriyle ilgili olarak indiğine işaret edilir ki bu rivayette Mucâhid şöyle anlatıyor. Mushaf ı İbn Abbâs'a Fatiha's ından hatimesine kadar üç kere arzettim. Her âyette onu durduruyor ve soruyordum. Nihayet bu âyete "Kadınlarınız sizin tarlanızdir..." âyetine geldim de İbn Abbâs dedi ki: Kureyş'ten bir aile Mekke'de iken kadınlarını tamamen soyar ve önden, arkadan kadına vararak onlardan lezzetlerini alırlardı. Medine'ye gelip de ansar kadınları ile evlenince onlara da aynısını yapmak istediler de ansar kadınlarından direnişle karşılaştılar: "Biz, bizimle böyle ilişkide bulunulduğunu hiç görmedik." Bu konuda konuşmalar yayıldı da Allah Tealâ "Kadınlarınız sizin için tarladır. Tarlanıza dilediğiniz şekilde varın..." âyetini indirdi de Kureyş'ten o kabilenin yaptığının yanlış olmadığı ifade edilmiş oldu.[260] Yalnız buradaki önden ve arkadan yaklaşma"yı bir Önceki âyette verilen "İyice temizlendiler mi o zaman Allah'ın size emrettiği yerden onlara varın." Ölçüsüyle birlikte mütalâa etmek gerekir ki "Allah'ın emrettiği yer; kazayı şehvet yeri değil kaza-yı şehvetle birlikte çocuk ve neslin devamı île ilgili olan yerdir" ki kadının fercidir. İlişkinin fercden olması şartıyla kadının şu veya bu pozisyonda olmasının önemli olmadığı bildirilmiş; câhiliye devrinin o çirkin ve insanın temiz yaratılışına uymayan arka yoldan cinsel ilişki şekli tamamen yasaklanmıştır.
Bu rivayet Ebu Davud'da biraz farklı tahric edilmiştir. Şöyle ki: Abdulaziz ibn Yahya kanalıyla İbn Abbâs'tan rivayete göre o şöyle demiştir: Ansar'dan (İslâm gelmezden önce) puta tapmakta olan şu kabile, ehl-i kitabdan şu yahudi kabilesiyle bir arada yaşıyorlardı. Ansardan olan kabile yahudileri ilimde kendilerinden daha üstün görüyor ve birçok işlerinde onlara uyuyorlardı. Ehl-i kitab, kadınlarla temasta bulunmada sadece bir şekilde onlarla temasta bulunuyordu ki o şekil de kadınlar için en örtülü olan şekildi. İşte Ansar'dan olan o kabile bu kadınlara yaklaşma ve temas şeklini yahudilerden almış, uygulamaktaydı. Kureyş'ten şu kabile de kadınlarla temasta onları tamamen, hattâ çirkin bir şekilde soyar, önden, arkadan, uzanmış halde kadınlarla temasta bulunur, bundan lezzet alırlardı. Muhacirler Medine'ye gelip içlerinden birisi Ansar'dan bir kadınla evlenip daha önceki âdetleri üzere hanımıyla temasta bulunmaya kalkışınca hanımı itirazla: "Bize sadece bir şekilde yaklaşılır ve münasebette bulunulur. Ya öyle yap, ya da benden uzaklaş." dedi, iş büyüdü ve nihayet Hz. Peygamber (sa)'e ulaştı da Allah Tealâ: "Kadınlarınız sizin için tarladır. Tarlanıza dilediğiniz şekilde varin..." âyetini indirdi [261]
Humeydî'nin... Câbir ibn Abdullah'tan rivayetinde o şöyle anlatıyor: Yahudiler: "Bir kimse karısıyla ön yoldan (fercinden) olmak şartıyla arkasından cinsel temasta bulunursa çocuk şaşı doğar." diyorlardı.. Bunun üzerine Allah Tealâ: "Kadınlarınız sizin için tarladır. Tarlanıza dilediğiniz şekilde varın..." âyetini indirdi.[262]
İbn Ömer (Şnlerin de te'viline delil olmak üzere) bu âyetin "Kadınlarla arkalarından cinsel temasta bulunma ruhsatı" olarak nazil olduğunu söylemişse de[263] burada itimad edilen Cabir rivayeti olduğu âlimlerin cumhuru tarafından ifade edilmiştir.
Bir de İmam Ahmed ve Tirmizî'nin İbn Abbâs'tan rivayetle tahric ettiklerine göre bir gün Hz. Ömer Hz. Peygamber (sa)'e gelerek: "Ey Allah'ın elçisi, helak oldum." demiş. Efendimizin: "Seni helak eden nedir?" sorusu üzerine o: "Bugün binitimi tersinden yükledim." kinayesiyle hanımıyla mutad olmıyan yoldan temasta bulunduğunu söylemiş. Hz. Peygamber (sa) hiç bir şey söylememişler de sonunda Allah Tealâ, "İster önden, ister arkadan yaklaş ama mutad olmıyan yoldan ve hayızlı haldeyken temastan sakın." anlamında olmak üzere "Kadınlarınız sizin için tarladır. Tarlanıza dilediğiniz şekilde varın..." âyetini indirmiş.[264]

224. Allah'ı, yeminlerinizden dolayı iyilik etmenize, sakınmanıza, insanların arasım bulmaya engel yapmayın. Allah Semi’dir, Alim'dir.
Keîbî'den rivayete göre Abdullah ibn Re vaha hakkında nazil olmuştur. Hadise şöyledir: Abdullah ibn Revâha'nın damadı Beşîr İbnu'n-Nu'mân karısını boşamış, sonra da iddeti içinde müracaatla tekrar almak istemişti. Bunun üzerine Abdullah ibn Revaha "Beşîr ibnu'n-Nu'mân'm evine asla gitmeyeceğine, onunla konuşmıyacağına, karısıyla arasını düzeltmeye çalışmıyacağına" yemin etmişti. İşte âyet bunun üzerine nazil oldu.[265]
İbn Cureyc'den nakledildiğine göre ise bu âyet-i kerime, Hz. Aişe'nin başına gelen İfk olayında dedikodulara katılması sebebiyle aynı zamanda akrabası da olan Mistah'a bir daha iyilik yapmıyacağına yemin etmesi üzerine Hz. Ebu Bekr hakkında nazil olmuştur.[266]
Tabiîdir ki burada Abdullah ibn Revana ve Hz. Ebu Bekr birer örnektirler. Onların konumunda olan, aynı şartlarda benzer davranış sergileyen mü'minler bu âyetin hükmüne dahil olacaklardır.
Mukâtil ibn Süleyman'dan gelen bir rivayette de "Müslüman oluncaya kadar oğlum Abdurrahman'a sıla-i rahimde bulunmıyacağım, ona hiçbir iyilikte bulunmıyacağım." diye yemin ettiği zaman Hz. Ebu Bekr hakkında nazil olmuştur.[267]

225. Allah sizi yeminlerinizdeki lağv 'dan dolayı muâhaze etmez. Fakat sizi kalblerinizin azmettiği yeminler yüzünden muâhaze eder. Allah Gafur'dur, Halım 'dir.
Buhârî'nin Hz. Aişe'den rivayetine göre bu âyet-i kerime konuşma sırasında "Allah'a yemin olsun hayır, Allah'a yemin olsun evet.." diyen yani yemin kastı olmaksızın ağzından yemin lafzı çıkanlar hakkında nazil olmuştur.[268]

226. Kadınlarına yaklaşmamaya yemin edenler için dört ay beklemek vardır. Eğer erkekler dönerlerse şüphe yok ki Allah Ğafûr'dur, Rahim 'dir
İbn Abbâs'tan: Câhiliye devrinde îlâ bir sene, iki sene, hattâ daha çok süreli olurdu. Bir erkek, karısından bir şey ister de o vermezse veya gecikirse de kocası ona kızarsa "Sana bir sene yaklaşmıyacağım." veya "Sana iki sene yaklaşmıyacağim." diye yemin ederdi. Allah Tealâ îlâ'nm süresini dört ay olarak bildirdi. Her kimin ki îlâ'sı dört aydan daha kısadır, onun yaptığı îlâ olmaz. Saîd ibnu'l-Museyyeb der ki: îlâ, câhiliye halkının kadınlara zarar verme yollarından birisiydi. Bir erkek karısını istemez, ama bir başka erkekle evlenmesinden de hoşlanmazsa onu kendisine ebediyyen yaklaştırmıyacağına yemin eder ve o şekilde terkederdi. Kadın ne dul olurdu ne de kocalı. Allah Tealâ îlâ'nin süresini dört ay olarak bildirdi ve bunun için "Kadınlarına yaklaşmamaya yemin edenler için dört ay beklemek vardır. Eğer erkekler dönerlerse şüphe yok ki Allah Ğafûr'dur, Rahîm'dİr." Âyetini indirdi.[269]

228. Boşanmış kadınlar kendi kendilerine üç hayız ve temizlenme süresi iddet beklerler. Eğer onlar Allah 'a ve âhiret gününe inanıyorlarsa Allah 'in, kendi rahimlerinde yarattığım gizlemeleri onlara helâl olmaz. Kocaları bu (iddet) bekleme süresi içinde barışmak isterlerse onları geri almaya herkesten çok lâyıktırlar...
İbn Ebî Hatim'in Ansar'dan Esma bint Yezîd ibn es-Seken'den rivayetle tahricinde Esma demiştir ki: Ben, Allah'ın Rasûlü (sa) zamanında boşandım. O zamanlar boşanan kadınlar için iddet beklemek yoktu. Allah Tealâ "Boşanmış kadınlar kendi kendilerine üç hayız ve temizlenme süresi iddet beklerler..." âyetini indirerek boşanan kadınların beklemeleri gereken iddeti beyan buyurdu. Ravİ der ki: İlk iddet bekleyen de İşte bu Esma bint Yezîd'dir.[270]
Sa'lebî ve en-Nâsih ve'1-Mensûh'ta Hibetullah ibn Selâme'nin Kelbî ve Mukâtil'den rivayetlerine göre İsmail ibn Abdullah, karısı Katîle'yi hâmile olduğunu bilmeden boşamış. Ancak hâmile olduğunu öğrenince tekrar müracaatla almış. Çocuğu doğururken de hem çocuk, hem annesi ölmüşler ve bunun üzerine "Boşanmış kadınlar kendi kendilerine üç hayız ve temizlenme süresi iddet beklerler..." âyeti nazil olmuş.[271]
İbn Abbâs'tan rivayet ediliyor: Bir kadın kocası tarafından boşandığında eğer kocasını istiyor, yani boşanmak istemiyorsa kocası ona müracaat etsin diye hâmile olmadığı halde "Ben hamileyim." der; eğer kocasını istemiyor, yani iddeti içinde kocası ona müracaat edemesin diye hâmile idiyse bile "hâmile değilim." derdi. İslâm gelince yine bu âdet üzere devam etmek istediler de Allah Tealâ önce: "Ey o Peygamber, kadınları boşadığınızda onları iddetlerine doğru (hayız halde değil de temiz iken) boşayın ve iddeti sayın..." âyetini (Talâk, 65/1), sonra da "Boşanmış kadınlar kendi kendilerine üç hayız ve temizlenme süresi iddet beklerler..," âyetini indirdi.[272]

229. Boşama iki defadır. Ondan sonrası ya iyilikle tutmak, ya da güzellikle serbest bırakmaktır. Onlara verdiğiniz bir şeyi (mehri) geri almanız size helâl olmaz. Meğer ki erkekle kadın Allah'ın sınırlarım ayakta tutamıyacaklarmdan korkmuş olsunlar. Eğer bu şekilde siz de onların, Allah'ın koyduğu sınırları hakkıyla yerine getiremeyeceklerinden korkar sanız o halde kadının fidye vermesinde (mehrinden vazgeçmesinde) ikisi üzerinde de bir vebal yoktur. Bunlar Allah'ın sınırlarıdır. Onları geçmeyin. Kim de Allah'ın sınırlarını aşarsa işte onlar zâlimlerin tâ kendileridir.
Hişâm ibn Urve'nin babasından rivayetinde o şöyle anlatmış: Kİşi karısını dilediği kadar boşar, iddetinin bitimine yakın onu tekrar almak ister ve müracaatta bulunursa bin kere boşamiş olsa da kadın yine onun karısı olurdu. Kadını boşama ve ona müracaatla tekrar alma konusunda herhangi bir sınır yoktu. Ansardan birisi karısına kızıp "Seni ne kendime tam hanım olarak tutacağım, ne de benden tamamen boş olup bir başkasıyla evlenmene imkân vereceğim." Dedi. Kadın: "Bunu nasıl yapacaksın?" diye sordu. O: "Seni boşayacağım, tam iddetin biterken müracaat edeceğim, hemen peşinden tekrar boşıyacağım; böyle devam edip gideceğim." Dedi. Bunun üzerine kadın Hz. Peygamber (sa)'e gelerek şikâyette bulundu da Allah Tealâ "Boşama iki defadır. Ondan sonrası ya iyilikle tutmak, ya da güzellikle serbest bırakmaktır." Âyetini indirip erkeğin ric'î talâkla kadını boşama hakkını iki talâk ile sınırlandırdı.[273]
Bu hadis Tirmizî'de şöyledir: Kuteybe kanalıyla Aişe'den rivayet ediliyor ki o şöyle anlatıyor: İnsanlar arasındaki uygulama şöyle idi: Erkek karısını dilediği kadar boşar; yüz kere veya daha fazla boşamış olsa da iddeti içindeyken müracaat etti mi yine onun karısı sayılırdı. Bir adam karısına: Allah'a yemin olsun benden bâin olacak şekilde seni boşamıyacağım, ebediyyen seni kendime de almıyacağım." dedi. Karısı: "Bu nasıl olacak?" diye sorunca da: "Seni boşıyacağım, iddetin biterken de tekrar sana müracaat edeceğim." Dedi. Kadın Hz. Aişe'ye gelip durumunu anlattı da Hz. Aişe sustu, cevap vermedi tâ Hz. Peygamber gelinceye kadar. Efendimiz gelir gelmez de ona bu kadının durumunu sordu. Hz. Peygamber (sa) de sustu, cevap vermedi tâ ki Kur'ân, "Boşama iki defadır. Ondan sonrası ya iyilikle tutmak, ya da güzellikle serbest bırakmaktır.." âyeti nazil oluncaya kadar cevap vermedi.[274]
Ebu Davud'da bu âyetin nüzul sebebi ile ilgili olarak tahric olunan bir ha-dis-i şerifte de bu âyetin, aynı sûrenin 228. âyetini neshettiği, daha önceleri üç talâkla boşamış dahi olsa boşanan kadının iddeti içinde olması şartıyla boşayan kocanın ona müracaata en lâyık kişi olduğu uygulamasının talâk-ı ric'îyi ikiye indiren "Boşama iki defadır. Ondan sonrası ya iyilikle tutmak, ya da güzellikle serbest bırakmaktır." âyeti ile sona erdirildiği beyan edilmektedir.[275]
"Onlara verdiğiniz bir şeyi (mehri) geri almanız size helâl olmaz. Meğer ki erkekle kadın Allah'ın sınırlarını ayakta tutamıyacaklarından korkmuş olsunlar. Eğer bu şekilde siz de onların, Allah'ın koyduğu sınırları hakkıyla yerine getiremiyeceklerinden korkarsanız o halde kadının fidye vermesinde (mehrinden vazgeçmesinde) ikisi üzerinde de bir vebal yoktur." Kısmının nüzul sebebi olarak Sabit ibn Kays ve hanımı Cemile bint Ubeyy ibn SelûTun hul' yoluyla boşanmaları gösterilir ki tafsilâtı şöyledir:
Abdullah ibn Rebâh'tan, onun da Cemîle bint Ubeyy ibn Selûl’den rivayetine göre o Sabit ibn Kays ile evli iken kocasına serkeşlik etmiş. Kocası da (aralarında hüküm vermesi için) onu Hz. Peygamber (sa)'e göndermiş. Hz. Peygamber (sa) sormuş: "Ey Cemîîe, Sâbit'in nesinden hoşlanmadın?" Demiş ki: "Allah'a yemin olsun ne dini ne ahlâkı bakımından hoşlanmadığım bir tarafı yok. Sadece kısa boylu olmasından (veya gözüme çirkin görünüyor onun için) hoşlanmadım." Allah'ın Rasûlü (sa): "Sahip olduğun bahçeyi ona verir misin?" diye sorunca Efendimiz (sa) onun, bahçesini kocasına vermesiyle aralarını a-yırmış (boşamış).
İbn Cureyc'den rivayete göre ise âyet, Habîbe bint Sehl el-Ansârî ile Sabit ibn Kays ibn Şemmâs hakkında nazil olmuştur. Habîbe kocasından hoşlanmıyor, kocası ise onu seviyormuş. Olay şöyle gelişmiş: Habîbe bir gün babasına gelmiş ve kocasından şikâyetle: "Babama sövüyor ve beni dövüyor." demiş. Babası: "Kocana dön, bir kadının kocasından şikâyet etmek üzere elini kaldırmasından nefret ederim." demiş. Habibe kocasına dönmüşse de bir müddet sonra tekrar babasına gelmiş ve bu sefer vücudundaki darb izlerini de göstermiş. Buna rağmen babası: "Kocana dön." demiş de başka bir şey söylememiş. Habîbe, babasından fayda olmadığını görünce bu sefer Hz. Peygamber (sa)'e gelerek kocasından şikâyette bulunmuş, ona da vücudundaki darb izlerini göstermiş. Hz. Peygamber (sa) Sabit'i çağırtmış. Gelince: "Ey Sabit, ailenle aranda neler oldu?" diye' sormuş. Sabit: "Seni hak ile gönderene yemin ederim ki yeryüzünde, senden sonra, senin dışında, bana ondan (Habibe'den) daha sevgili hiçbir şey yok." demiş. Hz. Peygamber (sa) bu sefer Habîbe'ye dönmüş: "Sen ne diyorsun?" buyurmuş. Hz. Peygamber'e yalan söylemek istemeyen Habîbe: "Doğru söylüyor ey Allah'ın Rasûlü, fakat beni helak etmesinden korkuyorum. Allah'ın, benim söyleyeceğimin aksini indireceği bir sözü sana söylemem. İnsanların, hanımını belki de en çok seveni odur ve fakat ben ondan hoşlanmıyorum (veya ona buğzediyorum.) Bir gün çadırın bir tarafını kaldırıp baktım, birkaç kişi içinde gelen Sabit'i gördüm: İçlerinde en karası, en kısa boylusu, yüzü en çirkini olarak gözüme göründü. Onun başıyla benim başım bir daha bir yastıkta bir araya gelmez." demiş. Sabit: "Ben ona mehir olarak bir (bir rivayette iki) hurma bahçesi vermiştim. Onları bana geri versin, yolunu açayım, serbest bırakayım." demiş. Efendimiz ona: "Emrini eline vermesi, boşanma konusunda kararı sana bırakması karşılığında kocana bahçesini geri verir misin?" diye sorunca kadın: "Evet, veririm." demiş, Sabit: "Bu benim de hoşuma gider." deyip teklifi kabul etmiş. Sabit'in: "Tamam, kabul ettim." deyip onu bir talâk ile boşaması üzerine de "Onlara verdiğiniz bir şeyi (mehri) geri almanız size helâl olmaz. Meğer ki erkekle kadın Allah'ın sınırlarını ayakta tutamıyacaklarından korkmuş olsunlar. Eğer bu şekilde siz de onların, Allah'ın koyduğu sınırları hakkıyla yerine getiremiyeceklerinden korkarsanız o halde kadının fidye vermesinde (mehrinden vazgeçmesinde) ikisi üzerinde de bir vebal yoktur." âyeti nazil olmuş.[276] Taberî rivayetindeki eksik ayrıntılar Abdulfettâh el-Kâdî'nin Esbâbu'n-Nuzûl’ünden ve Kurtubî'nin el-Câmiu li Ahkâmi'l-Kur'ân’ından tamamlanmıştır. Kurtubî'de kadının ismi bir rivayette Cemile, diğer bir rivayette de Zeyneb olarak verilirken İslâm'da ilk huP yoluyla boşanmanın da bu olduğu kaydedilmektedir.[277] Hadis, bu âyetin nüzul sebebi olduğuna işaret edilmeksizin Tirmizî ve Ebu Davud tarafından da tahric edilmiştir.[278] Suyûtî, Habîbe'nin daha sonra Ubeyy ibn Ka'b ile evlendiği, onunla Şam'a gittiği ve orada vefat ettiğini de kaydeder.[279]
Sabit'in, mehrinden vazgeçerek hul' yoluyla boşanan eşinin ismi bir rivayette Cumeyl bint Ubeyy ibn Selûl, diğer rivayette Habîbe bint Sehl olarak verilince ortaya bir müşkil çıkıyor acaba bu isimlerden hangisi doğru? İbn Hacer her ikisinin de doğru olduğu, aynı veya ayrı zamanlarda da olabilmek üzere ikisinin de Sabit'in hanımı olup huF yoluyla ondan boşandıkları şeklinde iki rivayetin arasını te'lif etmeye çalışmıştır.[280] Tabiîdir ki burada asıl önemli olan bu özel sebep değil evliliğin çekilmez hale gelmesi halinde hul (kadının, mehrini veya mehrinden bir kısmını kocasına vererek karşılığında boşanmayı isteyebilmesi) müessesesinin konulmuş olmasıdır ki bunda da karar rivayetlerden açıkça anlaşılacağı üzere devlet başkanının veya tavın edeceği hâkimindir.[281]

23O. Erkek zevcesini (üçüncü kere) boşarsa ondan sonra kadın kendinden başka bir ere nikahlanıp varıncaya kadar ona tekrar helâl olmaz. Bununla beraber eğer bu (ikinci koca) da onu boşar ve onlar (kadın ile ilk kocası) Allah 'm sınırlarını ayakta tutacaklarını zannederlersetekrar birbirlerine dönmelerinde her ikisi için de bir vebal yoktur. Bunlar bilip anlıyan bir kavim için Allah 'zx açıkladığı sınırlardır.
Bu âyet-i kerime Aişe bint Abdurrahmân ibn Atîk el-Kurazî hakkında nâzıl olmuştur. Önce amcası oğlu Rifâa ibn Vehb ibn Atîk el-Kurazî ile evliyken od-dan üç talâk ile boş kalmış, peşinden de Abdurrahmân ibnu'z-Zubeyr ile evlenmiş. Onunla evli iken Hz. Peygamber (sa)'e gelerek ondan boşanmak istediğin: ve boşanmak istemesinin sebebinin de onun âletinin bir kumaş parçası gibi (yumuşak ve işe yaramaz) olmasını göstermiş. Efendimiz tebessüm ederek "Öyle anlaşılıyor ki Rifaa'ya dönmek istiyorsun. Hayır; o senin, sen de onun balçığından tadıncaya kadar olmaz." Buyurmuşlar (Abduifettâh ei-Kâdî, Esbâbu'n-Nuzûi amv sahabe ve'i-Mufessirîn, s. 38). Bu âyet-i kerimenin nüzulüne sebep olan hadisenin kahramanı olan bu Aişe bint Abdurrahmân ibn Atîk'in ismi bazı rivayetlerde Te-mîme bint Vehb Ebî Ubeyd el-Kurazî, Suheyme, Umeyme, Rumeysâ ve Gumeysâ olarak, Rifâa'nın adı da Rifaa ibn Semev'el olarak geçmektedir ki ayni kişi ve kadındır.[282]
Bu hadis-i şerif, ilgili âyetin nüzulüne sebep olduğu kaydı olmaksızın Buhârî, Müslim ve Neseî tarafından da tahric olunmuştur.[283] Bunlardan en ayrıntılı olanını Buhârî'den nakledelim:
Muhammed ibn Beşşâr kanalıyla îkrime'den rivayete göre Rifâa, karısını boşamış, kadının iddetinin bitiminde Abdurrahmân ibnu'z-Zubeyr el-Kurazî onu nikahlamış. Hz. Aişe der ki: Hz. Peygamber (sa)'e şikâyetinden önce gelip bana şikâyet etti. Üzerinde yeşil bir başörtü vardı. Bana derisindeki bir yeşilliği gösterdi. Mü'min hanımlar içinde derisi böyle başındaki yeşil örtüden daha yeşil bir başkasını görmedim. Râvi anlatmaya şöyle devam eder: Sonra kadın Hz. Peygamber (sa)'e geldi. Abdurrahman da yanında başka hanımdan olma iki oğluyla geldi. Kadın: "Allah'a yemin ederim ki benim ona isnad edeceğim bir günahı yok." deyip elbisesinin yumuşak bir tarafını göstererek "Ama onunkinin (erkeklik âleti) bana şu kadar bile faydası yok." deyince Abdurrahman: "Yalan söyledi, ey Allah'ın elçisi, Allah'a yemin ederim ben onu deri şişirir gibi şişiririm ama o serkeşlik ediyor, (önceki kocası) Rifâa'yı istiyor." dedi. Efendimiz: "Eğer öyle ise o senin balçığından tatmadıkça sen eski kocana helâl olmazsın." buyurdular. Sonra Abdurrahman'in yanındaki iki oğlunu görüp "Bunlar senin oğulların mı?" diye sordular. Onun, evet, cevabı üzerine kadına dönüp "Senin zannettiğin şey sadece senin vehminden ibaret. Baksana, bunlar bir karganın bir kargaya benzediğinden daha çok babalarına benziyorlar." Buyurdu.[284]
Aişe bint Abdurrahman ile ilgili bu hadise Suyûtî'nin ed-Durru'l-Mensûr'unda, sonu itibariyle oldukça farklı bir şekilde anlatılıyor. Şöyle ki: İbnu'l-Munzir'in Mukâtil ibn Hayyân'dan rivayetine göre Aişe bint Abdurrahman amcası oğlu Rifaa ibn Vehb ibn Atîk ile evliyken Rifâa onu bo-şamış, o da Abdurrahman ibnu'z-Zubeyr ile evlenmiş ve fakat o da onunla zifaf olmadan boşamış. Aişe, Hz. Peygamber (sa)'e gelmiş ve: "Abdurrahman bana dokunmadan beni boşadı, ilk kocama döneyim mi?" diye sormuş, Efendimiz (sa): "Hayır, dokununcaya kadar" yani onunla zifafa girip gerçekten kan-koca olmadıkça olmaz, buyurmuş. Aişe, Abdurrahman'la bir süre daha kaldıktan sonra yine Efendimiz (sa)'e gelmiş ve ilk ifadesini değiştirerek: "Kan-koca olduk, bana dokundu." demiş. Hz. Peygamber (sa): "Birinci gelişinde yalan söylemiştin, bu şimdiki sözünde de seni doğru kabul etmiyorum." buyurmuş ve isteğini geri çevirmiş. Hz. Peygamber (sa)'in vefatına kadar Abdurrahman'la birlikte kalmış, Onun vefatıyla bu sefer Hz. Ebu Bekr'e gelmiş ve: "İkinci kocamla kan-koca olduk, ondan ayrılıp ilk kocama dönebilir miyim?" diye sormuş. Hz. Ebu Bekr: "Hz. Peygamber (sa)'in sana: "İlk kocana dönme." buyurduğuna şahid oldum." deyip o da Aişe'nin ilk kocasına dönme isteğini geri çevirmiş. Hz. Ebu Bekr ölünce bu sefer Hz. Ömer'e gelmiş ve isteğini tekrarlamış da Hz. Ömer: "Eğer bir daha gelirsen seni taşlarım." deyip ilk kocasına dönmesine mani olmuş. İşte bu kadın hakkında "Erkek zevcesini (üçüncü kere) boşarsa ondan sonra kadın kendinden başka bir ere nikahlanıp varıncaya kadar ona tekrar helâl olmaz." âyeti nazil olmuştur.[285]

231. Hem kadınları boşadınız da iddetîerini bitirdiler mi artık onları ya iyilikle tutun, ya iyilikle bırakın. Onları, sırf zulmedebilmeniz için zararlarına olarak tutmayın. Kim böyle yaparsa muhakkak kendine yazık etmiş olur. Allah 'in âyetlerini oyuncak (eğlence) yerine koymayın. Allah 'in, üzerinizdeki nimetini ve size öğüt vermek için indirdiği kitabı ve hikmeti düşünün. Allah 'tan takva üzere olun ve bilin ki Allah herşeye Alîm'dir.
Sevr ibn Zeyd ed-Deylî'den: Bir adam karısını boşar, sonra da onu eşi olarak yanında tutmayı istemediği halde ve kadının iddetini uzatmak ve böylece ona zarar vermek maksadıyla iddetinin bitimine yakın ona müracaat ederdi. İşte bunun üzerine "Onları, sırf zulmedebilmeniz için zararlarına olarak tutmayın. Kim böyle yaparsa muhakkak kendine yazık etmiş olur." âyetini indirdi.[286]
Sevr ibn Zeyd rivayetinde adı geçen kişinin adının da zikredildiği Suddî rivayeti şöyledir: "Hem kadınları boşadınız da iddetîerini bitirdiler mi artık onları ya iyilikle tutun, ya iyilikle bırakın. Onları, sırf zulmedebilmeniz için zararlarına olarak tutmayın. Kim böyle yaparsa muhakkak kendine yazık etmiş olur." âyeti ansardan Sabit ibn Beşşâr hakkında nazil oldu. O, karısını boşamış ve iddetinin bitimine iki veya üç gün kala müracaatla tekrar almış ve hemen tekrar boşamış ve böyle yapa yapa kadının aleyhine olarak dokuz ay geçmişti. Bunun üzerine Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirdi.[287] İbn Hacer el-Askalânî'nin el-İsâbe fî Temyizi's-Sahâbe'sinde[288] ve Suyûtî'nin Lubâbu'n-NukûTünde[289] ismi Sabit ibn Yesâr olarak geçmektedir ki doğrusu da budur.
Hasen'den rivayet ediliyor ki Hz. Peygamber (sa) zamanında bazı kimseler karısını boşar veya kölesini azat eder, sonra da "Hayır, ben öyle bir şey yapmadım, ben eğleniyordum." derlerdi. Hz. Peygamber (sa)'e soruldu da Efendimiz: "Her kim eğlence olsun diye karısını boşar veya kölesini azat ederse bu onun aleyhine olmak üzere geçerli olur." buyurdu ve bunun gibileri hakkında "Allah'ın âyetlerini oyuncak (eğlence) yerine koymayın." âyeti nazil oldu.[290]

232. Kadınlarınızı boşadınız da iddetîerini bitirdiler mi aralarında meşru bir şekilde anlaştıkları takdirde artık kendilerini kocalarına nikâh etmelerine engel olmayın...
Ebu Davud et-Tayâlisî'nin kendi isnadıyla Ma'kıl ibn Yesâr'dan rivayetinde o şöyle anlatıyor. Bir kız kardeşim vardı. Birçok kişi onunla evlenmek üzere bana dünür geldiler, ama hiç birine vermedim. Bir gün bir amca oğlum geldi ve kız kardeşimle evlenmek istedi, kız kardeşimi onunla evlendirdim. Allah'ın dilediği kadar birlikte oldular (evli kaldılar), bir gün bu amcam oğlu kız kardeşimi bir ric'î talâk ile boşadı ve iddeti bitip bâin oluncaya kadar da nikâhına tekrar talip olmadı. Kız kardeşim talâk-ı bâin ile ondan boşanmış olduktan sonra talipleri gelmeye başladı. Bunu gören amca oğlum da gelip kızkardeşimle yeniden evlenmek istedi. Ben: "Alçak herif, kız kardeşimi birçok kişi istedi, vermedim, sen gelip istedin seni herkese tercih ettim ve kardeşimi sana nikahladım. Ama sen onu boşadın, üstelik iddeti bitinceye kadar da nikâh yenileme talebinde bulunmadın. Ne zaman ki başkaları onu istemeye geldiler (herhalde kıskançlığından) gelip yeniden istedin. Yegâne ilâh olan Allah'a yemin ederim ki sonsuza kadar asla kardeşimi sana nikâhlamıyacağım." dedim. Kızkardeşime de: "O seni boşadı, sen ona varmak istiyorsun. Eğer sen ona varırsan yüzüm yüzüne haram olsun." diye kızdım.
Ma'kıl şöyle devam eder: İşte bunun üzerine benim hakkımda "Kadınlarınızı boşadınız da iddetîerini bitirdiler mi aralarında meşru bir şekilde anlaştıkları takdirde artık kendilerini (eski) kocalarına nikâh etmelerine engel olmayın..." âyeti nazil oldu. Elbette ki Allah, kız kardeşimin eski kocasına, eski kocasının da kız kardeşime ihtiyacını bildi de bu âyeti indirdi. Allah'ın Rasûlü (sa) beni çağırıp bu âyet-i kerimeyi okuyunca Ben: "Rabbımın emriyle burnum sürtüldü. İşittim, itaat ettim." dedim ve kız kardeşimi eski kocasıyla nikahladım, ettiğim
yeminin de keffâretini verdim."[291] Bu rivayet kısa olarak Buhârî ve Tirmizî tarafından da tahric olunmuştur.[292]
İbn Cerîr, yukardaki rivayete ilâve olarak Ma'kıl ibn Yesâr'ın Müzeyne kabilesinden olduğunu, kız kardeşini, eski kocasına geri döner korkusuyla bir çeşit göz hapsinde bulundurduğunu, Ma'kıl'in kız kardeşinin adının Cumeyl bint Yesâr veya Fâtıma bint Yesâr olduğunu kaydetmektedir.[293] Taberî'de Ma'kıl ibn Yesâr olarak geçen sahâbfnin isminin Ma'kıl ibn Sinan olduğu, kız kardeşi ile evlenen amca oğlunun Ebu'l-Beddâh ibn Asım ibn Adiyy olduğu rivayetleri de vardır. Ancak doğrusu Ma'kıl ibn Yesâr'dır.[294]
Râzî'de ise Ma'kıl’ın kız kardeşinin kocasının ismi Cemîl ibn Abdullah ibn A-sim olarak kaydedilmiştir.[295]
Suddfden gelen bir rivayette de bu âyet-i kerime Câbir ibn Abdillâh hakkında nazil olmuştur. Şöyle ki: Câbir ibn Abdillâh el-Ansârî'nin bir amca kızı varmış. Kocası onu bir talâk ile boşamış. İddeti bittikten sonra kocası tekrar o-nunla evlenmek üzere müracaat etmiş de Câbir kabul etmiyerek: Amca kızımı boşadın, sonra da nikahlamak istiyorsun, hayır olmaz." demiş. Meğer kadın, eski kocasını istiyormuş, onunla evlenmeye razı olmuş imiş. İşte bunun üzerine bu âyet nazil olmuş[296]
Suyûtî, bu âyetin Ma'kıl ibn Yesâr hakkında nazil olduğunu ifade eden rivayetin daha sahih ve kuvvetli olduğunu kaydeder.[297]

236. Kendileriyle zifafa girmediğiniz yahut kendilerine bir mehir kesmediğiniz kadınları boşamışsanız bunda üzerinize bir vebal yoktur. Onları zengin olan kudretince, darda bulunan da halince ma* ruf bir fayda ile faydalandırın. Bu muhsinler üzerine bir borçtur.
Sa'lebî Tefsir'inde zikrediyor: "Kendileriyle zifafa girmediğiniz yahut kendilerine bir mehir kesmediğiniz kadınları boşamışsanız bunda üzerinize bir vebal yoktur." âyet-i kerimesi Ansar'dan birisi hakkında nazil oldu. O, Hanîfe oğullarından bir kadınla evlenmiş, ona mehir kesmemiş, sonra da zifafa girmeden onu boşamıştı. Bunun üzerine bu âyet-i kerime nazil oldu da Efendimiz "Başındaki şapkanla olsun onu faydalandır." buyurmuşlar [298]

238. Namazlara ve orta namaza devam edin, Allah 'in divanına tam bir huşu ve tâatle durun.
Zeberkan'dan rivayet ediliyor: Zeyd ibn Sabit Kureyş'ten bir topluluğa uğramıştı. Ona "Salât-ı vustâ*'nın hangi namaz olduğunu sordular. O da "Öğle namazıdır." dedi. İçlerinden iki kişi kalkıp Üsâme ibn Zeyd'e vardılar ve ona da "salât-ı vustâ"nın hangi namaz olduğunu sordular. Üsâme: "O öğle namazıdır." diye cevap verip şöyle devam etti: "Allah'ın Rasûlü (sa) öğle namazını günün ortasında sıcağın şiddetli olduğu zamanda kıldırırken arkasında ya bir, ya iki saf olur; insanlar ya kaylûle uykusunda ya da ticaretlerinde olurlardı. Allah'ın Rasûlü (sa): "Düşündüm ki bu namaza gelmiyenlerin evlerini üstlerine yakayım." buyurdu. Bunun üzerine "Namazlara ve orta namazına devam edin..." âyeti nâzîl oldu.[299]
Müslim tarafından Zeyd ibn Erkam'dan rivayetle tahric olunan bir haberde o şöyle demiştir: Biz Hz. Peygamber'in arkasında namaz kılarken konuşurduk. Kişi namazda, yanındaki arkadaşı ile konuşurdu. Ne zaman ki "Allah'ın divanına tam bir huşu ve tâatle durun." âyeti nazil oldu, namazda susmakla
emrolunduk, konuşmamız da yasaklandı.[300]
İbn Mes'ûd ve Zeyd ibn Erkam'dan rivayete göre ise şöyle demişlerdir: Biz, aynen kitab ehlinin yaptığı gibi namazda iken konuşur, selâm verir, selâm alır, kaç rek'at kıldınız diye sorardık. Allah Tealâ "Allah'ın divanına tam bir huşu ve tâatle durun." âyetini indirdi de susmakla emrolunduk, konuşmamız yasaklandı.[301]

240. Sizden zevceler bırakıp ölecek olanlar eşlerinin çıkarilmiyor ak yılına kadar faydalanmasını vasıyyet etsinler. Bunun üzerine onlar kendiliklerinden çıkarlarsa artık onların bizzat yaptıkları meşru işlerden dolayı size sorumluluk yoktur. Allah Azız'dir, Hakîm'dir.
Mucâhid'den rivayet ediliyor: (Bakara, 2/34) âyeti nazil olduğunda bu âyete göre kocası ölen kadının dört ay on gün iddetini Ölen kocası evinde beklemesi vâcib idi. Bundan sonra Allah Tealâ "Sizden zevceler bırakıp ölecek olanlar eşlerinin çikarılmiyarak yılına kadar faydalanmasını vasıyyet etsinler." âyetini indirdi de Allah Tealâ bu iddeti, kadının, ölen kocanın ailesince faydalandırıl-masiyla seneye tamamlamayı (yedi ay 20 gün daha ölen koca evinde kalabilmeyi) vasıyyete bağladı. Kadın, bu vasıyyetten sonra da dilerse ölen kocası evinde kalacak, dilerse çıkabilecekti.[302]
Mukâtil ibn Hayyân'dan: Tâif ten Hakîm ibnu'l-Hâris adında bir adam Medine-i Münevvere'ye geldi. Yanında çocukları, kadınlar, erkekler ve ana-babası vardı. Medine-i Münevvere'de vefatında mirası mes'elesi Hz. Peygamber (sa)'e ref olundu da Efendimiz (sa) mirasını ana-babasına ve çocuklarına verdi, hanımına bir şey vermedi. Şu kadar var ki onlar ölenin hanımına da mirastndan bir sene müddetle infakta bulunmakla emrolundular. İşte bu âyet bunun üzerine nazil oldu.[303]

241. Boşanan kadınların da meşru şekilde faydalanmaları haklarıdır ki bu, Allah'tan takva üzere olanlara bir vazifedir.
"Kendileriyle temas etmediğiniz, yahut kendilerine bir mehir kesmediğiniz kadınları boşamışsanız bunda üzerinize bir vebal yoktur. Onları, zengin olan kudretince, darda olanınız da halince olmak üzerema'rûf bir fayda ile faydalandırınız. Bu, muhsinler üzerine bir borçtur." (Bakara, 2/236) âyeti nazil olunca birileri: "Eğer ihsanda bulunmak istersem yaparım, boşadığım hanımıma infakta bulunurum, yok bunu istemezsem yapmam." çünkü Allah bu âyet-i kerime ile ona infakta bulunmayı benim istememe bıraktı dediler de bunun üzerine Allah Tealâ "Boşanan kadınların da meşru şekilde faydalanmaları haklarıdır ki bu, Allah'tan takva üzere olanlara bir vazifedir." âyetini indirdi.[304]

243. Sayıları binlerce olduğu halde ölüm korkusuyla yurtlarından çıkanları görmedin mi? Allah onlara: "Ölün!" dedi, sonra da kendilerini diriltti. Şurası muhakkak ki Allah insanlara karşı lütuf sahibidir, fakat insanların pek çoğu şükretmezler.
İbn Cerîr'in Eş'as ibn Eşlem el-Basrî'den rivayetle tahricinde o şöyle anlatıyor: Hz. Ömer bir gün namaz kılıyorken arkasında iki yahudiden birinin diğerine: "Bu o mu?" diye sorduğunu duymuş. Namazı bitirince onlara dönüp: "Neden aranızda bu o mu? diye konuşuyordunuz?" diye sormuş da "Biz, kitabımızda demirden bir boynuzun Allah'ın izniyle ölüleri diriltmiş olan HazkıyeFin verdiğini vereceğini" buluyoruz." demişler. Hz. Ömer: "Biz Allah'ın kitabında Hazkıyel'i bulmuyoruz. Ölüleri dirilten de ancak İsa'dır," demiş. Onların: "Peki, Allah'ın kitabında "Ve daha başka rasuller de gönderdik ki kıssalarını sana anlatmadık" denildiğini bulmuyor musunuz?" sorularına Ömer: "Evet, buluyoruz." deyince yahudiler: "Hazkıyel’in ölüleri diriltmesini sana anlatalım: İsrail oğullarında veba olmuştu. Onlardan bir kavim veba olan yerden çıktılar, ancak daha bir mil gitmişlerdi ki Allah onları Öldürdü. Geride kalanlar onların üzerine bir duvar inşa ettiler (çevrelerini duvarla çevirdiler) ve o kadar zaman geçti ki kemikleri bile çürüdü. Sonra Allah Hazkıyel'i peygamber olarak gönderdi, Hazkıyel oraya geldi, başlarında dikildi ve: "Allah'ın dediği olur." dedi. Allah da onları Hazkıyel için diriltti." Yahudilerin bu kıssayı anlatmaları üzerine Allah Tealâ "Sayıları binlerce olduğu halde ölüm korkusuyla yurtlarından çıkanları görmedin mi? Allah onlara: "Ölün!" dedi, sonra da kendilerini diriltti..." âyetlerini İndirdi.[305]

245. Kimdir o ki Allah'a güzel bir ödünç versin de Allah onu kat kat, birçok katlar artırsın, Allah daraltır da genişletir de. Siz ancak O 'na döndürüleceksiniz.
İbnu'l-Munzir, îbn Ebî Hatim, Sahîh'inde İbn Hıbbân, İbn Merdûye, Şuabu'l-İman'da Beyhakî'nin İbn Ömer'den rivayetle tahriclerinde o şöyle demiştir: "Mallarını Allah yolunda harcıyanların misali bir dâne gibidir ki o dâne yedi başak bitirir..." (Bakara, 2/261) âyeti nazil olunca Hz. Peygamber (sa): "Rabbim ümmetime artır dedi de "Kimdir o ki Allah'a güzel bir ödünç versin de Allah onu kat kat , birçok katlar artırsın." âyeti nazil oldu. Efendimiz (sa): "Rabbim ümmetime daha artır." dedi de bu sefer "Sabredenlere ecirleri elbette hesapsız olarak verilecektir." (Zümer, 10) âyeti nazil oldu.
İbnu'l-Munzir'in Sufyân'dan rivayetinde Hz. Peygamber (sa)'in ümmetine artırmayı ifade eden âyetlerin sırası biraz değişik olup şöyledir: "Her kim bir hasene işlerse ona on misli var." (En'âm, 6/İ60) âyeti nazil olunca Hz. Peygamber (sa: "Rabbim, ümmetime artır." dedi, "Kimdir o ki Allah'a güzel bir borç verir..." âyeti nazil oldu. Hz. Peygamber (sa) yine: "Rabbim, ümmetime artır." dedi de "Mallarını Allah yolunda harcıyanların misali bir dâne gibidir ki o dâne yedi başak bitirir..." (Bakara, 2/261) âyeti nazil oldu. Hz. Peygamber (sa) tekrar: "Rabbim ümmetime artır." dedi de "Sabredenlere ecirleri elbette hesapsız olarak verilecektir." (Zümer, 10) âyeti nazil oldu.[306]
Fahreddin Râzî, İbn Abbâs'tan onun şöyle dediğini nakleder: Bu âyet Ebu'd-Dahdâh hakkında nazil olmuştur. Demişti ki: "Ey Allah'ın elçisi, benim iki bahçem var. Birini tasadduk etsem onun bir benzeri bana cennette var mı? Cennette bana bir benzeri verilecek mi?" Hz. Peygamber (sa): "Evet." buyurdular. O: "Umrnu'd-Dahdâh da benimle beraber olacak mı?" diye sordu, Efendimiz: "Evet." buyurdular. Onun: "Çocuğumuz da benimle beraber olacak rrîı?" sorusuna Efendimiz (sa)'in: "Evet." cevabı vermesi üzerine "Hanîne" adındaki en güzel bahçesini tasadduk etti. Ebu'd-Dahdâh, tasadduk ettiği bahçede olan ailesine varıp bahçenin kapısında durdu ve hanımına yaptığını haber verdi. Hanımı: "Yaptığın alış verişi Allah mübarek kılsın." dedi ve bahçeden çıktı da bahçeyi Allah'ın Rasûlü (sa)'ne teslim ettiler.[307]
Ancak diğer rivayetler Ebu'd-Dahdâh'ın bu tasadduku üzerine âyetin indiği şeklinde değil de bu âyetin nüzulü üzerine Ebu'd-Dahdâh'ın bahçesini tasadduk ettiğinde açık ve kesin ifadeler taşımaktadır.
İlerde (Alu İmrân, 3/181 âyet-i kerimesinin nüzul sebebinde) geleceği üzere bu âyet-i kerime nazil olunca bazıları: "Muhammed'in Rabbı fakir, bizler zenginiz. Görmüyor musunuz bizden borç istiyor!?" dediler de bunun üzerine "Allah fakirdir, biz zenginiz." diyenlerin sözünü Allah mutlaka işitmiştir. Söylediklerini, haksız yere peygamberleri Öldürmeleriyle beraber yazacağız ve diyeceğiz ki: Tadın o yangın azabını!" (Alu İmrân, 3/181) âyeti nazil oldu.[308] Bu âyetten de anlaşılıyor ki bu sözü söyleyenler yahudilerdir. Çünkü peygamberlerini öldürenlerin yahudiler oldukları Kur'ân-ı Kerim'de açıkça belirtilmiştir. Nitekim tafsilâtı yerinde gelecektir.[309]

255. Allah O'dur ki O'ndan başka hiçbir tanrı yoktur. Hayy'dir, Kayyûm'dur. O'nu ne bir uyuklama tutabilir ne bir uyku. Göklerde ne var, yerde ne var hepsi O'nundur. O'nun izni olmadıkça katında şefaat edecek kimmiş?... O'nun kürsüsü gökleri ve yeri kucaklamış, o kadar geniştir. Bunların hıfzı elbette O *na ağır gelmez. O Aliyy'dir, Azîm 'dir.
Ammâr kanalıyla Rebî'den rivayet edildiğine göre "O'nun kürsüsü gökleri ve yeri kucaklamış, o kadar geniştir." âyeti nazil olduğunda Hz. Peygamber (sa)'in ashabı: "Ey Allah'ın elçisi, bu Kürsî gökleri ve yeri kuşatacak kadar geniş. Peki Arş nasıldır?" diye sordular da bunun üzerine Allah Tealâ: "Allah'ı hakkıyla takdir edemediler... O, müşriklerin koşmakta oldukları ortaklardan münezzehtir, çok yücedir." (Hacc, 39/67) âyetini indirdi.[310]

256. Dinde zorlama yoktur. Gerçekten iman ile küfür apaçık meydana çıkmıştır. Artık kim tâğûtu tanımayıp da Allah 'a iman ederse o, muhakkak ki kopması olmıyan en sağlam kulpa yapışmıştır. Allah Semî'dir, Alîm'dir.
İbn Abbâs'tan rivayet ediliyor: Câhiliye devrinde bazı ansar kadınlarının çocukları yaşamadığı takdirde "Eğer çocuğum yaşarsa onu yahudi yapacağım." diye adakta bulunurlardı. Bu şekilde yahudilere verilen ve onların yanında terbiye ve eğitim görmekte olan çocuklardan bazıları Nadîr oğulları sürgün edilirken halâ onlarla beraberdi. Ansardan bu çocukların aileleri: Çocuklarımızı onlara bırakmryalım." dediler de bu âyet nazil oldu.[311]
İbn Abbâs'tan gelen bu rivayet el-Musennâ kanalıyla Ebu Bişr'den şöyle rivayet edilmektedir: Saîd ibn Cubeyr'e: "Dinde zorlama yoktur..." âyetini sormuştum. "Ayet Ansar hakkında nazil oldu." dedi. Ben: "Onlara mı mahsus?" diye sordum, "Evet, onlara mahsus" deyip şöyle anlattı: Câhiliye devrinde bazı kadınlar çocuklarının uzun Ömürlü olmasını dileyerek: "Eğer bir çocuğum olursa onu yahudiler içinde bırakacağım" diye adakta bulunurlardı. İslâm geldikten sonra da yahudiler içinde ansardan bazılarının çocukları bu şekilde yahudiler arasında idiler. Nadîr oğulları sürgün edilirken bu çocukların aileleri Hz. Peygamber (sa)' geldiler ve: "Ey Allah'ın elçisi, onları çıkarıyorsun ama onlar içinde bizim çocuklarımız ve kardeşlerimiz var. Onlar ne olacak?" diye sordular. Hz. Peygamber (sa) cevap vermedi de "Dinde zorlama yoktur Gerçekten iman ile küfür apaçık meydana çıkmıştır. Artık kim tâğûtu tanımayıp da Allah'a iman ederse o, muhakkak ki kopması olmıyan en sağlam kulpa yapışmıştır." âyeti nazil oldu da Efendimiz (sa): "Arkadaşlarınız muhayyer bırakıldılar: Eğer sizi seçerlerse sizdendirler, Yok onları (yahudileri) seçerlerse o zaman da onlardandırlar." buyurdu ve yahudilerle kalmayı tercih edenleri yahudilerle birlikte sürgün etti.[312] Bu âyet-i kerimenin mensuh olduğunu söyleyenlerin delillerinden birisi de bu rivayettir.
İbn Abbâs'tan gelen bu rivayete benzer, ancak sürgün ayrıntısına yer vermeyen Şa'bî rivayeti ise şöyledir: Ansar'dan bazı kadınlar: "Çocuğum yaşarsa onu kitab ehlinin içine bırakacağım." diye adakta bulunur ve doğduktan sonra da götürüp onların arasına bırakırdı. İslâm gelince Ansar dediler ki: "Ey Allah'ın elçisi, yahudiler içinde kalan çocukları İslâm'a zorlamıyalim mı? Biz onları yahudiler arasına, o zamanda yahudi ligi dinlerin en hayırlısı olarak gördüğümüz için bırakmıştık. Madem ki Allah artık dinlerin en hayırlısı olarak şimdi İslâm'ı gönderdi, o halde onları İslâm'a zorlamıyahm mı?" İşte bunun üzerine Allah Tealâ: "Dinde zorlama yoktur Gerçekten iman ile küfür apaçık meydana çıkmıştır. Artık kim tâğûtu tanımayıp da Allah'a iman ederse o, muhakkak ki kopması olmıyan en sağlam kulpa yapışmıştır." âyetini indirdi.[313]
Yine ibn Abbâs'tan gelen bir rivayette bu âyetin nüzulü üzerine o çocuklardan dileyenlerin yahudilikte kalarak Nadîr oğulları ile birlikte gittikleri, dileyenlerin de müslüman olarak Medine'de ailelerine döndükleri fazlalığı vardır.[314]
Mücâhid ise Ansar'dan birisinin Sabîh adında zenci bir kölesi olduğunu ve onun bu köleyi müslüman olmaya zorlaması üzerine bu âyetin indiğini söylemiştir.
Musa ibn Harun kanalıyla Suddî'den gelen rivayette de o şöyle anlatmış: Künyesi Ebu'l-Husayn (başka bir rivayette Husayn) olan Ansar'dan birisi hakkında nazil oldu. İki oğlu vardı. Şam'dan yağ ticareti yapan bazı tüccarlar gelmiş, mallarını satıp bitirerek döneceklerinde bu Ebu'l-Husayn'in iki oğlu bu tüccarların yanına gelmişler. Tüccarlar bu çocukları hristiyan olmaya davet etmişler, onların propagandası ile bu iki çocuk hristiyanliğı kabul etmişler ve tüccarlarla birlikte onlar da Şam'a gitmişler. EbuM-Husayn Hz. Peygamber (sa)'e gelip: Ey Allah'ın elçisi geri getirmek üzere peşlerinden gideyim mi? diye sormuş da bu âyet nazil olmuş ve Efendimiz: "Allah onları rahmetinden uzak kılsın, o ikisi müslüman olduktan sonra küfre dönenlerin ilkidir." buyurmuşlar. Suddî, bu hadisenin, Hz. Peygamber (sa), ehl-i kitab ile savaşmakla emrolunmazdan önce olduğunu kaydeder. Ayrıca Ebu'l-Husayn, Hz. Peygamber (sa)'in kendisini çocuklarının peşinden onları geri çevirmek üzere göndermemesinden pek memnun olmamıştı. İşte bunun üzerine de: "Rabbına yemin olsun ki aralarında ortaya çıkan anlaşmazlıklarda seni hakem kılıp sonra da verdiğin hüküm yüzünden içlerinde bir sıkıntı duymadan tam bir teslimiyetle teslim olmadıkça gerçekten iman etmiş olmazlar." Nisa, 4/65) âyeti nazil oldu. Sonra Allah Tealâ bu muhayyerliği nesihle Berâe Sûresinde ehl-i kitab ile savaşı emretti.[315]
Suddî'den gelen bu rivayete Mesrûk biraz daha açıklık getiriyor ve diyor ki: Ansar'ın Salim ibn Avf oğulları kolundan bir adamın iki oğlu vardı ve Şam'dan gelen tüccarlar tarafından Hz. Peygamber'e henüz peygamberlik verilmezden önce hristiyan yapılmışlar ve onlarla birlikte ailelerini terkederek Şam'a gitmişlerdi. Hz. Peygamber'in İslâm'ı getirmesi ve Efendimiz (sa)'in Medine:i Münevvere'yi teşrifinden sonra bir gün bu ansarînin daha önce hristiyan olan iki oğlu yine bir tüccar kafilesiyle Medine-i Münevvere'ye geldiler. Onları pazarda gören babaları yanlarına giderek onları müslüman olmaya iknaya çalışıp "Vallahi müslüman olmadıkça sizi bırakmıyacağım." diye ısrar ettiyse de iki oğlu da hristiyanhkta kalmakta direndiler ve sonunda haklarında hüküm vermesi için Hz. Peygamber (sa)'in huzuruna çıktılar. Çocukların babaları: "Ey Allah'ın elçisi, gözlerimin önünde bir parçam cehenneme mi girsin?" diye sızlandı, da bunun üzerine Allah Tealâ "Dinde zorlama yoktur..." âyetini indirdi.
Mücâhid'den gelen başka bir rivayette daha farklı bir nüzul sebebi veriliyor: Câhil iye devrinde ansardan bazıları çocuklarını Nadîr ve Kurayza oğulları kabilelerinden süt analara verirlerdi. Nadîr oğulları sürgün edilirken onlardaki süt analardan süt emerek yetişmiş bazı çocuklar süt analarından ayrılmak istemiyerek: "Biz de onlarla birlikte gidelim ve onların dinlerine girelim." dediler. Bu çocukların aileleri çocuklarının süt anaları ile birlikte gitmelerini engelliyerek onları İslâm üzere kalmaya zorladılar da bunun üzerine "Dinde zorlama yoktur..." âyeti nâzîl oldu.[316]
Bu nüzul sebepleri birbirlerinden farklı gibi görünseler de aslında hepsi bir tek şeye delâlet ediyorlar: "Dinde zorlama yoktur..," âyetinden çıkarılacak hüküm bir gayr-ı müslim'in İslâm'a girmeye mecbur edilmemesi gerektiği hükmüdür. Ki zaten tarih boyunca, bu âyetin mensûh olmadığını söyleyen İslâm âlimleri bu âyet-i kerimeyi bu şekilde anlamış ve uygulamışlardır. Mensûh olduğunu söyleyenlerse hiç nazar-ı itibara almamışlar "ya kılıç, ya cizye" demişlerdir.[317]

257. Allah iman edenlerin veltsidir. Onları karanlıklardan nura çıkarır. Küfredenlerin dostları ise tâğûttur. O da kendilerini nurdan karanlıklara çıkarır.Onlar cehennem ashabıdır. Onlar orada ebedîlerdir.
Mucâhid ve Abde ibn Ebî Lubâbe der ki: Bu âyet-i kerime Hz. İsa'ya iman etmiş, daha sonra Hz. Muhammed peygamber olarak gönderilince onu inkâr etmiş olanlar hakkında nazil olmuştur.[318]

261. Mallarım Allah yolunda harcıyanların misali bir dâne gibidir ki o dâne yedi başak bitirir. Her başakta da 100 dâne vardır. Allah dilediğine kat kat artırır. Allah Vâsi 'dir, Alîm 'dir.
Kelbî anlatıyor: Bu âyet-i kerime Osman ibn Affân ve Abdurrahman ibn Avf hakkında nazil olmuştur. Hz. Peygamber (sa) Tebuk gazvesi hazırlıkları sürerken ashab-ı kiramı Allah yolunda infakta bulunmaya çağırmıştı. Abdurrahman ibn Avf Hz. Peygamber (sa)'e dört bin dirhem getirdi ve: "Ey Allah'ın elçisi, sekiz bin dirhemim vardı. Dört bin dirhemi kendim ve ailem için bıraktım, dört bin dirhemi de Rabbıma borç olarak verdim." dedi. Hz. Peygamber (sa): "Allah bıraktığını da verdiğini de bereketli kılsın." diye dua buyurdu. Osman'a gelince; o da: "Tebuk gazvesine katılmak isteyip de cihazı (yol hazırlığı ve cihad için gerekli olan levazımatı) olmıyanlarm cihazı benden." dedi. Ebu Saîd el-Hudrî der ki: Hz. Peygamber (sa)'in ellerini kaldırmış Osman için şöyle dua ettiğini gördüm: "Ey Rabbım, Ben Osman'dan hoşnudum, Sen de ondan hoşnut ol." Gördüm ki şafak sökünceye kadar böyle ellerini kaldırmış dua etmeye devam ettiler de Allah Tealâ: "Mallarını Allah yolunda harcıyanlarm
misali bir dâne gibidir ki..." âyetini indirdi.[319]
Kelbî tarafından bu âyetin nüzul sebebi olarak Tebuk Gazvesine çıkacak ordunun hazırlanması için külliyetli miktarda infakta bulunan Hz. Osman ve Abdurrahman ibn Avf in bu infakları zikredilirken bu iki sahabînin infaklannın bundan sonraki âyetin nüzul sebebi olduğu da rivayet edilmektedir. Nitekim birazdan verilecektir.
Biraz önce (Bakara, 2/245 ve 261) âyetlerinin nüzul sebebinde geçtiği üzere İbnu'l-Munzir, İbn Ebî Hatim, Sahîh'inde İbn Hıbbân, İbn Merdûye, Şuabu'l-İman'da Beyhakî'nin ve Musned'inde Ebu Hatim el-Bustfnin İbn Ömer'den rivayetle tahriclerinde o şöyle demiştir: "Mallarım Allah yolunda harcıyanlarm misali bir dâne gibidir ki o dâne yedi başak bitirir..." âyeti nazil olunca Hz. Peygamber (sa): "Rabbim ümmetime artır dedi de "Kimdir o ki Allah'a güzel bir ödünç versin de Allah onu kat kat, birçok katlar artırsın." (Bakara, 2/245) âyeti nazil oldu. Efendimiz (sa): "Rabbım ümmetime daha artır." dedi de bu sefer "Sabredenlere ecirleri elbette hesapsız olarak verilecektir." (Zümer, 39/10) âyeti nazil oldu.
İbnu'l-Munzir'in Sufyân'dan rivayetinde Hz. Peygamber (sa)'in ümmetine artırmayı ifade eden âyetlerin sırası biraz değişik olup şöyledir: "Her kim bir hasene işlerse ona on misli var." (En'âm, 6/160) âyeti nazil olunca Hz. Peygamber (sa): "Rabbim, ümmetime artır." dedi, "Kimdir o ki Allah'a güzel bir borç verir..." âyeti nazil oldu. Hz. Peygamber (sa) yine: "Rabbim, ümmetime artır." dedi de "Mallarını Allah yolunda harcıyanlarm misali bir dâne gibidir ki o dâne yedi başak bitirir..." (Bakara, 2/261) âyeti nazil oldu. Hz. Peygamber (sa) tekrar: "Rabbim ümmetime artır." dedi de "Sabredenlere ecirleri elbette hesapsız olarak verilecektir." (Zümer, 39/10) âyeti nazil oldu.[320]
Bu âyetin nafile sadakalar ve nafile Allah yolunda infakta bulunma hakkında nazil olduğu; Zekâtı farz kılan âyetten önce nazil olup zekât âyeti ile neshedilmiş olduğu da söylenmiştir. Aslında nafile olarak sadaka vermek zekâtın farz kılınmasından sonra da devam ettiği için mensûh olduğunu söylemeye gerek de yoktur.[321]

262. Onlar ki mallarını Allah yolunda infak ederler, infak etmelerinin peşinden başa kakmaz ve eziyet de etmezler, işte onlaradır Rableri katında ecirleri ve onlara korku da yoktur, onlar mahzun olacak da değillerdir.
İbnu's-Sâib ve Mukâtil'den: Medine-i Münevvere'deki en kıymetli sulardan birisi olan Rûme kuyusunu satın alarak umumun istifadesine arzedilmek üzere vakfetmesi ve Tebuk gazilerini teçhiz etmesi üzerine Hz. Osman ve malının yarısı olan dört bin dirhemi yine aynı gazveye hazırlık sırasında infak eden Abdurrahman ibn Avf hakkında nazil olmuştur.[322]
Hz. Osman'ın Tebuk gazvesi ile ilgili ve bu âyetin nüzulüne sebep olan infakı hakkındaki rivayetler Tirmizî tarafından tahric olunmuştur. Şöyle kî: Muhammed ibn Beşşâr kanalıyla Abdurrahman ibn Hbâb'dan rivayette o şöyle anlatıyor: Hz. Peygamber (sa) Tebuk seferine çıkacak orduya yardım için ashabını teşvik ederken oradaydım. Osman ibn Affân kalktı ve: "Ey Allah'ın elçisi, Allah yolunda koşumlarıyla, Örtüleriyle yüz deve benim üzerimedir." dedi. Hz. Peygamber orduya yardıma teşvik etmeye devam etti de yine Osman ibn Affân kalktı ve: "Ey Allah'ın Rasûlü, Allah yolunda koşumlarıyla, örtüleriyle iki yüz deve benim üzerimedir." dedi. Sonra Hz. Peygamber (sa) orduya yardıma yine teşvikte bulundu ve yine Osman İbn Affân kalktı ve: "Ey Allah'ın Rasûlü, Allah yolunda koşumları ve örtüleriyle beraber üç yüz deve benim üzerimedir." dedi. Allah'ın Rasûlü (sa)'ne bakıyordum; minberden indi, inerken de şöyle diyordu: "Bundan sonra Osman hiçbir amel işlemese de ona bir zararı yoktur, bundan sonra Osman hiçbir amel işlemese de Osman'a bir zararı yoktur."[323]
Muhammed ibn İsmail kanalıyla Abdurrahman ibn Semüre'nin kölesi Kuseyyir'den rivayet ediliyor ki o şöyle anlatmıştır: Hz. Peygamber Tebuk'e gidecek orduyu hazırlarken Osman ibn Aftan eteğinde O'na bin dinar getirdi ve Efendimiz (sa)'in kucağına bıraktı. Abdurrahman der ki: Allah'ın Rasûlü (sa)'nü gördüm; altınları elinde evirip çeviriyor ve iki kere: "Osman bundan sonra bir amel işlemese de bu ona zarar vermez." duyuruyordu.[324]

267. Ey iman edenler, kazandıklarınızın en güzelinden ve sizin için yerden çıkardıklarımızdan infak edin. Kendinizin de gözünüzü yummadan alıcısı olmadığınız bayağı şeyleri infak etmeye, vermeye kalkmayın. Bilin ki Allah ĞanVdir, Hamîd'dir.
Berâ ibn Azib'den, o şöyle anlatıyor: Ansar hakkında nazil oldu. Ansar hurma kesimi mevsiminde herkes kestiği hurmalardan bir şeyler Mescid-i nebeviye getirir ve mescid-i nebevide iki direk arasına bağlanmış bir ipe asarlar, fakir muhacirler de onlardan yerlerdi. Bazıları, oraya konan hurma hevenklerinin çokluğuna bakarak bir beis yoktur diye düşüncesiyle iyi hurma hevenkleri arasına kötü hurmaları da katıp buraya koydular da Allah Tealâ bunlar hakkında "Ey iman edenler, kazandıklarınızın en güzelinden ve sizin için yerden çıkardıklarımızdan infak edin. Kendinizin de gözünüzü yummadan alıcısı olmadığınız bayağı şeyleri infak etmeye, vermeye kalkmayın." âyetini indirdi.
Ubeyde es-Selmânî'den biraz daha farklı bir nüzul sebebi rivayet ediliyor. Şöyle ki: Hz. Ali'ye "Ey iman edenler, kazandıklarınızın en güzelinden ve sizin için yerden çıkardıklarımızdan infak edin. Kendinizin de gözünüzü yummadan alıcısı olmadığınız bayağı şeyleri infak etmeye, vermeye kalkmayın." âyetini sordum. Ali dedi ki: Bu, farz olan zekât hakkında nazil oldu. Bazıları hurma kesimi vaktinde hurma bahçesine gider iyi hurma hevenklerini keser, bir kıyıya ayırır. Zekât toplama görevlisi gelince de ona o iyi hevenklerden değil kötü o-l&utarmdaR vejritdu Allah Tealâ buuuu üzerine "Kendinizin de gözünüzü yummadan alıcısı olmadığınız bayağı şeyleri infak etmeye, vermeye kalkmayın." buyurdu. Atâ rivayetinde mescid-i nebevide o iki direk arasında bulunan ipe asmak üzere kötü hurma getiren birisini Hz. Peygamber (sa)'in gördüğü ve: "Nedir bu? Ne kötü hurma astm." buyurduğu ve akabinde bu âyetin nazil olduğu kaydı vardır.[325]
Bunlardan Berâ rivayetine göre âyet-i kerime nafile sadakalar hakkında, Ubeyde rivayetine göre ise Farz olan zekât hakkında nazil olmuştur.
İbn Ebî Hâtim'in İbn Abbâs'tan rivayetine göre ise Hz. Peygamber (sa)'in ashabından bazıları ucuz yiyecekler satın alıp onları sadaka olarak verirlerdi ve âyet-i kerime bunun üzerine nazil oldu. [326]

271. Eğer sadakaları açıktan verirseniz o ne güzeldir. Eğer onları gizler ve bu şekilde fakirlere verirseniz işte bu, sizin için en hayırlıdır, Allah, günahlarınızdan bir kısmını bağışlar, Allah yapmakta olduklarınıza Habîr'dir.
İbnu's-Sâib der ki: "Nafakadan ne harcadınız, yahut adaktan ne adadınızsa muhakkak Allah onu bilir. Zâlimlerin hiç yardımcıları yoktur." (Bakara, 2/270) âyet-i kerimesi nazil olunca ashab-ı kiram: "Ey Allah'ın elçisi, hangisi daha faziletli; gizli verilen sadaka mı, yoksa açıktan verilen mi?" diye sordular da bu âyet-i kerime nazil oldu.[327]
İbn Ebî Hâtim'in babası kanalıyla Amir eş-Şa'bî'den rivayetine göre o, "Eğer sadakaları açıktan verirseniz o ne güzeldir. Eğer onları gizler ve bu şekilde fakirlere verirseniz işte bu, sizin için en hayırlıdır," âyeti hakkında şöyle demiştir: Ebu Bekr ve Ömer hakkında nazil oldu. Ömer, malının yarısını getirmiş ve (Allah yolunda infak olunmak üzere) Hz. Peygamber (sa)'e vermişti. Hz. Peygamber (sa) ona: "Arkanda ailen için ne bıraktın ey Ömer?" diye sordu. "Malımın yarısını bıraktım." dedi. Ebu Bekr ise malının tamamını getirip neredeyse kendinden bile gizleyerek (Allah yolunda infak edilmek üzere) Hz. Peygamber (sa)'e verdi. Hz. Peygamber (sa) ona da: "Ey Ebu Bekr, ailen için arkanda ne bıraktın?" diye sordu. Ebu Bekr: "Allah'ın ve Rasûlü'nün va'dettiklerini bıraktım." dedi de Ömer ağladı ve: "Ey Ebu Bekr, babam sana feda olsun. Ne zaman seninle hayır konusunda yarıştıysam sen beni geçtin." Dedi.[328]
Abdurrahman ibnu'ş-Şureyh'den rivayete göre o, Yezîd ibn Ebî Hubeyb'i şöyle derken işitmiş: "Eğer sadakaları açıktan verirseniz o ne güzeldir." âyeti yahudi ve hristiyanlara sadaka verme hakkında nazil olmuştur. [329]

272. Onları hidayete erdirmek senin üzerine borç değil. Ancak Allah hidayeti kime dilerse ona verir.İnfak edeceğiniz hayır, kendi yararınızadır. Zaten siz, Allah 'in hoşnutluğunu aramaktan başka bir şekilde infakta bulunmazsınız. İnfak edeceğiniz hayrın mükâfatı size tam olarak verilecek ve siz asla haksızlığa uğratılmıyacaksınız.
Hz. Ebu Bekr'in kızı Esma'ya bir gün annesi Netîle ve nenesi gelip ondan, yardım olarak kendilerine bir şeyler vermesini istemişlerdi. İkisi de müşrik idiler. Bu yüzden Esma, onlara bir şey vermeyip: "Allah'ın Rasûlü'ne sormadan size bir şey vermiyeceğim. Çünkü siz benim dinim üzere değilsiniz." dedi. Gelip Hz. Peygamber (sa)'e, onlara yardım olarak bir şey verip veremiyeceğini sordu da Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirdi ve Hz. Peygamber (sa) Esma'ya, onlara tasaddukta bulunmasını emretti.[330]
Şu'be'den rivayet ediliyor: Hz. Peygamber (sa) müşriklere sadaka vermezdi. Bunun üzerine "siz, Allah'ın hoşnutluğunu aramaktan başka bir şekilde infakta bulunmazsınız." âyeti nazil oldu da Efendimiz onlara da sadaka verdi.[331]
Şu'be'den gelen bu rivayette Hz. Peygamber (sa)'in müslüman olmıyanlara sadaka vermediği bilgisi İbn Ebî Hatim'in ve îbn Ebî Şeybe'nin Sa'îd ibn Cubeyr'den tahric ettiği bir haberde "Müslüman olmıyanlara sadaka verilmemesini emrederdi." şeklindedir. Şöyle ki: İbn Ebî Hâtim'in babası kanalıyla İbn Abbâs'tan, onun da Hz. Peygamber (sa)'den rivayetine göre O, sadece müslüman olanlara sadaka verilmesini emrederdi. Ta ki "Onları hidayete erdirmek senin üzerine borç değil. Ancak Allah hidayeti kime dilerse ona verir.İnfak edeceğiniz hayır, kendi yararınızadır." âyet-i kerimesi nazil oluncaya kadar. Bu âyet indikten sonra, hangi dinden olursa olsun, yardım ve sadaka isteyen herkese sadaka verilmesini emretti.[332] Nakkaş'in verdiği haberde konu biraz daha sarihtir: Bir gün Hz. Peygamber (sa)'e, dağıtması için sadaka getirilmişti.. Bir yahudi geldi ve: "Bana da ver." dedi. Efendimiz (sa): "Müslümanların sadakasından sana bir şey düşmez." buyurdu. Yahudi çok uzaklaşmadan "Onları hidayete erdirmek senin üzerine borç değil...." âyeti nazil oldu da Hz. Peygamber (sa) o yahudiyi çağırdı ve ona verdi. Daha sonra Allah Tealâ zekâtın sarf yerlerini bildirdiği âyetle bunu da neshetmiştir.[333]
İbn Abbâs'tan gelen bir rivayette ise müşriklerden akrabalarına sadaka vermeyen veya sadaka vermeye çekinen sahabe hakkında nazil olduğu, bu âyetin nüzulü ile onların da müşrik bile olsalar akrabalarına sadaka vermeye başladıkları bildirilmektedir.
Müsennâ kanalıyla Rebî'den gelen bir rivayette o şöyle diyor: Müslümanlardan birisinin müşriklerden bir akrabası olur da o müşrik yakını sadakaya muhtaç durumda olursa ona sadaka vermez, buna gerekçe olarak da: "Benim dinimden değil." derdi. Allah Tealâ bunun üzerine "Onları hidayete erdirmek senin üzerine borç değil." âyetini indirdi.
İbn Abbâs'tan gelen başka bir rivayette ise o şöyle anlatıyor: Ansar'dan bazılarının Kurayza ve Nadîr oğullarından akrabaları vardı ve onlara sadaka vermek istemezler, onlara sadaka vermek için müslüman olmalarım isterlerdi. İşte bunun üzerine "Onları hidayete erdirmek senin üzerine borç değil. Ancak Allah hidayeti kime dilerse ona verir." âyeti nazil oldu.[334]
Bu âyet-i kerimenin, ister müşrik, ister ehl-i kitabdan olsun aralarında din ihtilâfı olan akrabalara, ihtiyaç içinde olmaları halinde, müslüman ve fakir yakınlar ihmal edilmeksizin onlara da sadaka vermekte bîr beis olmadığı hakkında genel bir hüküm getirdiği açıklıkla anlaşılmaktadır. Öte yandan herhalde ashabın muhtaç durumdaki müşrik akrabalarına tasaddukta bulunmamaları onların ihtiyaçlarının kendilerini İslâm'a, müslüman olmaya sevkedebileceğine dair zanları idi. Başka bir ifadeyle onlara sadaka verilmemesi onların müslüman olmaları hususundaki hırslarından, bu şekilde de olsa İslâm'a bir çeşit mecbur etme gayesine yönelikti.[335]

274. Mallarını gece, gündüz, gizli ve açıktan infâk edenler; işte onlarındır Rabları katında mükâfatları. Onlara hiçbir korku yoktur ve onlar mahzun olacak da değillerdir.
Abdurrezzâk, İbn Abbâs'tan rivayet ediyor: Bu âyet-i kerime Ali ibn Ebî Tâlib hakkında nazil olmuştur. Dört dirhemi varmış da bunun birini gece, birini gündüz, birisini gizli ve birisini de açıktan infak etmiş. İbn Cureyc ise isim vermeden böyle yapan yani elindeki dört dirhemi gece, gündüz, gizlide ve açıktan olmak üzere birer birer sadaka olarak dağıtan birisi hakkında nazil olduğunu söylemiştir.[336] Dahhâk'in İbn Abbâs'tan rivayetinde ise Hz. Ali ve Abdurrahmân ibn Avf haklarında nazil olmuştur. Hz. Ali geceleyin bir vesak hurmayı ehl-i suffaya göndermi$, Abdurrahmân da bir miktar dinarı onlara gündüz göndermişti de onların ba davranışları üzerine bu âyet indi.[337]
İbn Abbâs'tan gelen ikinci bir rivayette de âyet-i kerimenin "Allah yolunda cihad için hazırlanan atlara yem veren, onları yenileyenler hakkında nazil olmuştur.[338] Kırk bin dinar sadaka dağıtan; bunun on binini gündüz, on binini gece, on binini gizli ve on binini de açıktan veren Hz. Ebu Bekr hakkında nazil olduğu kavlini Alûsî zayıf görmektedir.[339] Zaten Hz. Ali veya Abdurrahmân ibn Avf veya Hz. Ebu Bekr hakkında nâzİl olmuş olsa bile âyette belirli bir kimsenin adı verilmediğine göre hükmü umumî olup böyle yapan herkes âyetteki müjdenin kapsamı içine girecektir.[340]

278. Ey iman edenler, mü'minler iseniz Allah* tan takva üzere olun ve faizden kalanı bırakın, almayın.
Atâ ve İkrime şöyle anlatıyorlar: Bu âyet-i kerime Abbâs . ibn Abdulmuttalib ve Osman ibn Affân hakkında nâziî oldu. Onlar insanlara borç olarak hurma verirlerdi. Bir keresinde borç verdikleri birisi hurma kesim vakti bunlara gelip: "Sizin alacağınız hurmanın tamamını size versem ailemin yemesine yetecek hurmam kalmıyacak. Size olan hurma borcumun yarısını şimdi versem de kalan yarısını ikiye katlr'arak gelecek sene versem." dedi. Onlar da kabul ettiler. Bir sonraki sene borcun ödenme vakti gelip de o adamdan alacaklarını istediler. Bundan haberi olan Hz. Peygamber (sa) ikisini bundan men etti de Allah Tealâ bu âyeti indirdi. Abbâs ve Osman: "İşittik ve itaat ettik." dediler, sadece ona verdikleri borcu, yani ana malı aldılar.[341]
Suddî'den rivayette ise Hz. Osman olmadığı gibi faize konu olan mal hurma olmayıp paradır. Şöyle ki: Bu âyet-i kerime Abbâs ibn Abdulmuttalib ve Muğîra oğullarından bir adam hakkında nazil oldu. Câhiliye devrinde ikisi ortak olarak Sakîf in Amr ibn Umeyr oğulları koluna mensup bazı kimselere faizle borç vermişler. İslâm geldiğinde de onlar üzerinde külliyetli miktarda anapara ve faiz alacakları varmış. Allah Tealâ, onlar üzerinde henüz almadığınız faizleri almayın diye bu âyet-i kerimeyi indirmiş.
İbn Cureyc'den rivayette de o şöyle anlatıyor: Hz. Peygamber (sa), gerek Sakîflilerin diğer insanlar üzerinde, gerekse diğer insanların Sakifliler üzerinde olan faiz borçları kaldırılmak üzere Sakiflilerle antlaşma yapmıştı. Mekke'nin fethinden sonra Attâb ibn Esîd'in Mekke emirliği zamanında Sakîf ten Amr ibn Umeyr ibn Avf oğullan, Mahzûm oğullarının Muğîra oğulları kolundan faiz almakta devam ediyorlarmış. Muğîra oğulları câhiliye devrinde onlara faiz ver-mekteler iken İslâm gelince Amr ibn Umeyr oğulları yine alacaklar olan faizleri istemeye gelince Muğîra oğulları İslâm'da bu faizi vermek istememişler ve dava Hz. Peygamber (sa)'in Mekke valisi Attâb ibn Esîd'e gelmiş. Attâb da Hz. Peygamber (sa)'e durumu yazarak nasıl hükmedeceğini sormuş. İşte bunun üzerine "Ey iman edenler, mü'minler iseniz Allah'tan takva üzere olun ve faizden kalanı bırakın, almayın. Böyle yapmazsanız Allah'a ve peygamberine karşı savaşa girmiş olduğunuzu bilin. Eğer tevbe ederseniz ana mallarınız (ana paranız) yine sizindir. Ne haksızlık yapmış, ne de haksızlığa uğratılmış olursunuz." âyeti nazil olmuş. Efendimiz de Attâb'a: "Razı olurlarsa ne alâ, değilse onlara savaş ilân et." diye yazmış. İkrime'den rivayete göre Muğîra oğullarından faiz alacağı olanlar Amr ibn Umeyr oğullarından Mes'ûd ibn Amr ibn Abdi yâleyl, Rabîa ibn Amr, Hubeyb ibn Umeyr imiş. Bunlardan ibn Abdi yâ leyi, Hubeyb, Rabîa ve Hilâl müslüman olmuşlar.[342] Bir rivayette onlar alacakları faizden vazgeçerek: "Tevbe ederiz. Bizim ne Allah'a ne de Peygamberine savaş açacak gücümüz yok." demişler.[343] Bu nüzul sebebi Zeyd ibn Eşlem, Mukatil ibn Hayyân ve Suddî'den de rivayet edilmiştir.[344] Başka bir rivayette Hz. Peygamber ile Sakîf arasında yapılan anlaşma farklı verilmekte. Buna göre Hz. Peygamber onlarla: "Onların başkaları üzerinde olup da alacakları faizleri onlar alacaklar ve fakat başkalarının onlardan alacağı olan faizler kaldırılacak ve Sakîfliler bu antlaşmadan sonra kimseye faiz ödemiyecekler." şeklinde antlaşma yapmıştı.[345] Zayıf bir ihtimal olmakla birlikte şayet böyle tek taraflı bir indirimi ihtiva eden bir antlaşma yapılmışsa dahi herhalde Sakîflileri İslâm'a ısındırmak için yapılmış olmalıdır.[346]

280. Eğer darlık içinde ise ona genişlikte olacağı zamana kadar süre verin. Almayıp sadaka olarak bağışlamanız ise sizin için en hayırlıdır. Eğer bilirseniz.
Bu âyet-i kerimenin de bir önceki âyet-i kerime gibi Sakîflilerin faiz alacağı hakkında nazil olduğu söylenir. Sakîfliler, Muğîra oğullarına gelip de faiz alacaklarını isteyince mali yönden sıkıntı içinde olan Muğîra oğulları: "Elimizde size verecek bir şeyimiz yok. Hasat zamanına kadar bize mühlet verseniz." demişler de "Eğer darlık içinde ise ona genişlikte olacağı zamana kadar süre verin." âyeti nazil olmuş.[347]
Ya'kûb kanalıyla Hz. Ömer'den rivayete göre o şöyle demiştir: "Kur'ân'dan son nazil olan faiz âyetidir. Hz. Peygamber (sa) onu bize tefsir etmeden vefat etti. Siz faizi de faiz şüphesi olanı da bırakın."
Hz. Ömer'den Humeyd ibn Mes'ade kanalıyla gelen rivayet biraz daha ayrıntılı. Şöyle ki: Ömer kalktı, Allah'a hamdü senadan sonra şöyle dedi: "Tam olarak bilmiyorum, faiz konusunda belki biz, size uygun olmıyan bir şey emreder, yine tam olarak bilmiyorum belki size uygun olan bir şeyi yasaklarız. Zira Kur'ân'dan son nazil olan âyetler faiz âyetleri idi ve Allah'ın Rasûlü onları bize beyan etmeden önce vefat eyledi. Faiz konusunda sizi şüphelendireni bırakın, şüphelendirmeyen i alın."[348]

281. Öyle bir günden sakının ki o gün Allah 'a döndürüleceksiniz. Sonra herkese kazandığı tastamam verilecek, onlara hiç haksızlık edilmiyecektir.
İbn Abbâs'tan muhtelif kanallardan gelen rivayetlere göre Kur'ân*dan en son nazil olan âyet budur.[349] İbn Cureyc, Efendimiz (sa)'in bu âyetin nüzulünden sonra sadece dokuz gün yaşadığını kaydederken bu âyetin bir Cumartesi günü nazil olduğunu, Peygamber Efendimiz (sa)'in de bir pazartesi günü vefat ettiğini söyler.[350] Bu rivayet yanında Hz. Peygamber (sa)'in bu âyetin nüzulünden sonra yedi gün, sadece üç saat, 21 gün, 81 gün yaşadığı rivayetleri de vardır.[351]
Hz. Ömer'den gelen rivayetle İbn Abbâs'tan gelen rivayet arasını te'lif etmek mümkün. Bu sûrede "Ey iman edenler..." (âyet: 278) ile başlıyan âyetten bu 281. âyete kadar olan âyetler hep faiz hakkında olup bu sonuncu da sanki o âyetlerin bir müeyyidesi konumunda olarak onların bir tamamlayıcısı gibidir ve hepsinin birlikte nazil olmaları hiç de uzak bir ihtimal değildir.[352]

282. Ey iman edenler, belirlenmiş bir zamana kadar birbirinize borçlandığınız zaman onu yazın...
Sufyân es-Sevrî'nin, İbn Abbâs'tan rivayetine göre bu "Ey iman edenler, belirlenmiş bir zamana kadar birbirinize borçlandığınız zaman onu yazın." âyeti vadesi belirlenmiş vadeli alış veriş (selem yani parayı peşin verip karşılığı olan malı ilerde belirlenmiş bir vakitte almak üzere yapılan alış veriş akitleri) hakkında nazil olmuştur.[353]
Taberî'nin Rebî'den rivayetle tahricine göre bu müdâyene âyetinin "Kâtib, Allah'ın kendisine öğrettiği gibi yazmaktan çekinmesin (yüz çevirmesin), yazsın." kısmı nazil olduğunda birisi bir kâtibe gelir ve kendisi için yazmasını ister, kâtibin "Ben şu anda meşgulüm, bir başkasına yazdır," demesine bakmaz, onu yazması için sıkıştırır dururdu da bunun üzerine aynı âyet-i kerimenin "Yazana da şahidiik edene de asla zarar verilmesin." kısmı nazil oldu.[354]

284. göklerdekiler de yerdekiler de. Siz, içinizdekileri açıklasanız da gizîeseniz de Allah onlarla sizi hesaba çeker. Sonra da kimi dilerse bağışlar, kimi de dilerse azâb eder. Allah her şey e Kadir'dir.
285. Peygamber de, mü 'minler de O 'na indirilene inandı. Hepsi de Allah 'a, meleklerine, kitablarına ve peygamberlerine iman ettiler. O'nun peygamberlerinden hiçbirinin arasını ayırmayız. "İşittik ve itaat ettik, affını dileriz, ey Rabbımız dönüş ve varış sanadır. " dediler.
286. Allah bir nefse (kişiye) ancak gücünün yeteceğini yükler. O nefsin kazandığı lehine, kazanıp yüklendiği de aleyhinedir. Ey Rabbımız, unuttuk veya yanıldıysak bizi bundan muâhaze etme. Ey Rabbımız, bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır yük yükleme. Ey Rabbımız, bize gücümüzün yetmiyeceğini taşıtma, affet bizi, bağışla bizi, rahmet eyle bize, Sen Mevlâ'mızsin. Kâfirler güruhuna karşı yardım et bizlere.
Ebu Kureyb kanalıyla Ebu Hureyre'den rivayete göre o şöyle anlatıyor: "Allah'ındır göklerdekiler de yerdekiler de.Siz, içinizdekileri açıklasanız da gizîeseniz de Allah onlarla sizi hesaba çeker." âyet-i kerimesi nazil olunca bu
müslümanlara ağır geldi (zor geldi) de Hz. Peygamber (sa)'e gelip diz çökerek: "Ey Allah'ın elçisi, biz şimdiye kadar gücümüzün yettiği amellerle; namaz, o-ruç, cihad, sadaka ile mükellef kılınmıştık. Şimdi ise sana şu âyet nazil oldu ki bizim buna gücümüz yetmez. Biz içimizden geçirdiklerimiz sebebiyle de ceza-landırılacaksak mahvolduk." dediler. Hz. Peygamber: "Siz de Sizden önceki yahudi ve hristiyanların: "İşittik, isyan ettik." dedikleri gibi mi demek istiyorsunuz? Siz onların yaptıklarının aksine: "İşittik, itaat ettik. Bizi bağışla Rabbımız, varış Sana'dır." deyin." buyurdu. Onlar: "İşittik, itaat ettik, bağışla bizi Rabbımız, varış Sana'dır." dediler ve dilleri de böyle söylemeye alıştı. Bunun hemen peşinden Allah Tealâ "O peygamber de kendisine Rabbından indirilene iman etti, mü'minler de... Allah bir nefse ancak gücünün yeteceğini yükler. Kazandığı kendi lehine, kazandığı şer de kendi aleyhinedir. Ey Rabbımız unuttuk, yahut yanıldıysak bizi tutup muâhaze etme."ye kadar olan âyetleri indirdi. Ebu Hureyre der ki: Allah'ın Rasûlü (sa) buyurdu ki: Allah Tealâ: "Evet." buyurdu. "Ey Rabbımız, bizden evvelkilere yüklediğin gibi üstümüze ağır bir yük yükleme." kısmı nazil olunca Hz. Peygamber, Allah Tealâ'nin yine "Evet." buyurduğunu haber verdi. "Ey Rabbımız, güç yetiremiyeceğimizi bize taşıtma, Bizi affet, bizi bağışla, bize merhamet eyle. Sen Mevlâmızsın bizim. Kâfirler güruhuna karşı da bize yardım eyle." kısmı nazil olunca Hz. Peygamber (sa) yine Allah Tealâ'nin "Evet." buyurduğunu haber vermiştir.[355]
Bu konuda İbn Abbâs'tan gelen rivayet de aynı olmakla birlikte küçük farklar vardır. Bu farkları görmek için bu rivayeti de zikredelim: "Siz, içinizde-kileri açıklasanız da gizleseniz de Allah onlarla sizi hesaba çeker." âyeti nazil olunca ashabın kalbine o zamana kadar hissetmedikleri bir duygu ve korku girdi de Hz. Peygamber (sa)'e gelip bu âyetin ağırlığından bahsettiler. Hz. Peygamber (sa): "İşittik, itaat ettik, teslim olduk." deyin buyurdu. Allah Tealâ da onların kalblerine iman bıraktı ve "O peygamber de kendisine Rabbından indirilene iman etti, mü'minler de..." âyetini indirdi.[356] Ravi Ebu Kureyb der ki: "Ey Rabbımız unuttuk, yahut yanıldıysak bizi tutup muâhaze etme." yi okudu ve dedi ki: (Allah Tealâ): "Öylece yaptım." buyurdu. Hz. Peygamber: "Ey Rabbımız, bizden evvelkilere yüklediğin gibi üstümüze ağır bir yük yükleme." kısmını okuyup Allah Tealâ'nin yine "Öylece yaptım." buyurduğunu, "Ey Rabbımız, güç yetiremiyeceğimizi bize taşıtma" kısmını okuyup Allah Tealâ'nin "Öyle yaptım." buyurduğunu, "Bizi affet, bizi bağışla, bize merhamet eyle. Sen Mevlâmızsın bizim. Kâfirler güruhuna karşı da bize yardım eyle." kısmını okuyup Allah Tealâ'nin: "Öyle yaptım." buyurduğunu haber verdi.[357]
Saîd ibn Cubeyr'den gelen rivayetin sonunda "Bu ümmete Bakara suresinin son âyetleri verilmiştir ki onlardan önceki ümmetlere verilmemişti." fazlalığı vardır.[358]
Rivayetlerden öyle anlaşılıyor ki ashabın bazılarının "Siz, içinizdekileri a-çıklasanız da gizleseniz de Allah onlarla sizi hesaba çeker." âyeti ile "Allah bir nefse ancak gücünün yeteceğini yükler." âyeti arasındaki ilişkiden haberi yoktu.
Taberî'nin Ebu'r-Radâd el-Mısrî Abdullah ibn Abdusselâm kanalıyla Saîd ibn Mercâne'den rivayet ettiği şu haber bunu gösteriyor: İbn Mercâne şöyle anlatıyor: Bir gün İbn Ömer'e gelmiştim. "Siz, içinizdekileri açı ki asan iz da gizleseniz de Allah onlarla sizi hesaba çeker. O, dilediğini bağışlar, dilediğine de az eder" âyetini okudu ve "Eğer bizi bu âyetle muâhaze edecek olursa mahvolduk!" dedi ve ağladı, o kadar ki gözlerinden yaşlar aktı. İbn Mercâne anlatmaya şöyle devam eder: Sonra İbn Abbâs'ın yanına geldim ve: "Ey Ebu'l-Abbâs, İbn Ömer'e vardım "Siz, içinizdekileri açı ki asan iz da gizleseniz de Allah onlarla sizi hesaba çeker." âyetini okudu ve "Eğer bizi bu âyetle muâhaze edecek olursa mahvolduk!" dedi ve ağladı, o kadar ki gözlerinden yaşlar aktı." dedim, tbn Abbâs: "Allah Ebu Abdurrahmân (İbn Ömer)'i bağışlasın! Rasûİullâh (sa)'m ashabı da aynen îbn Ömer'in korktuğu gibi bu âyetten korkmuşlardı da Allah Tealâ "Allah bir nefse ancak gücünün yeteceğini yükler." âyetini indirdi. Vesveseyi neshedip sadece kavil ve fiili bıraktı" dedi.[359]
Yine îbn Abbâs'tan gelen bir rivayette o şöyle demiş: "Siz, içinizdekileri açıklasanız da gizleseniz de Allah onlarla sizi hesaba çeker." âyeti nazil olunca Hz. Peygamber (sa)'in ashabı feryad ettiler ve: "Ey Allah'ın elçisi, elimizle, ayağımızla, dilimizle yaptıklarımızdan tevbe edelim. Fakat vesveseden nasıl tevbe edeceğiz, ondan nasıl sakınacağız? Bu mümkün değil" dediler de Cibril Rasûlullah (sa)'a şu âyeti, "Allah bir nefse ancak gücünün yeteceğini yükler." âyetini indirdi. [360]
"Siz, içinizdekileri açıklasanız da gizleseniz de Allah onlarla sizi hesaba çeker." âyetinin bir yıl kadar yürürlükte kaldıktan sonra "Allah bir nefse ancak gücünün yeteceğini yükler." âyetinin indiği ve ashabın bu sıkıntısının giderildiği, yani nesholunduğu; kâfirlere içlerinden dostluk besleyen mü'minler hakkında indiği (siz kâfirlere karşı sevginizi ve dostluğunuzu açıktan yapsanız da gizleseniz de Allah bunu bilir ve sizi bundan dılayı cezalandırır anlamına) ve neshedilmediği görüşleri de vardır.[361]
Bu arada yine İbn Abbâs'tan gelen bir rivayete göre de âyet şâhidlik hakkındadır ve buna göre âyet neshedilmiş de değildir. Yani "Ey inananlar siz herhangi bir hadiseye şahid olur, o hadiseye karışanlar sizin şâhidliğİnize muhtaç olurlar da "Biz şâhid olduk ama hâkim önünde şâhidlik etmeyiz." derseniz, ya da "Biz bir şey görmedik, bilmiyoruz." derseniz Allah bununla sizi hesaba çeker." Demektir.[362]

1] Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/14.
[2] Celâluddin Abdurrahman ibn Ebî Bekr es-Suyûtî, Lubabu'n-Nukûl fî Esbâbi'n-Nuzûl, (Tefsîru'l-Celâleyn hamişinde), Kahire tarihsiz, 1/8; Taberî, Câmiu'I-Beyân, İ,80.
[3] Taberî, Câmiu'i-Beyân, 1,79.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/14.
[4] Taberî, Câmiu'l-Beyân, 1,84.
[5] Suyûti Lubâbu'n-Nukûi, 18-9.
[6] Suyûtî, Lubâbu'n-Nukûl, 1/9.
[7] Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/14-15.
[8] Taberî, Câmiu'i-Beyân, 1,90.
[9] el-Fahru'r-Râzî, et-Tefsîru'l-Kebîr, Tahran tarihsiz (Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye), 11,61.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/15.
[10] Taberî, Câmiu'l-Beyân, 1,97.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/16.
[11] Suyûtî, Lubâbu'n-Nukûl, 1/9-10.
[12] Ebu Abdullah Muhammed ibn Ahmed el-Kurtubî, el-Câmiu Ii-Ahkâmi'1-Kur'ân, Beyrut 1408/1988,.1,143.
[13] Fahreddin er-Râzî, Mefâtfhu'1-Ğayb, 11,61.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/16-17.
[14] Suyûtî, Lubâbun-Nukûl, 1,10-11; Taberî, Câmiu'l-Beyân, 1,119.
[15] el-Fahru'r-Râzî, et-Tefsîru'1-Kebîr, 11,74.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/17-18.
[16] Ebu Abdullah Muhammed ibn Ahmed el-Kurtubî, el-Câmiu li-Ahkâmi'1-Kur'ân, Beyrut 1408/1988. 1.161.
[17] Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/18.
[18] Taberî, Câmiu'l-Beyân, 1,138.
[19] Suyûtî, Lubâbu'n-Nukûl, 1,11-12.
[20] el-vâhidî, Esbâbu'n-Nüzûl, Beyrut 1985 (İkinci baskı), s. 21-22.
[21] Ebu Abdullah Muhammed ibn Ahmed el-Kurtubî, el-Câraiuli-Ahkâmi*l-Kur'ân, Beyrut 1408/1988» 1,168; Abdullah ibn Ahmed en-Nesefî, Medâriku't-Tenzîl ve Hakâiku't-Te'vîl, tahkik: Mervan Muhammed eş-Şe'âr, Beyrut 1416/1996,1,73.
[22] Suyûtî, Lubâbu'n-Nukûl, 1,13.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/19-20.
[23] Taberî, Camiu’l-Beyân, 142-143.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/20.
[24] Ebu Abdullah Muhammed ibn Ahmed el-Kurtubî, el-Câmiu li-Ahkâmi'l-Kur'ân, 1,228-229.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/21.
[25] Ebu Abdullah Muhammed ibn Ahmed el-Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi'l-Kur'ân, 1,233.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/21.
[26] Suyûtî, Lubâbu'n-Nukûl, 1,13; el-Vâhidî, Esbâbu'n-Nüzul, Beyrut 1985 (İkinci baskı), s. 22.
[27] Ebu Abdullah Muhammed ibn Ahmed ei-Kurtubî, el-Câmiu li-Ahkâmi'1-Kur'ân, 1,248.
[28] Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/21-22.
[29] Ebu Abdullah Muhammed ibn Ahmed d-Kurtubî, el-Câmiu Ii-Ahkâmi'1-Kur'ân, 1,259.
[30] H. Tahsin Emiroğlu, Esbab-ı Nüzul, Konya, 1965. 1,43.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/22.
[31] Abdulfettâh ei-Kâdî, Esbâbu'n-Nuzûl ani's-Sahâbe ve'İ-Mufessirîn, Kahire tarihsiz (Birinci baskı), s. 13.
[32] el-vâhidî, Esbâbu'n-NüzûL Beyrut 1985 (İkinci baskı), s. 22.
[33] Suyûtî, Lübabu'n-Nukul, 1,13-14.
[34] el-vahidî, Esbâbun-Nuzûi, s. 22-23.
[35] Bak: el-Vâhidî, Esbâbu'n-Nüzûl, s. 23.
[36] Taberî, Câmiu'i-Beyân, 1,254-257 ibn Hişâm da Selman el-Fârisî'yi ihtidaya götüren hâdiseleri bundan daha tafsilâtlı olarak İbn İshâk'tan naklen zikreder. Bak: es-Siretu'n-Nebeviyye, Tahkik: Mustafa es-Sakâ, İbrahi el-İbyârî, Abdulhafîz Şelebî, Kahire 1375/1955, 1,214-220.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/22-26.
[37] el-Vâhidî, Esbâbu'n-Nüzûl, Beyrut 1985 (İkinci baskı), s. 24.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/26.
[38] Taberî, Câmiu'l-Beyân, 1,293.
[39] İbn Kesîr, Tefsîru'1-Kur'âni'l-Azîm, tahkik: Muhammed İbrahim el-Bennâ, Muhammedi Ahmed Aşûr, Abdulaziz Cuneym, İstanbul (Kahraman Yayınları), 1984,1,166.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/26-27.
[40] el-Vâhidî, Esbâbu'n-Nüzûl, Beyrut 1985 (ikinci baskı), s. 23.
[41] Abdulfettâh el-Kâdî, Esbâbu'n-Nuzûl ani's-Sahâbe ve'1-Müfessirîn, Kahire tarihsiz (Birinci baskı), s. 14.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/27.
[42] el-Vâhidî, Esbâbu'n-Nüzûi, s. 23.
[43] Ebu Abdullah Muhammed ibn Ahmed el-Kurtubî, el-Câmiu li-Ahkâmı'1-Kur'ân, 11,9-10.
[44] el-Kurtubî, age. 11,7, 9.
[45] el-Kurtubî, age., 11,9-10.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/28.
[46] el-Kurtubî, age., II,16.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/29.
[47] İbn Hişâm, es-Sîretu'n-Nebeviyye, Tahkik: Mustafa es-Sakâ, İbrahim el-îbyân, Abdulhafîz Şelebî, Kahire 1375/1955, 1,211; Taberî, Câmju'l-Beyân, 1,325.
[48] Taberî, Câmiu'l-Beyân, 1,325.
[49] el-Vahidî, Esbâbu'n-Nüzûl, s. 24.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/29-30.
[50] Ebu'l-Ferec Cemaleddin Abdurrahman ibn Ali İbnu’l-Cevzi, Za’du’l-Mesir fi ilmi’t-Tefsir, Beyrut, 1384/1964, 1, 116.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/30.
[51] el-vâhidî, Esbâbu'n-Nüzûl, s. 24-25.
[52] e1-Kurtubî, age. II,26. Ayrıca bak: Ahmed ibn Hanbel, Musned, 1-274.
[53] Taben. câmiu'l-Beyân, 1,342
[54] Ahmed Abdurrahman el-Bennâ, Minhatu'l-Ma'bûd fi Tertîbi Musnedi't-Tayâlisî Ebî Dâvûd, el-Mektebetu'1-IsIâmiyye, (İkinci baskı) Beyrut 1400,11,11-12.
[55] Taberî, Câmiu'l-Beyân, 1,343-345. Ayrıca bak: el-Vâhidî, Esbâbu'n-Nüzûl, s. 25.
[56] el-Vâhidî, Esbâbu'n-Nüzûl, s. 26; Abdullah ibn Ahmed en-Nesefî, Medâriku't-Tenzîl ve Hakâiku't-Te'vîl, 1,112.
[57] el-Vâhidî, Esbâbu'n-Nüzûl, s. 26.
[58] Taberî, age. XV,105.
[59] Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/31-35.
[60] el-Kurtubî, age. 11,28; Taberî, Câmiu'I-Beyân, 1,351.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/35.
[61] Taberî, Câmiu'l-Beyân, 1,353; Ebu'l-Ferec Cemaleddin Abdurrahman ibn Ali ibnu'l-Cevzî, Zâdu'l-Mesîr fî İlmi't-Tefsîr, 1.120.
[62] el-Kurtubî, age. II,30.
[63] Taberî, Câmiu'l-Beyân, 1,354, 357, 358.
[64] el-Vâhidî, Esbâbu'n-Nüzûl, s. 2-28.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/35-38.
[65] Ebu Abdullah Muhammed ibn Ahmed el-Kurtubî, el-Câmiu li-Ahkâmi'i-Kur'ân, II,40.
[66] el-Vâhidî, Esbâbu'n-Nüzûl, s. 28.
[67] Taberî, Câmiu'l-Beyân, 1, 374-375.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/38.
[68] el-Vâhidî, Esbâbu'n-Nüzûl, s. 28.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/38-39.
[69] Abdullah ibn Ahmed en-Nesefî, Medâriku't-Tenzîl ve Hakâiku't-Te'vîl, 1,116.
[70] el-Vâhidî, Esbâbu'n-Nüzûl, s. 28.
[71] el-Kurtubî, age. 1,451.
[72] Ebu'l-Ferec Cemaleddin Abdurrahman ibn Ali ibnu'l-Cevzî, Zâdu'l-Mesîr fî İlmi't-Tefsîr, r, 127; el-Kurtubî, age. Beyrut 1408/1988.11,43.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/39.
[73] Abdullah ibn Ahmed en-Nesefi, Medâriku't-Tenzîl ve Hakâiku't-Te'vîl, 1,117.
[74] el-Kurtubî, age. 11,49; Abdu'l-Fettâh el-Kâdî, Esbâbu'n-Nuzûl ani's-Sahâbe ve'1-Mufessirin, Kahire tarihsiz, s. 17-18.
[75] Taberî, Câmiu'l-Beyân, 1,385-386; Abdu'l-Fettâh el-Kâdî, Esbâbu'n-Nuzûl ani's-Sahâbe ve'l-Mufessirîn, Kahire tarihsiz, s. 18.
[76] el-Vâhidî, Esbâbu'n-Nüzûl, s. 28. Ayrıca bak: Taberî, Câmm'i-Beyân, 1,385.
[77] Taberî, câmiu'l-Beyân, 1,385.
[78] Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/39-41.
[79] el-Vâhidî, Esbâbu'n-Nüzûl, s. 29; Abdullah ibn Ahmed en-Nesefî, Medâriku't-Tenzîi ve Hakâiku't-Te'vîi, 1,117.
[80] H. Tahsin Emiroglu, Esbâb-ı Nüzul, Konya 1965,1,77.
[81] Taberî, Câmiu'l-Beyân, 1,388-389.
[82] Ebu'l-Ferec Cemaleddin Abdurrahman ibn Ali ibnu'l-Cevzî, Zâdu'3-Mesîr fî İlmi't-Tefsîr, 1,131.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/41-42.
[83] el-Vahidî, Esbâbu'n-Nüzûl, s. 29; el-Kurtubî, age., 11,53.
[84] Abdulfettâh ei-Kâdî, Esbâbu'n-Nuzûl ani’s-Sahâbe ve'l-Mufessirîn, s. 18.
[85] Taberî, Câmiu'l-Beyân, 1,394.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/42.
[86] el-Vahidî, Esbâbu'n-Nüzûl, s. 30.
[87] el-Kurtubî, age. II,53.
[88] Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/43.
[89] Tirmizî, Tefsîru'l-Kur'ân, 2/3, hadis no: 2957. Tirmizî hadisin "ğarîb" olduğunu, ravilerinden Eş'as'in ise zayıf görüldüğünü kaydetmiştir.
[90] Tirmizî, TefsmTi-Kur'ân, 2/4, hadîs no: 2958.
[91] Müslim, Müsâfmn, 33, 37.
[92] Abdullah ibn Ahmed en-Nesefî, Medâriku't-Tenzîl ve Hakâiku't-Te'vîl, 1,120.
[93] el-Kurtubt age. II,56.
[94] el-vâhidî, Esbâbu'n-Nüzûl, s. 31
[95] el-Kurtubî, age. II,57.
[96] Taberî, Câmiu'l-Beyân, 1,402; 11,93.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/43-44.
[97] el-Vâhidî, Esbâbu'n-Nüzûl. s. 31.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/44.
[98] Taberî, câmiu'l-Beyân, 1,407.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/45.
[99] el-vâhidî, Esbâbun-Nüzût, s. 31;el-Kurtubî, el-Câmiu li-Ahkâmi'1-Kur'ân, 11,64; Abdullah ibn Ahmed en-Nesefî, Medâriku't-Tenzîl ve Hakâiku't-Te'vîl 1,122.
[100] Taberî, Câmiu’l-Beyân, I,409.
[101] el-Vâhidî, Esbâbu'n-Nüzûl, s. 32; el-Kurtubî, el-Câmiu li-Ahkâmi'1-Kur'ân, 11,64.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/45.
[102] el-Kurtubî, ei-Câmiu ii-Ahkâmi'i-Kur'ân, I,481.
[103] Ebu'l-Ferec Cemaleddin Abdurrahman ibn Ali ibnu'l-Cevzî, Zâdu'l-Mesîr fî İlmi't-Tefsir, 1,138.
[104] el-Vâhidî, Esbâbu'n-Nüzûl, s. 32.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/46.
[105] el-Vâhidî, Esbâbu'n-Nüzûl, s. 32.
[106] Ebu'l-Ferec Cemaleddin Abdurrahman ibn Ali ibnu'l-Cevzî. Zâdu'l-Mesîr fî İlmi't-Tefsîr, 1,139.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/47.
[107] Taberî, Câmiu'l-Beyân, 1,422.
[108] Abdullah ibn Ahmed en-Nesefî, Medâriku't-Tenzîl ve Hakâiku't-Te'vîl, 1,124.
[109] Tirmizî, Tefsîru't-Kur'ân, 2/6-7, hadis no: 2959, 2960.
[110] el-Kurtubî, eî-Câmiu li-Ahkâmi'1-Kur'ân, 11,77. Ayrıca bak; Buhârî, Salât, 32.
[111] el-vâhidî, Esbâbu'n-Nüzûl, s. 32; Ferec Cemaleddin Abdurrahman ibn Ali ibnu'l-Cevzî, Zâdu'l-Mesîr fî İlmi't-Tefsîr, 1,149.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/48.
[112] el-vâhidî, Esbâbu'n-Nüzûl, s. 32-33.
[113] Bak: Taberî, Câmiu'l-Beyân, I, 440.
[114] Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/48-49.
[115] el-Kurtubî, el-Câmiu li-Ahkâmi'l-Kur'ân, 11,96.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/49.
[116] el-Vâhidî, Esbâbu'n-Nüzûl, s. 33; Ebu'l-Ferec Cemaleddin Abdurrahman ibn Ali İbnu'l-Cevzî, Zâdu'l-Mesîr fî İlmi't-Tefsîr, 1,151.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/49.
[117] el-Vâhidî, Esbâbu'n-Nüzûl, s. 33; Ebu Abduüah Muhammed ibn Ahmed el-Kurtubî, el-Câmiu li-Ahkâmi'l-Kur'ân, 11,101, 106; Abdullah ibn Ahmed en-Nesefî, Medâriku't-Tenzîl ve Hakâiku't-Te'vîl, 1,134.
[118] Bak: Ahmed Abdurrahman el-Bennâ, Minhatu'l-Ma'bûd fî Tertibi Musnedi't-Tayâlisî Ebî Dâvûd, el-Mektebetu'l-İsİâmiyye, (İkinci baskı) Beyrut 1400,11,12.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/49-50.
[119] Alâuddîn Ali ibn Muhammed el-Bağdâdî el-Hâzin, Lubâbu't-Te'vîl fî Maâni't-Tenzîl, Beyrut tarihsiz, 1,93.
[120] Esbâbu'n-Nuzûl ani's-Sahâbe ve'1-Mufessirîn, s. 21-22.
[121] el-Kurtubî, el-Câmiu Ii-Ahkâmi'1-Kur'ân, 11,100-101.
[122] Taberî, Câmiui-Beyân, 1,400.
[123] Taberî, Câmiu'i-Beyân, II,4.
[124] Taberî, Câmiu'i-Beyân, II,13.
[125] Muvatta', el-Kıble, 4, hadis no: 6. Ayrıca bak: Buhârî, Salât, 32; Müslim, Mesâcid, 13.
[126] Müslim, Mesâcid, 15.
[127] Muvatta, el-Kıble, 4, hadis no: 7.
[128] Muslim, Mesâcid, 11.
[129] Müslim, Mesâcid, 12.
[130] Buhârî, Salât, 31.
[131] Ahmed Abdurrahman el-Bennâ, Minhatu'l-Ma'bûd fî Tertibi Musnedi't-Tayâlisî Ebî Dâvûd, el-Mektebetu'l-İslâmiyye, (ikinci baskı) Beyrut 1400, 11,12.
[132] Taberî, Câmiu'l-Beyân, 11,4.
[133] Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/51-54.
[134] Taberî, Câmiu'i-Beyân. 11,20.
[135] Ebu'I-Fercc Cemaleddin Abdurrahman ibn Ali ibnu'İ-Cevzî. Zadu'l-Mesîr fi Ilmi't-Tefsîr, 1,161.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/54-55.
[136] Bak: Hâzin, Lubâbu't-Te'vîl, 1,97.
[137] el-Vahidî, Esbâbu'n-Nüzûl, s. 34.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/55.
[138] Müşellel Medine'ye yedi mil mesafede, deniz yönünden Kadîd'e inilen bir dağdır. Buradaki Menâfi oraya ilk diken Huzâa kabilesinden Amr ibn Luhayy imiş. Ezd ve Gassân bu putu ziyarete gelip haccederlermiş.
[139] Ebu Bekr Abdullah ibn ez-Zubeyr el-Humeydî, el-Musned, tah: Habîbu'r-Rahmân el-A'zamî, Beyrut tarihsiz, 1,107; el-Kurtubî, el-Câmiu H-Ahkâmi'1-Kur'ân, 11,120.
[140] Müslim, Hacc, 259.
[141] Müslim, Hacc, 260.
[142] Müslim, Hacc, 261; Buharı, Hacc, 79.
[143] Müslim, Hacc, 262.
[144] el-vâhidî, Esbâbu'n-Nüzûl, s. 35.
[145] Aynı gerekçe ibn Abbâs'tan da rivayet edilmiştir. Bak: Taberî, Câmiu'I-Beyân, 11,28.
[146] el-vâhidî, Esbâbu'n-Nüzûl, s. 35-36.
[147] Buhârî, Hacc, 8.
[148] Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/55-58.
[149] el-Vâhidî, Esbâbu'n-Nüzûl, s. 36.
[150] Taberî, Câmiu'i-Beyân, 11,32.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/58.
[151] Ebu'l-Ferec Cemaleddin Abdurrahman ibn Ali ibnu'l-Cevzî, Zâdu'l-Mesîr fi İlmi't-Tefsîr, 1,167; el-Kurtubî, el-Câmiu li-Ahkâmi'1-Kur'ân, 11,128.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/58-59.
[152] El-Vâhidî, Esbâbun-Nuzûl, s. 36; el-Kurtubî, el-Câmiu li-Ahkâmi'1-Kur'ân, 11,129.
[153] Taberî, Câmiu'l-Beyân, 1137-38.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/59-60.
[154] el-Kurtubî, el-Câmiu H-Ahkâmi'i-Kur'ân, 11,139-140.
[155] el-vahidî, Esbâbu'n-Nüzûl, s. 36.
[156] Fahreddin er-Râzî, Mefatîhu’l-Ğayb, Tahran tarihsiz, V,2.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/60.
[157] Taberî, Câmiu'l-Beyân, 11,47; el-Kurtubî, el-Câmiu li-Ahkâmi'İ-Kur'ân, II,141.
[158] Ebu'i-Ferec Cemaleddin Abdurrahman ibn Ali ibnu'l-Cevzî, Zâdu'l-Mesîr fî İlmi't-Tefsîr, 1,183.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/60-61.
[159] el-Vâhidî, Esbâbu'n-Nüzûl, s. 37; Râzî, Mefâtîhu'l-Ğayb, v,25
[160] Taberi, Câmiu'l-Beyân, 11,53.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/61.
[161] el-Vâhidî, Esbâbu'n-nüzûi, s. 37.
[162] Taberî, Câmiu'l-Beyân, 11,55-56; el-Kurtubî, el-Câmiu li-Ahkâmi'1-Kur'ân, 11,160.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/62.
[163] Râzî, Mefâtîhu'l-Ğayb, v,46.
[164] Taberî, camiui-Beyân, II,6I.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/63.
[165] el-Kurtubî, el-Câmîu H-Ahkâmı'I-Kur'ân, 11,173.
[166] Ebu'l-Berekât Abdullah ibn Ahmed en-Nesefî, Medâriku't-Tenzîl ve Hakâiku't Te'vîl, Beyrut 1416/1996,1,150.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/63-64.
[167] el-Kurtubi el-Câmiu li-Ahkâmi'l-Kur'ân, II,206.
[168] Taberî, Câmiul-Beyân, 11,92-93.
[169] Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/64-65.
[170] el-Vâhidî, Esbâbu'n-Nüzûl, s. 37-38.
[171] Bak: İbnu'l-Esîr, Usdu'i-Ğâbe. VI, 256.
[172] İbnu'l-Esîr, age. 111,59.
[173] el-Vâhidî, age. s. 39.
[174] Taberî, Câmiu'l-Beyân, 11,96-98.
[175] el-Vâhidî, Esbâbu'n Nüzul, s. 39; Taberî, Câmıu'l-Beyân, 11,100.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/65-67.
[176] el-Vâhidî, Esbâbu'n-Nüzûl s. 39. Vahidî rivayetindeki eksikler Müslim'den ve İbnu'l-Esîr'in Usdu'l-Ğâbe'sinden tamamlanmıştır. Bak: Usdu'1-Ğâbe, 1,137.
[177] Müslim, İman, 223-224.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/67-68.
[178] el-Vâhidî, Esbâbu'n-Nüzûl s. 39.
[179] Bak: İbnu'i-Esîr, Usdui-Ğâbe, ı,29i-292.
[180] el-vâhidî, Esbâbu'n-Nuzûi, s. 39.
[181] Ebu’l-Ferec Cemaleddin Abdurrahman ibn Ali ibnu'l-Cevzî, Zâdu’l-Mesîr fî İlmi't-Tefsîr, 1,195.
[182] Râzî, Mefâtîhu'1-Ğayb, V,124.
[183] el-Vâhidî, Esbâbu'n-Nüzûl, s. 40.
[184] Taberî, Câmiu'I-Beyân, 11,108-109.
[185] el-vâhidî, Esbâbu'n-Nüzûl, s. 40.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/68-70.
[186] el-Vâhidî, Esbâbu'n-Nüzûl, s. 40-41.
[187] Taberî, Câmiu’l-Beyân, 11,110.
[188] el-Kurtubî, el-Câmiu li-Ahkâmi'I-Kur'ân, 11,232.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/70-71.
[189] el-Vâhidî, Esbâbu'n-Nüzûl. s. 41.
[190] Abdulfettâh el-Kâdî, Esbâbu'n-Nuzûl, s. 29.
[191] Taberî, Câmiu'i-Beyân, II,116.
[192] el-Kurtubî, el-Câmiu li-Ahkâmı'l-Kur'ân, 11,236.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/71-72.
[193] el-Vahidî, Esbâbu'n-Nüzûl. s. 41.
[194] Ahmed Abdurrahman el-Bennâ, Minhatu'l-Ma'bûd fî Tertîbi Musnedi't-Tayâlisî Ebî Dâvûd, el-Mektebetu'I-İslâmiyye, (İkinci baskı) Beyrut 1400,11,13; el-Vâhidî, Esbâbu'n-Nüzûl, s. 42; Taberî, Câmiu'l-Beyân, 11,119.
[195] el-Kunubî, el-Câmiu li-Ahkâmi'il-Kur'ân, 11,241.
[196] el-Vâhidî, Esbâbu'n-Nüzûl, s. 42.
[197] Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/72-73.
[198] Ahmed Abdurrahman el-Bennâ, Minhatu'l-Ma'bûd fî Tertibi Musnedi't-Tayâlisî Ebî Dâvûd, el-Mektebetu'I-İsIâmiyye, (İkinci baskı) Beyrut 1400, M, 13.
[199] Buhârî, Tefsru'l-Kur'ân, 2/32; Muhsar, 7.
[200] el-Vâhidî, Esbâbu'n-Nüzûl, s. 43-44; Taberî, Câmiu'l-Beyân, II,134-135
[201] Müslim, Hacc, 81-84,85-86.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/74.
[202] Buhârî, Hacc, 6; el-Vâhidî, Esbâbu'n-Nüzûl, s. 44; Ebu'l-Ferec Cemaleddin Abdurrahman ibn Ali İbnu'l-Cevzî, Zâdu'l-Mesîr fî İlmi't-Tefsîr, 1,212.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/75.
[203] el-Vâhidî, Esbâbu'n-Nüzûl, s. 44-45.
[204] Taberî, Camîu'l-Beyân, II,164.
[205] İbn Kesîr, Tefsîru'l-Kur'âni'l-Azîm, İstanbul 1984, 1,349-350; el-Kurtubî, el-Câmiu li-Ahkâmi'i-Kur'ân, 11,274-275.
[206] Ebu'l-Berekât en-Nesefi, Medâriku't-Tenzîl, 1,162; Râzî, Mefâtîhu'1-Ğayb, V, l71.
[207] Buhârî, Tefsîru'I-Kur'an, 2/34; Buyu', 36; Hacc, 150; el-Vâhidî, Esbâbu'n-Nüzûl, s. 45; Taberî, Câmiu'l-Beyân, II,164.
[208] Râzî, Mefâtîhu'l-ğayb, V,171.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/75-76.
[209] Ahmed Abdurrahman el-Bennâ, Minhatu'l-Ma'bûd fî Tertibi Müsnedi't-Tayâlisî Ebî Dâvûd, 11,13.
[210] el-Vâhidî, Esbâbu'n-nüzûl, s. 45.
[211] Müslim, Hacc, 153.
[212] Müslim, Hacc, 152.
[213] İbn Hişâm, es-siret'n-Nebeviyye, I,199.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/76-77.
[214] Ebu'l-Ferec Cemaleddin Abdurrahman ibn Ali ibnu'l-Cevzî, Zâdu'l-Mesîr fî İlmi't-Tefsîr, 1,215.
[215] el-Vâhidî, Esbâbu'n-Nüzul, s. 46.
[216] Taberî, Câmiu'l-Beyân, 11,173.
[217] Taberî, Câmiu'i-Beyân, II,174.
[218] Abdulfettâh ei-Kâdî, Esbâbu'n-Nuzûl, s. 32.
[219] el-Kurtubî, el-Câmiu li-Ahkâmu’l-Kur'ân, 11,288.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/78-79.
[220] Ebu'l-Berekât en-Nesefî, Medâriku't-Tenzîl, 1,165.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/79.
[221] Taberî, Câmiu'l-Beyân, İL 181 -182.
[222] H. Tahsin Emiroğlu, Esbab-ı Nüzul Konya. 1965,1,186-187.
[223] bak: îbnu'l-Esîr, Usdu'l-Ğâbe, Kahire tarihsiz, Dâru'ş-Şa'b neşri, n,287.
[224] Olayın buraya kadarki kısmı Buhârî'de de yer almaktadır. Bak: Buhârî, Meğâzî, 28.
[225] Taberî, Câmiu'iBeyân, 11,182; İbnırI-Cevzî, Zâdu'l-Mesîr fi İlmi't-Tefsîr, Beyrut 1384/1964, 1,219-220. Hubeyb ibn Adiy) hakkında bilgi için bak: İbnu'l-Esîr, Usdu'1-Ğâbe, 11,120-122; Zeyd ibnu'd-Desine hakkında bilgi için bak İbnu'1-Esîr, Usdu'1-Ğâbe, 11,286-287.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/80-82.
[226] Taberî, Câmiu'i-Beyân, 11,187.
[227] İbnu'l-Cevzî, Zâdu'l-Mesîr ff İlmi't-Tefsîr 1,223. Suheyb'in hal tercümesi için bak: İbnu'l-Esîr, Usdu'1-Ğâbe, 111,36-38; Ebu Zerr'in hal tercümesi için bak: İbnu'l-Esîr, Usdu'1-Ğâbe, VI.99-101.
[228] Râzî, Mefâtîhu'l-Gayb, 204.
[229] ibnu'l-Cevzî,Zâdu'i-Mesîrfiiimi't-Tefsîr, 1,223; İbn Kesîr, Tefsîru'1-Kur'âni'l-Azîm, İstanbul 1984 (Kahraman Yayınlan), 1,260-261).
[230] Alûsî, Rûhu'li-Maânî, Beyrut tarihsiz, II,97.
[231] Alûsî, Rûhu'İ-Maânı, 11,97.
[232] Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/82-83.
[233] Taberi, Câmiu'l-Beyân, II, 189.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/84.
[234] Alûsî, Rûhu'l-Maânî, Beyrut tarihsiz,11,100.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/84.
[235] Taberi, Câmiu'l-Beyân, II,198-199.
[236] İbnu’l-Cevzî, Zâdu'i-Mesîr, I,231-232; Râzî, Mefâtîhu'l-Gayb, VI, 19.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/85.
[237] Taberî, Câmiu'l-Beyân. 11,200.
[238] Amr İbnu'i-Camûh Uhud'da şehid olmuştur. Hal tercümesi için bak: İbnu’l-Esîr, Usdu'1-Ğâbe, IV,206-208.
[239] Alûsî, Rûhu’l-Maânî, Beyrut, tarihsiz, 11,105.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/85-86.
[240] Hal tercümesi için bak: tbnu'i-Esîr, Usdu'i-Ğâbe, 111,194-196.
[241] Ebu Muhammed Abdulmelik ibn Hişâm, es-Sîretu'n-Nebeviyye, tahkik: Mustafa es-Saka, İbrahim el-İbyârî, Abdulhafîz Şelebî, Kahire 1375/1955, 1,601-604; Taberî, Câmiu'l-Beyân, 11,202-203.
[242] Taberî, Câmiu'l-Beyân, 11,203.
[243] İbn Kesîr, Tefsîru'i-Kur'âni'i-Azîm, 1,371.
[244] el-Vâhidî en-Neysâbûrî, Esbâbu'n-Nuzûl, Beyrut 1985, s. 50-51.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/86-89.
[245] İbn Hişâm, es-Sîretu'n-Nebeviyye, 1,605; Taberî, Câmiu'l-Beyân, 11,207; İbn Kesîr, Tefsîru'l-Kur'âni'1-Azîm, 1,371.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/89.
[246] Alusî, Rûhu'l-Maânî, Beyrut tarihsiz, 11,111.
[247] Ahmed Abdurrahman el-Bennâ, Minhatu'l-Ma'bûd fî Tertibi Musnedi't-Tayâlisî Ebî Dâvûd, 11,14.
[248] Celâleddin Abdurrahman es-Suyûtî, Lubâbu'n-Nukûl fî Esbâbi'n-Nuzûl, (Tefsîru'l-Celâleyn hamişinde), Kahire tarihsiz, s. 1,54.
[249] Alûsî, Rûhu'l-Meânî, Beyrut tarihsiz, II,115.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/89-90.
[250] Ebu Davud, Vasâyâ, 7, hadis no: 2871; Neseî, Vasâyâ, 11, hadis no: 3667,3668.
[251] Taberî, Câmiu'l-Beyân, 11,216-218.
[252] İbnu'i-Cevzî, Zâdu'l-Mesir fi İlmi't-Tefsîr, Beyrut 1384/1964,1,244.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/91-92.
[253] İbnu't-Cevzî, Zâdu'l-Mesîr fî İlmi’t-Tefsîr, 1,245.
[254] Taberî, Câmiu'i-Beyân, 11,223.
[255] Kurtubî, el-Câmiu li-Ahkâmi'l-Kur'an, Beyrut 1408/1988,111,47.
[256] Îbnu'l-Cevzî, Zâdu'l-Mesîr, 1,246.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/92-93.
[257] Ahmed Abdurrahman el-Bennâ, Minhatu'l-Ma'bûd fi Tertibi Musnedi't-Tayâlisî Ebî Dâvûd, 11,14; Ebu Davud, Nikâh, 45-46, hadis no: 2165.
[258] Taberî, Câmiu'l-Beyân, 11,224; Suyûtî, Lubâbu'n-Nukûl, s. 1,56.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/93-94.
[259] Taberî, Câmiu'l-Beyân, II,232.
[260] Taberî, Câmiu'l-Beyân, 11,234.
[261] Ebu Davud, Nikâh, 44-45, hadis no: 2164; Suyûtî, Lubâbu'n-Nukûl, 1,57-58.
[262] Ebu Bekr Abdullah ibn ez-Zubeyr el-Humeydî, el-Musned, tah: Habîbu'r-Rahman el-A'zamî, Beyrut tarihsiz, II, 532, hadis no: 1263. Ayrıca bak: Buhârî, Tefsîru'i-Kur'ân, 2/39 ; Müslim, Talâk, 117, 118; Tibb, 50; Ebu Davud, Nikâh, 44,45; Tirmizt, Tefsîru'l-Kur'ân, 2/25; İbn Mâce, Tahâre, 122; Nikâh, 29; Dârimî, Vudû\ 114; Ahmed ibn Hanbel, Musned, 11/182, 210, 272, 344, 408, 444, 476, 479; Suyûtî, Lubâbu'n-Nukûl, 1,4.
[263] Suyûtî, Lübabun-Nukûl, 1/6.
[264] Suyûtî, Lubâbu'n-Nukûl, s. 1,56-57.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/94-96.
[265] Alûsî, Rûhu'l-Maânî, Beyrut tarihsiz, II,126.
[266] Taberî, Câmiu'l-Beyân, II,239; Suyûtî, Lubâbu'n-Nukûl, 1,59.
[267] İbnu'l-Cevzî, Zâdu'l-Mesîr, 1,253.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/96.
[268] Kurtubî, el-Câmiu li-Ahkâmi'1-Kur'ân, 111,66.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/97.
[269] el-Vâhidî en-Neysâbûrî, Esbâbu'n-Nuzûl, s. 56; H. Tahsin Emiroğlu, Esbab-ı Nüzul, 1,231.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/97.
[270] İbn Kesîr, Tefsîru'i-Kur'âni'1-Azîm, 1,296.
[271] Suyûtî, Lubâbu'n-Nukûl, I,59.
[272] İbnu'i-Cevzî, Zâdu’l-Mesîr, 1258.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/97-98.
[273] Taberi, Câmiu'l-Beyân, 11.276; Suyûtî, Lubâbu'n-Nukûl, 1,59-60.
[274] Tirmizî, Talâk, 16, hadis no: 1192.
[275] Ebu Davud, Talâk, 9-10, hadis no: 2195.
[276] Taberî, Câmiu'l-Beyân, 11,281.
[277] Bak: Esbâbu'n-Nuzûl, s. 37; el-Câmiu li-Ahkâmi'1-Kur'ân, 111,92-93.
[278] Bak: Ebu Davud, Talâk, 17, hadis no: 2227-2229; Tirmizî, Talâk, 10, hadis no: 1185
[279] Celâluddm Abdurrahmân es-Suyûtî, ed-Durru'l-Mensûr frt-Tefsîri'1-Me'sûr, Beyrut 1403/1983,1,670.
[280] İbnu'i-Cevzî, Zâdu'l-Mesîr {Dip not), I,264.
[281] Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/98-101.
[282] Bak: İbnu'i-Esîr, Usdu'1-Ğâbe, 11,233; VII,43-44.
[283] Bak: Buhân, Talâk. 7.3".libâs, 23; Müslim, Nikâh, 111.112; Neseî, Nikâh, 43, hadis no: 3281
[284] Buhân, Libâs, 23.
[285] Râzî, Mefâtîhu'1-Ğayb, VI,105; Suyûtî, ed-Durru'l Mensur fı't-Tefsîri'l-Me'sûr, 1,677-678.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/101-102.
[286] Taberî, Câmiu'l-Beyân, 11,295.
[287] Taberî, Câmiu'l-Beyân, 11,295.
[288] Mısır 1328, 1,197.
[289] I,61.
[290] Taberî, Câmiu'l-Beyân, 11,296.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/103.
[291] Ahmed Abdurrahman el-Bennâ, Minhatu'l-Ma'bûd fi Tertibi Musnedi't-Tayâlisî Ebî Dâvûd, 11,14-15; Kurtubî, el-Câmiu li-AhkâmiM-Kur'ân, 111,104-105.
[292] Buhâri, Tefsîru'l-Kur'ân, 2/40; Tirmizî, Tefsîru'I-Kur'ân, 2/28, hadis no: 2981.
[293] Taberî, Câmiu'i-Beyân, n.297-298.
[294] Kurtubî, el-Câmiu li-Ahkâmi'1-Kur'ân, 111,104-105: IbnuM-Esîr, Usdu'1-Ğâbe, V.232-233; VI.27,
[295] Râzî, Mefâtîhu'i-Ğayb, vi,ıı i.
[296] el-Vahidî en-Neysâburî, Esbâbu'n-Nuzûl, s. 58.
[297] Suyûtî, Lubâbu'n-Nukul,63.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/104-105.
[298] Kurtubî, eicâmiu n-Ahkâmi'l-Kur'ân, 111,133.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/105.
[299] Ahmed ibn Hanbel, Musned, V.206; Taberî, Câmiu'l-Beyân, 11,348.
[300] Müslim, Mesâcid, 35. Ayrıca bak: Buharı, el-Amel fi's-Salât, 2; Tefsîru'l-Kur'ân, 2/43; Tİrm! î, Salât, 180, hadis no: 405; Tefsîru'l-Kur'ân, 2/33, hadis no: 2986.
[301] Râzî, Mefâtîhu'1-Ğayb, VI,153.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/105-106.
[302] Suyûtî, ed-Dumı'i-Mensûr, I,692.
[303] İbnul-Cevzî, Zâdu'l-Mesîr, 1,285; Abdulfettâh el-Kâd, Esbâbu'n-Nuzûl ani's-Sahâbe ve'1-Mufessirîn, s. 39-40.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/106-107.
[304] Taberî, Câmiu'i-Beyân, II,364.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/107.
[305] Taberî, Câmiu'l-Beyân, 11,366; Suyûtî, ed-Durru'1-Mensûr, 1,742.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/107-108.
[306] Suyûtî, zâdu'i-Mesîr, 1,747.
[307] Râzî, Mefâtîhu'i-öayb, VU66.
[308] el-Kurtubî, el-câmiu li-Ahkâmi'i-Kur'ân, IH.156.
[309] Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/108-109.
[310] Taben, Câmiırı-Beyân, nı,7.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/109.
[311] Ebu Davud, Cihad, 116, hadis no: 2682; el-Vâhidî en-Neysâbûrî, Esbâbu'n-Nuzûl, s. 59.
[312] Taberî, Câmiu'i-Beyân, ni,ıo.
[313] Taberî, câmiu'i-Beyân, 111,11.
[314] el-Vâhidî en-Neysâbûrî, Esbâbu'n-Nuzûl, s. 59.
[315] Taberî, Câmiu'l-Beyân, III, 10-11; el-Vahidî en-Neysâbûrî, Esbâbu'n-Nuzûl, s. 59.
[316] el-Vâhıdî en-Neysâbûrî, Esbâbu'n-Nuzûl, s. 60.
[317] Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/110-112.
[318] el-Kurtubî, ei-Câmiu H-Ahkâmi'i-Kur'ân, II,184.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/112.
[319] el-Vâhıdî en-Neysâbûrî, Esbâbu'n-Nuzûl, s. 62.
[320] el-Kurtubî, ei-Câmiu li-Ahkâmi'l-Kur'ân, HI, 197; SuyÛtî, ed-DurruM-Mensur fi't-TcfsîriM-Me'sÛr, 1,747.
[321] el-Kurtubî, el-Câmiu li-Ahkâmi'l-Kur'ân, II,197.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/112-114.
[322] İbnu'l-Cevzî, Zâdu'l-Mesîr, 1,316.
[323] Tirmizî, Menâkıb, 18, hadis no: 3700.
[324] Tirmizî, Menâkıb, 18, hadis no: 3701.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/114.
[325] Taberî, Câmiu'l-Beyân, 111,55-56.
[326] Suyûtî, Lubâbu'n-Nukûi, I,67.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/115.
[327] İbnu'l-Cevzî, zâdu'i-Mesîr, i,325.
[328] İbn Kesîr, Tefsîru'l-Kur'âni'l-Arfm, 1,477-478.
[329] Taben, câmiu'i-Beyân, II,62.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/116.
[330] Râzî, Mefâtîhu'i-Gayb, vn,76.
[331] Taberî, Câmiu'l-Beyân, 111,63.
[332] îbn Kesîr, Tefsîm'i-Kur'âni'i-Azîm, 1,478-479.
[333] el-Kurtubî, el-Câmiu li-Ahkâmi’l-Kur'ân, 111,218-219.
[334] Taben, Câmiu'i-Beyân, II,63.
[335] Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/117-118.
[336] el-Kurtubî, ei-Câmiu îi-Ahkâmf 1-Kur'ân, 111,225.
[337] İbnu'l-Cevzî, Zâdu'l-Mesîr, 1,330.
[338] Suyûtî, Lubâbu'n-Nukûi, 1,68.
[339] Alûsî, Rûhu'l-Maânî, m,48.
[340] Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/118-119.
[341] Abduifettâh ei-Kâdî, Esbâbu'n-Nuzûi, s.42.
[342] Taben, Câmiu'i-Beyân, m,7i.
[343] Abdufettâh ei-Kâdî, Esbâbu'n-Nuzûi, s. 43.
[344] ibn Kesîr, Tefsîru'i-Kur'ânn-Azîm, 1,489-490.
[345] ei-Kurtubî, ei-Câmiu îi-Ahkâmri-Kur'ân, hı.234-235
[346] Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/119-120.
[347] el-Kurtubî, el-Câmiu li-Ahkâmi'I-Kur'ân, 111,239.
[348] Taberî, Câmiu'i-Beyân, m,75.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/120.
[349] Yalnız Buhârî, İbn Abbâs'ın "Hz. Peygamber (sa)'e son nazil olan âyet faiz âyetidir." sözünü Tefsîru'l-Kur'ân kitabının "Öyle bir günden sakının ki o gün Allah'a döndürüleceksiniz." âyetine ait olan 53. bâb'da vermektedir.
[350] Taberî, Câmiu'i-Beyân, 111,76.
[351] Aiûsî, Rûhu'i-Maânî, m,55.
[352] Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/121.
[353] îbn ICesîr, Tefsînri-Kur'âniM-Azîm, 1,495.
[354] Aiûsî, Rûhu'i-Maânî,
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/121.
[355] Müslim, İman, 199; Ahmed ibn Hanbel, Musned, 11,412; Taberî, Câmiu'l-Beyân, 111,96.
[356] Ahmed ibn Hanbel, Musned, 1,233.
[357] Müslim, İman, 200; Tirmizî, Tefsîru'l-Kur'ân, 2/40, hadis no: 2992; Taberî, Câmiu'l-Beyân, 111,95.
[358] Taberî, Câmiu'l-Beyân, HI,96.
[359] Taberî, câmiu't-Beyân, m,95.
[360] Taberî, Câmiu'l-Beyân, 111,102.
[361] el-Kurtubî, el-Câmiu li-Ahkâmn-Kur*ân, III,281, 283.
[362] Alûsî, Rûhu'l-Maânî, 111,65.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/122-124.

3- ALU İMRAN SÛRESİ

Ayetlerinin sayısı ittifakla 200 olan bu sure-i celile İbn Abbâs'tan bir çoklarının rivayetine göre Medine-i Münevvere'de nazil olmuştur. İçinde Mekke'de İnmiş olan âyet yoktur. Alu İmrân ismi yanında el-Emân, el-Kenz, el-Ma'niyye, el-Mucâdele, el-İstiğfar isimleri de vardır. el-Bakara ile birlikte ikisine ez-Zehrâveyn de denilir. Saîd ibn Mansûr bu sûrenin Tevrat'taki isminin "Tayyibe" olduğunu söylemiştir.[1] Başından itibaren 83 âyet veya 35 âyet[2] Necran hey'etİ hakkında inmiştir ki mübâhele âyeti denilen 61. âyetin nüzul sebebini verirken geniş olarak anlatılacaktır.[3]

7. Sana kitabı indiren O 'dur. Ondan bir kısım âyetler muhkemdir ki bunlar kitabın anasıdır. Diğer bir kısmı da müteşâbihlerdir. İşte kalblerinde eğrilik bulunanlar sırf fitne aramak ve onun te 'viline yeltenmek için onun müteşâbih olanına tâbi olurlar...
İbn Cerîr et-Taberî'nin Müsennâ kanalıyla Rebî'den rivayetinde o şöyle anlatıyor: Necran hristiyanları hey'eti Hz. Peygamber (sa)'e geldiklerinde onunla tartıştılar ve dediler ki: "Sen zannetmiyor musun ki İsa Allah'ın kelimesidir ve O'ndan bir ruhtur?" Hz. Peygamber (sa): "Evet öyledir." buyurunca "İşte bu bize yeter." dediler de Allah Tealâ: "İşte kalblerinde eğrilik bulunanlar sırf fitne aramak ve onun te'viline yeltenmek için onun müteşâbih olanına tâbi olurlar." âyetini, sonra da "Muhakkak İsa'nın misali Allah katında Adem'in misali gibidir..." (Alu İmrân, 3/59) indirdi.
Bazı kimseler de bu âyetin Ebu Yâsir ibn Ahtab, kardeşi Huyey ibn Ahtab ve yahudilerden bir grup hakkında nazil olduğunu söylemişlerdir. Buna göre onlar, Hz. Peygamber (sa)'in ve ümmetinin eceli konusunda tartışmışlar ve Elif Lâm Mîm, Elif Lâm Mîm Sâd, Elif Lâm Râ gibi âyetlerden bunu öğrenmek ve çıkarmak istemişler de bunun üzerine nazil olmuş.[4]
Suyûtî ed-Durru'1-Mensûr'unda bu rivayete biraz daha açıklık getirmiştir. Şöyle ki: Bir yahudi, Hz. Peygamber (sa) Bakara Sûresinin ilk âyetlerini "Elif lâm Mîm, Bu kitab, işte bu kitabda hiç şüphe yoktur..." âyetlerini okurken gelir, daha sonra da bu duyduklarını yahudi Ebu Yâsir ibn Ahtab'a söyler. Yâsir de kardeşi Huyey ibn Ahtab'in yanına geldiğinde -ki beraberinde yahudilerden bir topluluk da varmış- "Biliyor musun? kendisine indirilenler içinde Muhammed'in "Elif lâm Mîm, Bu kitab, işte bu kitabda hiç şüphe yoktur..." diye okuduğunu duyc1 im." der. Huyey: "Gerçekten böyle okuduğunu işittin mı?" sorusuna evet, cevabı alınca kalkar ve yanındaki yahudilerle birlikte Hz. Peygamber (sa)'in yanına gelir. "Sana indirilenler içinde "Elif lâm Mîm, Bu kitab, işte t>u kitabda hiç şüphe yoktur..." şeklinde bir şeyler okuduğun bize söylendi, gerçekten öyle mi?" diye sorarlar. Hz. Peygamber: "Evet, doğru duymuşsunuz." buyurur. "Peygamberlerin bununla gönderildiği kesindir ama senin dışında hiçbir peygambere hükümranlığının süresi nedir, ümmetinin ömrü ne kadardır açıklandığını bilmiyoruz. Elif bir'dir, lâm otuzdur, mîm de kırktır; toplam 71 sene eder." derler. Sonra Huyey Efendimiz (sa)'e döner ve sorar: "Ey Muhammed, yanında bu Elif Lâm Mîm'den başkası var mı?" Hz. Peygamber (sa): "Evet, Elif Lâm Mîm Sâd var." buyurur. Huyey: "Bu daha uzun ve ağır; Elif bir, Lâm otuz, Mîm kırk, Sâd doksan, toplam 131 (herhalde 161 dernek istemiştir) eder. Peki yanında bundan başkası var mı?" der. Efendimiz (sa): "Evet, Elif Lâm Râ var." buyurur. Huyey: "Bu daha uzun ve ağır; Elif bir, Lâm otuz, Râ ikiyüz'dür, toplam 231 sene eder. Bunun yanında başkası da var mı?" der. Hz. Peygamber (sa): "Evet, Elif Lâm Mîm Râ var." buyurur. Huyey: "Bu daha uzun ve ağır, 271 sene eder." der ve devam eder: "Senin durumun bize karışık göründü; bilemedik ki sana az mı yoksa çok mu Ömür verildi?" Sonra da arkadaşlarına: "Kalkın bu adamın yanından." der. Yâsir de kardeşine ve yanındakilere: "Nereden bileceksiniz ki, belki Muhammed'e bunların hepsi de verilmiştir; 71, 131, 231, 271; toplam 704 sene eder." deyince "Bu adamın durumu doğrusu bize karışık geldi." derler. Onlar zannediyorlar ki "Sana kitabı indiren O'dur. Ondan bir kısım âyetler muhkemdir ki bunlar kitabın anasıdır. Diğer bir kısmı da müteşâbihlerdir..." âyet-i kerimesi onlar hakkında nazil olmuştur.[5]
Taberî bu iki nüzul sebebini de zikrettikten sonra ikincisinin, yani yahudiler hakkında nazil olduğunu anlatan rivayetin daha çok tercihe şayan olduğunu; Hz. îsa'nın durumunun Allah Tealâ tarafından zaten peygamberine bildirilip beyan edildiği için aslında müteşâbih olmadığım, halbuki bu ümmetin ve peygamberinin ecelinin hiç kimseye hiçbir şekilde bildirilmediği için müteşâbih, Hurûf-ı mukattaa ile buna ulaşmaya çalışmanın da fitne olmasının daha uygun olduğunu söylemektedir.[6]

12. O küfredenlere de ki: Yakında mağlûp olacaksınız ve cehenneme sürüleceksiniz. O, ne kötü döşektir.
13. Karşılaşan o iki topluluk hakkında sizin için muhakkak bir ibret vardır. Onlardan bir topluluk Allah yolunda savaşıyor, diğeri ise kâfir idi. Onlar öbürlerini gözleriyle kendilerinin iki katı olarak görüyorlardı. Allah kimi dilerse onu yardımıyla te 'yid eder. Hiç şüphesiz bunda basiret sahipleri için ibret vardır.
Kelbî'nin Ebu Salih'ten, onun da İbn Abbâs'tan rivayetine göre Medineİi yahudiler Bedr Gazvesinde Allah'ın Rasûlü Mekke müşriklerini mağlûp edince: "Vallahi bu bize Musa'nın müjdelediği ve kitabımızda niteliklerini bulmakta olduğumuz, sancağı asla yere düşmeyecek olan ümmî peygamber.'* deyip onu tasdik etmek ve ona tâbi olmak istediler. Ancak içlerinden bazısı: "Hele durun bakalım, acele etmiyelim. Bir ikinci savaşını görelim." dediler. Uhud Gazvesi olup da Hz. Peygamber (sa)'in ashabı bozulunca, sancakları yere düşünce aralarında tekrar konuştular ve: "Hayır, vallahi bu o değilmiş." dediler. Şekavetleri galip geldi, müslüman olmadılar. Üstüne üstlük Hz. Peygamber (sa) ile yapmış oldukları ve henüz süresi dolmamış olan antlaşmayı da bozdular. İçlerinden Ka'b ibn Eşref altmış atlı ile Mekke müşriklerine Ebu Süfyan ve ashabına varıp onları tebrik ettiler, güçlerini birleştirmeyi teklif ettiler ve: "Sözümüz bir olsun." dediler, sonra da Medine'ye döndüler. İşte bunun üzerine Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi inzal buyurdu.[7]
Muhammed ibn İshak ibn Yesâr der ki: Hz. Peygamber Bedr'de Kureyşlileri mağlûp edip Medine'ye döndüğünde yahudileri (Kaynukâ oğullarının pazar yerinde) topladı ve: "Ey yahudiler topluluğu, Bedr günü Kureyş'in başına geleni Allah'ın sizin de başınıza getirmesinden sakının ve onların başına gelen sizin de başınıza gelmeden müslüman olun. Biliyorsunuz ki ben, Allah tarafından gönderilmiş bir elçiyim. Beni peygamber olarak göndereceğini Allah'ın size va'detmiş olduğunu kitabınızda buluyorsunuz" buyurdu. Yahudiler: "Ey Muhammed, Kureyş gibi tecrübesiz, savaş ilmini bilmiyen bir kavimle savaşıp onları yenmen seni aldatmasın. Allah'a yemin olsun, bizimle karşılaşıp savaşmış olsaydın bizim nasıl insanlar olduğumuzu anlardın. Sen henüz bizim gibisiyle karşılaşmadın" dediler de bunun üzerine Allah Tealâ: "O küfredenlere de ki: Yakında mağlûp olacaksınız ve cehenneme sürüleceksiniz... Onlardan bir topluluk Allah yolunda savaşıyor, diğeri ise kâfir idi." âyetlerini indirdi. Bu, İkrime ve Saîd ibn Cubeyr tarafından İbn Abbâs'tan rivayet edilmiştir.[8] Hadisi Ebu Davud da Sünen'inde Musarrif ibn Amr kanalıyla İbn Abbâs'tan rivayetle tahric etmiştir.[9]
İkrime'den gelen ikinci bir rivayette de o şöyle demiştir: Bedr Gazvesi günü yahudi Finhâs: "Muhammed, Kureyş'i yendim ve onları öldürdüm diye hiç sevinmesin. Kureyş savaşı iyi bilmediği için böyle oldu." dedi de bu âyet "O küfredenlere de ki: Yakında mağlûp olacaksınız ve cehenneme sürüleceksiniz. O, ne kötü döşektir.." âyet-i kerimesi nazil oldu.[10]
Ebu Salih'ten gelen başka bir rivayette ise bu âyet-i kerime, yahudilerin, müslümanların Uhud'da mağlûp olmasına sevinmeleri üzerine nazil olmuştur.[11]

15. De ki; "Size bunlardan daha hayırlısını haber vereyim mi? Takvaya e-renler için Rabları katında altından ırmaklar akan cennetler, ki orada sonsuz olacaklardır, tertemiz temizlenmiş eşler ve Allah 'tan da bir hoşnutluk. Allah kullarına Basîr'dir.
"Kadınlara, oğullara, yığın yığın biriktirilmiş altın ve gümüşe, salma güzel atlara, hayvanlara, ekinlere olan sevgi insanlar için bezenip süslenmiştir..." (Alu İmrân, 3/14) âyet-i kerimesi nazil olunca Hz. Ömer: "Ey Rabbım, şimdi, bunları bize neden süsiedin!?" dedi de "De ki: Size bunlardan daha hayırlısını haber vereyim mi?..." âyet-i kerimesi nazil oldu.[12]

18. Allah, kendinden başka hiçbir ilâh olmadığına, adaleti ayakta tutarak şehadet eyledi. Melekler ve ilim sahipleri de. O, yegâne ilâhtır. O, Azîz'dir, Hakim 'dir.
Kelbî anlatıyor: Hz. Peygamber Medine-i Münevvere'de peygamber olarak ortaya çıktığında Şam papazlarından ikisi Medine-i Münevvere'ye geldiler. Medine şehrini görünce birisi arkadaşına: "Bu şehir, âhir zamanda çıkacak peygamberin şehrine ne kadar benziyor!" dedi. Hz. Peygamber (sa)'in yanına girince daha önceden bildikleri vasıflarıyla tanıdılar ve: "Sen Muhammed misin?" dediler. Efendimiz (sa): "Evet." buyurdu. "Sen Ahmed misin?" diye sordular, Efendimiz (sa): "Evet." buyurdular. Onlar: "Saha bir şehadeti soracağız. Eğer o şehadeti bize haber verirsen sana iman edip seni tasdik edeceğiz." dediler. Hz. Peygamber (sa):" Sorunuz." buyurdular da onlar: "Allah'ın kitabındaki en büyük şehadeti bize haber ver." dediler de Allah Tealâ, peygamberine: "Allah, kendinden başka hiçbir ilâh olmadığına, adaleti ayakta tutarak şehadet eyledi. Melekler ve ilim sahipleri de." âyetini indirdi.[13] O iki papaz müslüman olup Hz. Peygamber (sa)*i tasdik ettiler.
Saîd ibn Cubeyr'den rivayette o şöyle diyor: Ka'be'nin çevresinde Arap kabilelerinden her birinin bir veya iki putu olmak üzere 360 tane put vardı. Bu âyet nazil olunca Allah'a secde ederek yerlere kapanmışlar.[14]

19. Hiç şüphesiz Allah katında din İslâm 'dır...
Ebu Süleyman ed-Dimaşkî der ki: Yahudiler yahudilikten daha üstün bir din olmadığını, hristiyanlar da hristiyanlıktan daha üstün bir din olmadığını iddia edince bu âyet-i kerime nazil oldu. [15]

23. Kendilerine kitabdan bir pay verilmiş olanları görmedin mi ki aralarında hüküm vermesi için Allah 'in kitabına çağrılıyorlar da sonra onlardan bir zümre arkasını çevirip gidiyor. Onlar böyle yüz çevirmeyi âdet edinmiş kimselerdir.
Bu âyetin nüzul sebebinde ihtilâf edilmiştir. Şöyle ki:
Suddî der ki: Hz. Peygamber (sa) yahudileri İslâm'a çağırmıştı. Nu'mân ibn Evfâ: "Gel, papazlara gidelim hakkımızda onlar hüküm versin." dedi. Efendimiz (sa): "Hayır, aksine gel Allah'ın kitabının hükmüne gidelim" buyurdu. O fikrinde ısrar ederek: "Hayır, illâ papazların hükmüne müracaat edelim." dedi de Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirdi.[16]
Saîd ibn Cubeyr ve İkrime'nin îbn Abbâs'tan rivayetinde o şöyle demiştir: Allah'ın Rasûlü (sa) yahudilerin Tevrat okudukları evde bir grup yahudinin yanına girdi ve onları Allah'a (Allah'ın hak dinine) çağırdı. İçlerinden Nuaym (veya Nu'rnân)[17] ibn Amr ve Haris ibn Zeyd: "Ey Muhammed sen hangi din üzeresin?" diye sordular. Hz. Peygamber (sa): "İbra-him'in dini üzereyim." buyurdu. Onlar: "İbrahim yahudi idi." dediler. Hz. Peygamber (sa): "Haydi Tevrat'a gelin, sizinle bizim aramızda hakem olsun," deyince kabul etmemişler ve Allah Ttalâ da bu âyet-i kerimeyi indirmiş.[18]
Kelbî der ki: Hayberlilerden zina eden iki kişi ve yahudilerin bu iki zınakârın haddini Hz. Peygember (sa)'e sormaları hakkında nazil olmuştur
vahidî en-Neysâbûn, age. s. 70). Kelbfnin bu kavli Râzfde İbn Abbâs'tan daha geniş bîr şekilde rivayetle yer almaktadır. Şöyle ki:
Yahudilerden bir erkekle bir kadın zina etmişlerdi- İkisi de şerefli kimselerdi. Kitablarında bu suçun cezası da taşlanarak öldürülmekti. Ancak bu sefer zina edenler şerefli kimseler olunca recmetmek istemediler de belki recmi terketmek üzere dininde bir ruhsat vardır umuduyla mes'eleyi Hz. Peygamber (sa)'e getirdiler. Ama Hz. Peygamber (sa) de ikisi hakkında recm ile hükmetti. "Bu hükmünle bize zulmettin ey Muhammed, bizim üzerimize recm yoktur." diyerek bu hükmü inkâr ettiler de Hz. Peygamber (sa): "Aramızda Tevrat hakem olsun, onda recm var. İçinizde en bilgili kim?'* diye sordu. "Fedeklİ Abdullah ibn Sûriyâ'dır." dediler. İbn Sûriyâyı getirdiler, bir de Tevrat hazır ettiler. İbn Sûriyâ Tevrat'ı okurken recm âyetine gelince oraya (üzerine) elini koyarak o-kumadan atlamak istedi de Abdullah ibn Selâm: "Recm âyetinin yerini geçti ey Allah'ın Rasûlü." dedi ve İbn Sûriyâ'nın elini koyduğu yerden kaldırdı ve recm âyetini buldular. Hz. Peygamber (sa) o iki zina eden yahudinin recm edilmesini emretti de recm olundular. Yahudilerin bu hadiseye çok öfkelenmeleri üzerine Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirdi. [19]
Buhârî bu hadiseyi Alu İmrân 93 âyetinin tefsirinde şöyle zikrediyor: Abdullah ibn Ömer'den rivayet ediliyor: Yahudiler, zina etmiş olan bir erkekle bir kadını (haklarında hüküm vermesi için) Hz. Peygamber (sa)'e getirmişlerdi. Hz. Peygamber (sa) onlara: "Sizden zina edenlere ne yaparsınız?" diye sordular. Onlar: "İkisinin de yüzlerini siyaha boyarız ve döveriz." dediler. "Tevrat'ta recmi bulmuyor musunuz?" buyurdular, onların: "Hayır, onda bir şey bulmuyoruz." demeleri üzerine Abdullah ibn Selâm: "Yalan söylediniz, eğer doğru sözlüler iseniz getirin Tevrat'ı da okuyun." dedi. Tevrat'ı getirdiler, açtılar, Tevrat'ı okuyan hahamları elini recm âyetinin üzerine koyarak öncesindeki ve sonrasındaki âyeti okumaya başladı, recm âyetini ise okumadı. Abdullah ibn Selâm'ın işaretiyle elini recm âyeti üzerinden kaldırınca Abdullah ibn Selâm: "Bu nedir? Recm âyeti değil mi?" dedi. Bunu görünce: "Bu recm âyetidir." dediler. Hz. Peygamber (sa) de o ikisinin recmedilmelerini emretti ve Mescid-i Nebevi yanında cenazelerin konulup cenaze namazının kılındığı yerin yakınında taşlanarak öldürüldüler. İbn Ömer der ki: O iki yahudinin taşlanarak öldürüldüklerini gördüm. Erkek, kadına doğru eğilmiş onu taşlardan korumaya çalışıyordu.[20]
Nakkaş'in kaydettiğine göre ise yahudilerden bir cemaat hakkında nazil olmuştur. Şöyle ki: Hz. Peygamber (sa) onları İslâm'a çağırmış, onlar: "Biz, hidayete senden daha lâyikız. Allah ancak İsrail oğullarından peygamber göndermiştir." diyerek Hz. Peygamber (sa)'in peygamberliğini inkâr edince Efendimiz (sa): "O halde Tevrat'ı çıkarın bakalım, benim vasıflarım onda var." buyurmuş ta yahudiler bunu kabul etmemişler ve âyet bunun hakkında nazil olmuş.[21]

26. De ki: "Ey hükümranlığın sahibi Allahım, sen hükümranlığı dilediğine verirsin, hükümranlığı dilediğinden söküp alırsın. Kimi dilersen azız kılar, kimi dilersen zelil kılarsın. Hayır yalnız Senin elindedir. Hiç şüphesiz Sen her şeye Kadîr'sin.
İbn Abbâs ve Enes ibn Mâlik derler ki: Allah Tealâ Rasûlü (sa)'ne Mekke'nin fethini nasîb edip de Hz. Peygamber (sa) ümmetine Rum ve Fürs hükümranlıklarını va'dedince münafıklar ve yahudiler: "Heyhat, heyhat! İran ve Rum'ların hükümranlığı nerede Muhammed nerede! Onlar Muhammed'in hükümranlığı altına girmeyecek kadar güçlü ve sağlam. Mekke ve Medine Muhammed'e yetmemiş mi ki Rum ve İran mülküne tamah ediyor?" dediler de Allah Tealâ bu âyet-İ kerimeyi indirdi.[22]
Katâde'den rivayete göre Hz. Peygamber Allah Tealâ'dan İran ve Rum hükümranlığını ümmetine bahşetmesini istemişti. Bunun üzerine Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirdi.[23]
Ahzâb (33/12) âyetinin nüzul sebebi olan hâdisenin aynı zamanda bu âyet-i kerimenin de nüzul sebebi olduğu rivayet edilmektedir. Şöyle ki:
Taberî'nin tefsirinde İbn Beşşâr kanalıyla Amr ibnu'1-Avf el-Muzenî'den rivayetinde o şöyle anlatıyor: Allah'ın Rasûlü (sa) Ahzâb Gazvesi (Hendek Savaşı) senesi hendeği çizdi: Harise oğulları tarafından Ecmu'ş-Şeyhayn'den Mezâz'a kadar hendek kazılacaktı. Sonra her on kişiye 40 kulaç olmak üzere kazma işini taksim etti. Selman el-Fârisî'nin hangi grupta olacağında Muhacirin ve Ansar ihtilâf ettiler. Selman güçlü kuvvetli birisiydi ve Muhacirin "Selman bizdendir." diyor, Ansar: "Selman bizdendir." diyorlardı. Hz. Peygamber (sa): "Selman bizden, ehl-i beyttendir." buyurdu. Amr ibn Avf der ki: Ben, Selman, Huzeyfe ibnu'l-Yemân, Nu'mân ibn Mukrin el-Muzenî ve Ansar'dan dört kişi birlikte bir kırk kulacı kazıyorduk. Üç katın altında kazmaya devam ederken Allah hendeğin içinden karşımıza beyaz, çakmaktaşından bir kaya çıkardı. Kü-lünklerimizi kırdı, biz onu kıramadık. "Ey Selman, Allah'ın Rasûlü (sa)'ne çık, bu kayanın durumunu ona haber ver. Hendeğin yolunu mu değitirelim, yoksa ne yapmamızı emreder? Biz, hendeğin çizgisini değiştirmek istemiyoruz." dedik. Selman, Hz. Peygamber (sa)'e çıktı, Efendimiz üzerine bir gölgelik kurmakla meşgul imiş. "Ey Allah'ın elçisi, babamız anamız sana feda olsun, hendeğin içinden beyaz çakmaktaşından bir kaya çıktı, külünklerimizi kırdı, biz onu kıramadık. Küçük veya büyük bir parça bile koparamadık. Bize o konuda emrin nedir? Doğrusu biz hendek için çizmiş olduğun çizgiden çıkmak istemedik." dedi.
Allah'ın Rasûlü, Selman'la birlikte hendeğe indi, biz dokuz kişi hendeğin ucunda onlara bakıyorduk. Efendimiz (sa) Selman'dan kazmayı aldılar ve kayaya öyle bir vurdular ki ondan bir şimşek çaktı sanki karanlık bir evin ortasındaki bir lâmba gibi Medine vadisini aydınlattı. Allah'ın Rasûlü (sa) bir fetih tekbiri getirdi, müslümanlar da peşinden tekbir getirdiler. Sonra Rasûlullah (sa) kayaya ikinci kere vurdu. Kazmanın kayaya çarpmasıyla yine bir şimşek çaktı ki sanki karanlık bir evdeki lâmba gibi Medine vadisini aydınlattı. Rasûlullah (sa) bir fetih tekbiri getirdi, müslümanlar da peşinden tekbir getirdiler. Sonra Allah'ın Rasûlü (sa) üçüncü kez kayaya vurdu ve onu kırdı, ondan yine bir şimşek çakıp Medine vadisini aydınlattı, sanki karanlık bir evin ortasındaki bir lâmba gibi. Allah'ın Rasûlü (sa) yine bir fetih tekbiri getirdi.
Sonra Selman'ın elinden tutarak hendekten çıktı. Selman: "Ey Allah'ın elçisi, anam babam sana feda olsun, şimdiye kadar hiç görmediğim bir şey gördüm." dedi. Allah'ın Rasûlü (sa) kavme döndü ve: "Selman'ın söylediğini sîz de gördünüz mü?" diye sordu, "Anamız babamız sana feda olsun ey Allah'ın elçisi, gördük ki kayaya vurdun, ondan dalga gibi bir şimşek çaktı, senin tekbir getirdiğini görünce biz de tekbir getirdik, bundan başka bir şey de görmedik." dediler. Allah'ın Rasûlü (sa): "Doğru söylediniz. İlk vuruşumda gördüğünüz şimşek çaktı ve bana Hîre saraylarını ve Kisrâ'nın Medâin'ini aydınlattı. Onlar sanki köpek dişleri gibiydiler. Cibril bana haber verdi ki ümmetim onlara galip gelecek. Sonra ikinci vuruşumda gördüğünüz şimşek çaktı ve bana Rum ülkesindeki kırmızı sarayları aydınlattı. Köpek dişleri gibiydiler. Cibril bana haber verdi ki ümmetim onlara galip gelecek ve onları ele geçirecek. Sonra ü-çüncü vuruşumda gördüğünüz şimşek çaktı ve bana San'â saraylarını aydınlattı. Sanki köpek dişleri gibiydiler. Cibrîl bana haber verdi ki ümmetim onları ele geçirecek. "Müjdeler olsun, Allah onları zafere ulaştıracak, mükdeler olsun, Allah onları zafere ulaştıracak." dedi, buyurdu. Müslümanlar bu müjdeye sevindiler ve: "Dosdoğru, gerçek bir va'd ile bize va'dde bulunan, bu kuşatmadan sonra bize zaferi vaMeden Allah'a hamdolsun." dediler.
Medine'yi kuşatan ahzâb bozulup gidince müslümanlar: "Bu, Allah'ın ve Rasûlü'nün va'dettiğidir..." dediler. Münafıklar da: "Hiç şaşmıyor musunuz? Size hikâye anlatıyor, sizi olmıyacak umutlara sevkediyor, size bâtıl va'dlerde bulunuyor. Size Yesrib'den Hîre saraylarını, Kisrâ'nın şehirlerini gördüğünü ve siz korkudan hendek kazar, yüzyüze savaşmaya güç yetiremezken sizin bunları fethedeceğinizi haber veriyor." dediler de "Hatırla o zamanı ki münafıklar ve kalblerinde hastalık olanlar: Allah ve Rasûlü'nün va'dettikleri boş bir aldatmadan ibaretmiş, diyorlardı..." (Ahzâb, 33/12) ve "De ki: Ey hükümranlığın sahibi olan Allahim..." âyetleri nazil oldu.[24]
Ebu Süleyman ed-Dimaşkî der ki: Yahudiler: "Vallahi biz peygamberliği İsrail oğullarından başkasına nakleden birine asla itaat etmiyeceğiz." dediler de bunun üzerine bu âyet-i kerime nazil oldu.[25]

28. Mü'minler, mü'mirileri bırakıp da kâfirleri kendilerine çok yakın dost edinmesin.Kim bunu yaparsa ona Allah'tan hiçbir şey (yardım) yoktur. Meğer ki onlardan gelebilecek bir tehlikeden dolayı sakınmış olasınız. Asıl Allah size kendisinden korkmanızı emrediyor. Nihayet Allah 'adır varış.
İbn Abbâs'tan rivayete göre Ka'b ibnu'l-Eşref in antlaşmaltsı Haccâc ibn Amr, Kehmes ibn Ebi'l-Hukayk, Kays ibn Zeyd adındaki yahudiler Ansar'dan bazılarına karşı onları dinlerinde belki fitneye düşürürüz düşüncesiyle dostluk beslerlermiş. Rifâa ibnuİ-Munzir ibnu'z-Zubeyr (doğrusu Rifâa ibn Abdulmunzir ibn Zenber[26], Abdullah ibn Cubeyr ve Sa'd ibnu'l-Hayseme onların Ansar'dan dostlarına: "Bu yahudilerden uzak durun, onlarla birlikte olmaktan, onlara dost olmaktan sakının ki sizi dininizde fitneye düşürmesinler." demişler ve fakat onlar bu yahudilere karşı dostluk beslemekte, onlarla birlikte olmakta ısrar etmişler de bunun üzerine Allah Teaiâ bu âyet-i kerimeyi indirmiş.[27]
Kelbî der ki: Münafıklar Abdullah ibn Ubeyy ve arkadaşları hakkında nazil oldu. Yahudileri ve müşrikleri severler, onlara dost olurlar, belki Allah'ın Rasûlü (sa)'ne karşı zafer kazanırlar umuduyla müslümanların haberlerini onlara taşırlardı. Allah Tealâ bunun üzerine bu âyet-i kerimeyi indirdi
İbn Abbâs'tan gelen ikinci bir rivayete göre ise bu âyet-i kerime Ubâde ibnu's-Sâmit hakkında nazil olmuştur. Şöyle ki: Ubâde Bedr gazvesinde bulunmuş müttakî bir sahabî idi. Onun yahudilerden anlaşmalı oldukları kimseler vardı. Hendek savaşı günü: "Ey Allah'ın elçisi, yanımda beşyüz yahudi var. Benimle beraber çıkmalarını düşünüyorum Böylece düşmana karşı onlarla daha bir güçleniriz.'* dedi de Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirdi.[28]
Mukâtil ibn Süleyman ve Mukâtil ibn Hayyân'a göre ise bu âyet Mekke kâfirlerine dostluk ve sevgi gösteren Hâtıb ibn Beltea ve başkaları hakkında nazil olmuştur.[29]
Bu âyet-i kerimenin "müşriklerin kendisinden söylemesini istediği bazı kelimeleri söylediği zaman Ammâr ibn Yâsir hakkında" nazil olduğu da söylenmiştir.[30] Bu âyet-i kerimenin hükmünün nüzul sebebi olarak zikredilen bütün grup ve şahısları altına aldığında elbette hiç kuşku yoktur.[31]

31. De ki: Eğer Allah 'ı seviyor idiyseniz bana tâbi olun ki Allah da sizi sevsin ve günahlarınızı bağışlasın. Allah Ğafûr'dur, Rahîm'dir
Hasen'den rivayete göre Hz. Peygamber (sa) zamanında bir kavim: "Biz Allah'ı çok seviyoruz." demişler de Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirmiş. Taberî, Hasen rivayetinde adı geçen kavim'in Necran hey'eti olduğunu söyler.[32]
Muhammed ibn İshak'ın Muhammed ibn Ca'fer ibnu'z-Zubeyr'den rivayetinde o şöyle demiştir: Hristiyanlar: "Biz Mesîh'e Allah'ı sevdiğimiz için saygı gösteriyor, ta'zimde bulunuyoruz." demişlerdi de bunun üzerine bu âyet-i kerime nazil oldu.
Bu âyetin nüzul sebebi olarak gelen rivayetler içinde bunlardan biraz daha garip olanı şudur: İbn Abbâs'tan rivayet ediliyor: Kureyşliler Mescid-i Harâm'da putlarını dikmişler, üzerlerine deve kuşu yumurtaları asmışlar, kulaklarına şeffaf kumaşlar koymuşlar onlara secde ediyorlarmış. Hz. Peygamber üzerlerine uğrayıp onları putlarına secde ederlerken görünce: "Ey Kureyş topluluğu, Allah'a yemin olsun babanız İbrahim ve İsma^ milletine muhalefet ettiniz. Onlar müslüman idiler." buyurmuş. Kureyşliler: "Biz bu putlara Allah Tealâ'ya sevgimizden, bunlar bizi Allah'a yaklaştırsınlar diye tapınıyoruz." demişler de bu âyet-i kerime nazil olmuş.[33]

32. De ki: "Allah 'a ve Rasûlü 'ne itaat edin." Eğer yüz çevirirlerse hiç şüphesiz Allah kâfirleri sevmez.
İbn Abbâs'tan rivayet ediliyor: "De ki; eğer Allah'ı seviyor idiyseniz..." âyet-î kerimesi nazil olunca Abdullah ibn Ubeyy: "Muhammed kendine itaati Allah'a itaat gibi kıldı. Bize, hristiyanların İsa'yı sevdiği gibi kendisini sevmemizi emrediyor." dedi de bu âyet-i kerime nazil oldu.[34]
Hz. Peygamber (sa) yahudileri İslâm'a çağırdığında onlar: "Biz Allah'ın oğulları ve sevgilileriyiz. Biz Allah'ı, senin çağırdığından daha çok severiz." demişler de "De ki: Eğer Allah'ı seviyor idiyseniz..." âyeti ve bu âyet-i- kerime nazil olmuş.[35] Bunun üzerine Hz. Peygamber yahudilere bu âyet-i kerimeyi arzetmiş de kabulden imtina etmişler.[36]

33. Hiç şüphesiz Allah, Adem'i Nuh'u, İbrahim hanedanım ve tmran ailesini âlemler üzerine seçip mümtaz kıldı,
İbn Abbâs'tan rivayete göre yahudiler: "Biz, İbrahim'in, İshak'ın, Yakub'un çocuklarıyız ve onların dini üzereyiz." demişlerdi de bu âyet-i kerime nazil oldu.[37]

59. Muhakkak İsa 'nın misali Allah katında Adem'in misali gibidir. Onu topraktan yarattı, sonra ona: ol! dedi o da oluverir.
İbn Abbâs'tan rivayet olunuyor: Necran hritiyanlarından bir hey'et gelmişti. Seyyid ve Akıb da içlerindeydi. Hz. Peygamber (sa)'e: Ey Muhammed, dostumuzu (Hz. İsa'yı kastediyorlar) zikrediyormuşsun" dediler. Hz. Peygamber (sa): "Nasıl zikrediyomuşum?" diye sordu. "Onun Allah'ın kulu olduğunu iddia ediyormuşsun." dediler. Efendimiz (sa): "Evet, O Allah'ın kuludur." buyurdu. "Hiç İsa gibisini gördün veya haber aldın mı?" dediler, sonra yanından çıktılar. Onların arkasından Cibril Allah'ın emrini getirdi: "Sana geldiklerinde onlara de ki: Allah katında İsa'nın misali aynen Adem'in misali gibidir..."
Şa'bî rivayetinde ise Necran heybetinin Hz. Peygamber (sa)'e: "Bize Meryem oğlu İsa'dan bahset, ondan haber ver." dedikleri, Hz. Peygamber (sa)'in "O, Allah'ın Meryem'e ilka eylediği (bıraktığı) bir kelimesidir." buyurduğu ve onların "İsa'nın bunun üstünde olması gerekir." demeleri üzerine "Hiç kuşkusuz İsa'nın misali Adem'in misali gibidir..." âyetinin; "İsa'ya, Adem gibi olmak yaraşmaz." demeleri üzerine de "Artık sana bu ilim geldikten sonra kim seninle onun hakkında tartışırsa..." âyet-i kerimesinin nazil olduğu kaydedilmiştir.[38]
Bu hadise ile ilgili Katâde rivayeti de şöyledir: Necran halkının iki efendisi ve papazları Seyyid ve Akıb Hz. Peygamber (sa)'e geldiler ve Ona İsa'yı sordular: "Her adem oğlunun bir babası var. İsa'nın durumu nedir ki babası yok?" dediler de Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirdi.
Bu konudaki Suddî rivayeti biraz daha farklı olup Necrân'dan gelenleri dört kişi olarak vermektedir. Buna göre: Hz. Peygamber, kendisine peygamberlik verilip de risaletini etrafa yaymaya başlayınca Necranhlar da duydular ve onların en hayırlılarından dört kişi Efendimiz (sa)'e geldiler: Seyyid, Akıb, Masergis ve Marihar. Bunlar Hz. Peygamber (sa)'e İsa hakkında ne dediğini sordular. Allah'ın Rasûlü (sa): "O, Allah'ın kulu, ruhu ve kelimesidir." buyurdu. Onlar, hayır dediler "Ve fakat o Allah'tır. Krallığından indi, Meryem'in içine girdi, sonra oradan çıktı, bize kudretini ve emrini gösterdi. Sen hiç babasız olarak yaratılmış bir insan gördün mü?" Bunun üzerine Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirdi.[39]
Aslında âyet-i kerime tamamen Necran hristiyanları hey'eti ve onların Hz. Peygamber (sa) ile münakaşaları etrafındaki konulan ihtiva etmekle birlikte Suddî rivayeti sanki başka bir sefer daha olmuş, Necranlılar hicretin dokuzuncu senesinde olan bu ziyaretleri dışında ve daha önce bir kere daha gelmişler zehabını vermektedir. Seyyid ve Akıb'ın Medine-i Münevvere'ye daha önce bir kere daha gelmiş olmaları caiz ise de aslında hadise tarihi kayıtlara bir kere vukubulmuş olarak geçmiştir. Suddî rivayetini bu çerçevede değerlendirmek ve zikredilen diğer iki necranhnın da münakaşalara katılmamakla birlikte Seyyid ve Akıb'la birlikte bu seferde bulunduklarım kabul etmek rivayetler arasını birleştirmek için yeterlidir. Yani bu âyet-i kerime de diğer Necran hey'eti hakkında inen 80 küsur âyetten birisidir ve münakaşa konularından birine açıklık getirmektedir ve aslında Hz. İsa konusunda bu mealdeki iddia ve münakaşalar bitmediğine ve hattâ daha da alevlendiğine göre Hz. İsa'nın ulûhiyyetini iddia eden bütün hristiyanlar bu âyet-i kerimenin hükmü altına girmektedir.[40]

61. Artık sana ilim geldikten sonra kim seninle onun hakkında çekişirse de ki: Gelin, oğullarımızı ve oğullarınızı, kadınlarımızı ve kadınlarınızı, kendimizi ve kendinizi çağıralım, sonra da dua ve niyazda bulunup Allah'ın lanetini yalancıların üzerine kılalım.
Bu hadise İslâm tarihinde Yemen Necranı hristiyanları Hey'etinin Medine-i Münevvere'ye gelmesi ve bu hey'et ile Hz. Peygamber arasında yapılan tartışmalarda kendilerine getirilen bütün delillere karşı küfür ve inatlarında ısrar edip İslama gelmemeleri üzerine Hz. Peygamber tarafından Allah'ın emriyle karşılıklı lânetleşmeye çağrılmaları (Mübâhele) ve onların da bundan çekinerek cizye vermeyi kabul edip kabilelerine dönmeleri hadisesi olarak meşhurdur ve hicretin dokuzuncu senesinde meydana gelmiştir.
Şimdi özellikle bu âyetin, genelde ise bu sûrenin başından itibaren bir rivayete göre otuz küsur, bir rivayete göre de 83 âyetin nüzulüne sebep olan hadise ile ilgili rivayet ve ayrıntılara bakalım:
İbn İshâk der ki: Necran hristiyanları hey'eti altmış binitli olarak Rasûlullâh (sa)’a geldiler. İleri gelenlerinden ondördü içlerindeydi. Bunlar: Akıb olarak bilinen Abdulmesîh, Seyyid olarak bilinen el-Eyhem, Bekr ibn Vâil oğullarından Ebu Harise ibn Alkame, Uveys (veya Evs), Haris, Zeyd, Kays, Yezîd, Nebîh, Huveylid, Amr, Hâlid, Abdullah ve Yuhannes idiler. Bunların esas söz sahibi olanları da şu üçüydü:
l. Akıb: Hey'etin başkanı, görüşlerinin sahibi ve her konuda kendisine danışılan kişiydi. Ancak onun görüşü ile hareket ederlerdi.
2. Seyyid: Vezirleri ve toplantılarının sahibiydi.
3. Ebu Harise ibn Alkame: Piskoposları, imamları ve medreselerinin sahibi idi. Bekr ibn Vâil oğulları araplarından olup hristiyanlığı kabul etmiş, dininde salâbeti ve ilminin derinliğini bildikleri için rumlardan ve krallarından çok ikram ve ihsanlara nail olmuş, kendisi için kiliseler ve medreseler yapılmış, kendisine mal ve hizmetçiler verilmişti. Bu Ebu Harise, okumuş olduğu eski kitablardan Hz. Peygember (sa)'İn vasıflarını ve durumunu çok iyi bilmesine rağmen bulunduğu makam ve gördüğü muamele sebebiyle İslâm'a gelmiyor, hristiyanhkta kalmaya devam ediyordu. Bu hey'et içinde kardeşi Kürz ibn Alkame de bulunuyordu.
Bunlar ikindi namazı kılınırken Medine-i Münevvere'ye geldiler, üzerlerinde yemenli süslü elbiseleri, cübbeleri, ridâîarı vardı. Mescid-i Nebevî'de Rasûlullâh (sa)'ın yanına girdiler. Onları gören sahabeden bazıları diyorlar ki: O kadar güzel ve gösterişli giyinmişlerdi ki ne onlardan önce, ne de onlardan sonra onlardan daha gösterişli bir hey'et görmedik."
Kendi namaz (ibadet) vakitleri gelince Mescid-i Nebevî'de namaz kılmak üzere kalktılar. Efendimiz (sa): "Bırakınız kılsınlar." buyurdu. Mescid'de doğuya doğru yönelerek namazlarını kıldılar. Allah'ın Rasûlü (sa) onlardan Ebu Harise ibn Alkame ve Akıb Abdulmesîh ile veya Seyyid el-Eyhem ile konuştu. Onlar, hristiyanlıktan melik'in dini üzere (yani Melkânî) idiler. Dediler ki: İsa Allah'tır, İsa Allah'ın oğludur, İsa üçün üçüncüsüdür. Bu sözlerini şöyle delillendirdiler:
"O Allah'tır." sözü hakkında: "O, ölüleri diriltir, hastalan iyileştirir, gâibden haber verir, çamurdan kuş şekîi yapar, ona üfürür, o da kuş olurdu." dediler.
"O Allah'ın oğludur." iddiaları hakkında şunları söylediler: "Onun, bilinen bir babası yoktur. Kendisinden önce Adem oğlundan hiç kimsenin yapmadığı bir şeyi yapmış, beşikte konuşmuştur."
"O, üçün üçüncüsüdür." iddiaları hakkında da: "Allah Tealâ'nın: "Yaptık, ettik, emrettik, yarattık, hükmettik." şeklindeki sözlerini delil getirerek "Şayet bir olsaydı yaptım, hükmettim, emrettim, yarattım, derdi. Halbuki O, kendisi, İsa ve Meryem'den ibarettir." dediler.
Hz. Peygamber bunlara: "İslâm'a geliniz, müslüman olunuz." buyurdu "Biz zaten müslümanız." dediler. Hz. Peygamber (sa): "Siz müslüman değilsi niz, İslâm'a giriniz." buyurdular. Onlar yine: "Hayır, biz senden önce müslümaı olduk." dediler. Efendimiz (sa): "Yalan söylediniz, Allah'a oğul isnad etmeniz, haça tapınmanız (veya secde etmeniz) ve domuz eti yemeniz (Hasen'den gelen bir rivayette "domuz eti yemeniz" yerine "içki içmeniz"),[41] İslâmınızı engelliyor." buyurdular.
Bütün bunlara rağmen dinlerinde kalmakta inat ve ısrarla sorularına devam ettiler: "Ey Muhammed madem öyle İsa'nın babası kim?" dediler. Hz. Peygamber sustu, cevap vermedi de Allah Tealâ onların her bir sözleri, iddiaları hakkında Alu İmrân sûresinin başından itibaren seksen küsur âyeti inzal buyurdu.
Hz. Peygamber (sa) ile aralarında tartışma şöyle devam etti: Hz. Peygamber onlara sordu: "Bilmiyor musunuz Allah asla ölmeyecek olan Diri'dir, İsa ise fânidir." Onlar: "Evet biliyoruz, Öyledir, dediler. Efendimiz: "Bilmiyor musunuz, babasına benzerliği olmıyan hiçbir çocuk yoktur." buyurdu, "Evet biliyoruz, öyledir." dediler. Efendimiz (sa): "Bilmiyor musunuz Rabbımız herşeye Kayyûm'dur, onu korur, rızıklandınır. Halbuki İsa bunlardan hiçbir şeye mâlik midir?" diye sordu, onlar: "Hayır malik değildir." dediler. Hz. Peygamber (sa): "Bilmiyor musunuz, Allah Tealâ'ya yerde ve gökte hiçbir şey gizli değildir. İsa ise Allah'ın kendisine bildirdiğinden başka bunlardan bir şey bilir mi?" diye sordu, "Hayır bilmez." dediler. Allah'ın Rasûlü (sa): "Rabbımız İsa'yı ana rahminde dilediği gibi şekillendirdi, bunu biliyor musunuz?" diye sordu, onlar yine: "Evet biliyoruz." dediler. Allah'ın Rasûlij (sa): "Rabbımız yemez, içmez, hadesten münezzehtir, bunu da biliyor musunuz?" buyurdu, onlar: "Evet, biliyoruz." dediler. Efendimiz (sa)'in: "İsa'ya anası, bir kadının hâmile olduğu gibi hâmile olmuş, bir kadının çocuğunu doğurması gibi onu doğurmuş, o da bir bebeğin gıda aldığı, beslendiği gibi beslenmişti ve hades te yapardı. Bunları da biliyorsunuz değil mi?" sorusuna da "Evet biliyoruz." diye cevap verince Efendimiz (sa): "O halde İsa, zannettiğiniz gibi nasıl (ilâh ve Allah'ın oğlu) olur?" buyurdu, sustular, cevap veremediler. Ama sonra yine inat ettiler ve: "Ey Muhammed, sen İsa'nın Allah'ın bir kelimesi ve O'ndan bir ruh olduğunu söylemiyor musun?" dediler. Efendimiz (sa)'in: "Evet." cevabı üzerine: "Eh, bu bize yeter." deyip inkârda devam ettiler. (Bunun üzerine "Allah O Allah'tır ki yegâne ilâh O'dur, Hayy'dır, Kayyûm'dur..." âyet-i kerimesi nazil oldu.[42]
Nihayet Allah Tealâ: "Artık sana ilim geldikten sonra kim seninle onun hakkında çekişirse de ki: Gelin, oğullarımızı ve oğullarınızı, kadınlarımızı ve kadınlarınızı, kendimizi ve kendinizi çağıralım, sonra da dua ve niyazda bulunup Allah'ın lanetini yalancıların üzerine kılalım." âyet-i kelimesiyle Rasûlü'nü, onları mübâhele'ye, yani açıktan karşılıklı lânetleşmeye davet etmesini emretti. Hz. Peygamber (sa)'in onları müslüman olmaya, değilse lânetleşmeye daveti üzerine: "Ey Ebu'l-Kasım, bizi bırak, ne yapacağımız konusunda bir düşünelim, istişare edelim, sonra gelir o dediğini yaparız." dediler ve gittiler ve Akıb ile başbaşa kaldılar. Onların görüş sahibi olanları Akıb idi. Akib'a: "Ey Abdulmesîh, ne dersin?" dediler.Akıb (bir rivayette piskoposları olan Ebu Harise): "Ey hristiyanlar topluluğu, muhakkak biliyorsunuz ki Muhammed Allah tarafından gönderilmiş bir peygamberdir. İsa'nın haberi konusunda kesin hüküm ortaya koydu. Biliyorsunuz hiçbir kavim yoktur ki peygamberi ile lânetleşmiş olsun da büyükleri kalsın, küçükleri yetişsin. Eğer bunu yaparsanız kökünüz kazınır. Eğer bundan (lânetleşmeden) vazgeçerseniz ancak dininizi sevdiğiniz ve sahibiniz (İsa) hakkında söylediğiniz sözlerde devam etmek için böyle yapmış olacaksınız. Gidin onunla vedalaşın ve memleketinize dönün." dedi.[43]
Ertesi günü Hz. Peygamber damadı Hz. Ali'yi, kızı Hz. Fâtıma'yı, torunları Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin'i çağırdı ve "Ey Allahım, bunlar benim ehl-i beytim-dir." buyurup[44] Hüseyin'i kucağına almış, Hasan'in elinden tutmuş, arkasında Fâtıma, onun da arkasında Ali olduğu halde
Necrânlılarla mübâhelede bulunacakları yere geldiler ve Necranlıları mübahele için gelrneteri haberini gönâBrâti&r. GeJdjJer ve- "Ey Ebu'J-Kasım, biz seninle lânetleşmemeye karar verdik." dediler. Efendimiz: "O halde müslüman olunuz. Müslüman olursanız müslümanların lehine olan sizin de lehinize, aleyhine olan sizin de aleyhinize olacaktır." buyurdular. Onlar bu teklifi kabul etmeyince E-fendimiz: "O halde sizinle savaştan başka yol kalmadı." buyurdular. Onlar (bir rivayette Akıb ve Seyyid): "Bizim araplarla savaşacak gücümüz yok. Bizimle savaşmaman, bizi dinimizde serbest bırakman karşılığında sana her sene bini Safer'de, bini de Receb'de ödenmek üzere iki bin hülle ve demirden 30 zırh (cizye) vermek üzere bizimle barış yapar mısın?" dediler. Efendimiz de bunu kabul ederek onlarla barış yaptı. Bunun üzerine onlar: "Ashabından senin hoşnut olduğun emîn birini bizimle gönder de mallarımızda herhangi bir konuda ihtilâfımız olduğunda bizim aramızda hüküm versin. Biz sizlerden hoşnuduz." dediler. Hz. Peygamber: "Size mutlaka gerçekten emîn olan birini göndereceğim. Öğleden sonra bana geliniz." buyurdular.
Onlar ayrılınca Efendimiz: "Beni hak ile gönderene yemin ederim ki helak Necran halkının üzerine sarkmıştı. Eğer lânetleşselerdi maymun ve domuzlara çevrilecekler, vadi onlar için ateşle dolacak (ya da vadi üzerlerine ateş yağdıracak), ağaçlar üzerindeki kuşlara (veya ağaçlar üzerindeki serçelere) varıncaya kadar Necran ve halkının kökleri kurutulacaktı." buyurdular.[45]
Aslında lânetleşmemeleri konusunda başkanları Akıb tarafından uyarılmış olmalarına ilâve olarak piskoposları da onları uyarmış. Hz. Peygamber (sa)'i, Hasan, Hüseyin, Fâtıma ve Ali ile gelirken görünce: "Ey hristiyanlar topluluğu, ben öyle yüzler görüyorum ki Allah'tan bir dağın yerinden izale edilmesini isteseler Allah onların bu isteğiyle o dağı yerinden kaldırırdı. Bununla mübahele etmeyin, sonra helak olursunuz." demişti.[46]
Hz. Peygamber (sa) öğle namazından sonra içlerinden emîn olan birini seçmek üzere ashabına baktılar. Huzeyfe der ki: Ashabdan her biri kendisini seçmesi İçin Hz. Peygamber (sa)'e görünmeye çalışıyordu. Efendimiz (sa) Ebu Ubeyde ibnu'l-Cerrâh'ı gördü ve: "Ey Ebu Ubeyde kalk. Onlarla birlikte git ve ayrılığa düştükleri konularda onlar arasında hak iîe hüküm ver'* buyurdular. O kalkınca da: "Her ümmetin bir emîni vardır. Bu ümmetin emîni Ebu Ubeyde'dir." buyurup Necran hey'eti ile onu gönderdiler.[47] Hz. Ömer şöyle dermiş: "O gün bu göreve gönderilmeyi istediğim kadar hiçbir görevi sevip istememiştim. O gün erkenden mescid-i nebevîye gittim. Efendimiz namazı kılıp da kimi göndereceğini tesbit için sağma soluna bakarken beni görsün diye uzanıyordum, ama O, Ebu Ubeyde'yi görünceye kadar aranmaya devam etti ve onu görünce de çağırıp Necrânlılarla gitmek üzere onu görevlendirdi ve böylece çok istediğim bu vazifeyi Ebu Ubeyde aldı gitti.[48]
Evet, Necranlılar bu davranışları ile aslında Hz. Peygamber (sa)'in peygamberliğini ikrar etmiş oldular ve üzerlerine konan cizyeyi kabul edip kabilelerine döndüler. Ancak onlarla birlikte gelmiş olan piskoposları Ebu Harise'nin kardeşi Kürz müslüman olup Medine-i Münevvere'de kalmış. Anlattığına göre daha yolda gelirken kardeşi Ebu Harise zaten Hz. Muhammed'in hak peygamber olduğunu biliyormuş. O şöyle anlatmış: Yolda gelirken benim bindiğim katır bir hayvanlık etti de kızdım ve Muhammed'i kastederek "Kahrolası o en u-zak." dedim. Kardeşim Ebu Harise: "Hayır, aksine anan kahrolsun." dedi. Ben: "Neden kardeşim?" diye sordum. Cevaben: "Vallahi o bizim beklemekte olduğumuz peygamber." dedi. Ben: "O halde bunu biliyorsun da ondan seni alakoyan nedir?" diye sordum, "Çünkü şu krallar bize birçok servetler verdiler, ikramlarda bulundular. Şimdi buna iman etsek hepsini elimizden alırlar." Dedi.[49]

64. De ki: Ey ehl-i kitab, hepiniz bizimle sizin aranızda müsavi bir kelimeye gelin: Allah'tan başkasına tapmıyalım, O'na hiçbir şeyi ortak koşmıyalım, Allah'ı bırakıp da birbirimizi rabler tanımıyalım. Eğer yine yüz çevirirlerse deyin ki: Şahid olun, biz muhakkak müslümanlarız.
İbn Abbâs der ki: Bu âyet-i kerime rahipler ve papazlar hakkında nazil olmuştur. Hz. Peygamber bu âyet-i kerimeyi Habeşistan'daki Ca'fer ibn Ebî Tâlib'e göndermiş; o da Necâşî'nin de hazır bulunduğu bir mecliste Habeşistan'ın ileri gelenlerine bu âyet-i kerimeyi okumuştur.[50] Katâde, Rebî' ve İbn Cureyc özellikle Medine yahudileri hakkında nazil olduğunu söylerken Suddî, el-Hasenu'1-Basrî, İbn Zeyd ve Muhammed ibn Ca'fer ibnu'z-Zubeyr bu âyet-i kerimenin de diğerleri gibi yine Necran hey'eti hakkında nazil olduğu görüşündedirler.[51]

65. Ey ehl-i kitab, İbrahim hakkında neden çekişip duruyorsunuz? Tevrat da İncil de ancak ondan sonra indirilmiştir. Hiç akletmiyor musunuz?
66. İşte siz onlarsınız ki hakkında bilginiz olan şeyde çekiştiniz, peki hiç bilginiz olmıyanlar hakkında neden halâ çekişip duruyorsunuz? Halbuki Allah bilir, siz bilmezsiniz.
67. İbrahim ne bir Yahudi, ne de bir hristiyandı. Fakat o, Allah 'ı bir tanıyan bir hanif; dosdoğru bir müslümandı. Müşriklerden de değildi.
İbn Humeyd kanalıyla İbn Abbâs'tan rivayet ediliyor: Necran hristiyanları hey*eti ile yahudi hahamları Hz. Peygamber (sa)'in huzurunda tartışmışlar; hahamlar: "İbrahim ancak bir yahudi idi." demişler, hristiyanlar: "İbrahim ancak bir hristiyandı." demişlerdi. İşte bunun üzerine Allah Tealâ bu âyet-i kerimeleri indirdi.[52]

68. Gerçekten İbrahim'e insanların en yakını herhalde ona tâbi olanlarla şu Peygamber ve iman edenlerdir. Allah o mü 'minlerin velîsi, dostudur.
Kelbî'nin İbn Abbâs'tan, Muhammed ibn İshak'ın Abdurrahman ibn öunm'den onun da Hz. Peygamber (sa)'in ashabından rivayetlerinde (iki rivayet içice geçmiş durumdadır) şöyle anlatmışlardır: Ca'fer ibn Ebî Tâlib ve arkadaşlan Habeşistan'a hicret edip orada yerleşince; Hz. Peygamber de Medine-i Münevvere'ye hicret edip Bedr gazvesinde olanlar olunca Kureyşliîer ne yapacaklarını istişare etmek üzere Dâru'n-Nedve'de toplandılar ve dediler ki: Sizden Bedr'de öldürülenlerin öcünü Muhammed'in Necâşî'nin yanında bulunan arkadaşlarından alabiliriz. Bir miktar mal toplayın, onu Necâşî'ye hediye olarak takdim edin, belki size yanında bulunan Muhammed'in arkadaşlarını verir, siz de onlara dilediğinizi yaparsınız. Bu iş için aranızdan sözü dinlenir iki kişi seçilsin."
Amr ibnu'1-As ve Umara ibn Ebî Muayt'ı bir takım hediyelerle gönderdiler. Bu ikisi deniz yoluyla Habeşistan'a geldiler, Necâşî'nin huzuruna girince ona secde ettiler, onu selâmladılar ve şöyle konuştular: Arkamızda bıraktığımız kavmimiz size karşı samimi duygularla doludur, sana teşekkür ederler, işlerinin düzgün gitmesini sever ve isterler. Daha önce sana bizden gelmiş olan bir takım insanlar hakkında seni sakındırmak için bizi sana gönderdiler. Çünkü onlar yalancı bir adamın kavmidir ki o yalancı bizim içimizde çıktı, kendisinin Allah'ın elçisi olduğunu sanıyor ve iddia ediyor. Bizden kendisine, bir takım beyinsizler dışında hiç kimse tâbi olmadı. Aslında biz onları iyice sıkıştırmış ve topraklarımızda dar bir vadiye sığınmaya mecbur etmiştik. Hiç kimse yanlarına girmiyor, kimsenin de oradan çıkmasına müsaade etmiyorduk. Neredeyse açlık ve susuzluktan öleceklerdi. Durumları iyice ağırlaşınca amcasının oğlunu sana gönderdi ki sana senin dinini ifsad etsin, hükümranlığını ve halkını bozsun. Onlardan sakın, onları bize ver ki sana verebilecekleri zararlara karşı biz senin yerine onlara yapılması gerekenleri yapalım." Ve şunları da eklediler: "Onların senin dinini, hükümranlığını ve halkını bozmak istemelerinin alâmeti şudur ki senin yanına girdiklerindesenin din ve sünnetinden yüz çevirdikleri için sana secde etmezler, insanların seni selâmladığı gibi seni selâmlamazlar."
Necâşî onları çağırttı. Gelince Ca'fer ibn Ebî Tâlib kapıdan seslendi: "Allah'ın hizbi yanma girmek için senden izin ister." Necâşî: "Evet, izin verilmiştir, Allah'ın emanı ve zimmeti ile girin." dedi. Amr ibnu'1-As arkadaşına baktı ve: "Duymaz mısın kendi dillerinde "hizbullah" deyişlerini ve Necâşf nin onlara cevabını!" dedi. Bu, hiç hoşlarına gitmedi.Sonra Ca'fer ve arkadaşları Necâşî'nin yanına girdiler, ona secde etmediler. Amr ibnu'1-As: "Büyüklenerek sana secde etmediklerini görmüyor musun?" dedi. Necâşî, Ca'fer ve arkadaşlarına: "Sizi bana secde etmekten ve dışarılardan gelenlerin beni selâmladığı gibi selâmlamaktan alakoyan nedir?" diye sordu. Onlar: "Biz şimdi sadece seni ve hükümdarlığını da yaratmış olan Allah'a secde ederiz. Sana onların yaptı selamlamayı biz daha Önce putlara taparken yapardık. Ama Allah bize bir Nebiyy-i sâdık gönderdi, Allah'ın ona bildirdiği bir selâmı emretti, bu cennet ehlinin selâmlaması olan selâmdır.." Necâşî anladı ki bunların söylediği haktır, Tevrat ve İncil'de de aynen vardır "Biraz önce kapıdan "Allah'ın hizbi" diye seslenen hânginizdi?" diye sordu. Ca'fer: "O, bendim." dedi. Necâşî: "Sen konuş." dedi. Ca'fer: "Sen, yeryüzü krallarından bir kralsın ve ehl-i kitabdansın. Senin yanında çok söz de zulüm de uygun olmaz. Arkadaşlarım adına ben cevap vermek isterim. Bu iki adama emret, biri konuşsun, diğeri sussun, sen de konuşmamızı dinlersin." dedi. Amr, Ca'fer'e: "konuş." dedi. Ca'fer, Necâşî'ye: "Bu adama lütfen bir sor: Biz köleler miyiz, yoksa özgür insanlar mıyız? Eğer biz sahiplerinden kaçmış köleler isek bizi onlara geri verirsin." dedi. Necâşî, Amr'a: "Bunlar köle mi, hür insanlar mı?" diye sordu, Amr: "Hayır, onlar köle değil, şerefli hür insanlardır." dedi. Necâşî: "Kulluktan çıktınız mı?" dedi. Ca'fer: "O ikisine sorar mısın: Biz insanların haksız yere kanlarını akıttık da üzerimize kısas mı gerekiyor?" dedi. Amr: "Hayır, bir damla bile akıtmadılar." dedi. Ca'fer: "Sor onlara: "Biz haksız yere insanların mallarını aldık da geri ödememiz mi gerekiyor?" dedi. Necâşî: "Ey Amr, eğer insanlardan kantar kantar mal almışlarsa onları ben Ödeyeceğim." dedi. Amr: "Hayır bir kırat bile haksız yere mal almamışlardır." dedi. Bunun üzerine Necâşî Amr'a dönerek: "O halde bunlardan ne istiyorsunuz?" diye sordu. Amr şöyle konuştu: "Biz onlarla aynı din üzere, babalarımızın dini üzere İdik. Ama bunlar o dini bıraktılar ve bir başka dine tabi oldular, biz kendi dinimizde kalıp ona sarıldık. Onların kavmi, onları kendilerine geri götürmek üzere bize teslim etmeniz için bizi gönderdler." dedi. Necâşî: "Bana doğru söyleyin; sizin daha önce üzerinde olduğunuz din nedir, tabî olduğunuz bu yeni din nedir?" diye sordu. Ca'fer: "Daha önceleri üzerinde olduğumuz din şeytanın dini ve emri idi. Biz Allah'ı inkâr eder taşlara tapardık. Kendisine döndüğümüz din ise Allah'ın dini İslâm. Onu bize Allah'ın elçisi getirdi. Bir de Meryem oğlu İsa'nın kitabı gibi, ona da uygun bir kitab getirdi." deyince Necâşî: "Ey Ca'fer, şimdi biraz dur, büyük bir şey konuştun." deyip çanı çaldı, bütün rahip ve papazların yanında toplanmalarını emretti. Papazlar ve rahipler yanında toplanınca: "İncil'i İsa'ya indiren Allah adına söyleyin, İsa ile kıyamet arasında gönderilecek bir peygamber var*mı?" Onlar: "Allah için İsa bize böyle bir peygamberi müjdeledi ve: "Kim ona iman ederse bana iman etmiştir, kim onu inkâr ederse beni inkâr etmiştir." dedi." dediler. Necâşî bu sefer Ca'fer'e döndü ve: "Bu adam size ne diyor, neyi emrediyor, neyi yasaklıyor?" diye sordu. Ca'fer: "Bize Allah'ın kitabını okuyor, ma'rufu emrediyor, münkeri yasaklıyır, güzel komşuluğu, sıla-i rahimde bulunmamızı, yetime iyi davranmamızı emrediyor. Tek ve ortağı olmıyan Allah'a kulluk etmemizi emrediyor." diye cevap verdi. Necâşî'nin: "Onun size okuduklarından bize bir şeyler oku." demesi üzerine Ca'fer onlara Ankebût ve Rûm Sûrelerini okudu. Necâşî'nin ve arkadaşlarının gözleri yaşardı ve: "Ey Ca'fer, bu güzel sözlerden bize daha o-ku." dediler. Ca'fer onlara Kehf Sûresini okudu. Bu arada Amr, Necâşî'yi kızdırmak istedi ve: "Onlar İsa ve annesine sövüyorlar." dedi. MıNecâşî: "İsa ve annesi hakkında ne diyorlar?" diye sordu. Ca'fer de onlara Merryem Sûresini okudu. Sûrede İsa ve Meryem hakkındaki âyetler gelince Necâşî "Vallahi bunlarla Mesîh'in söyledikleri arasında zerre kadar fark yok, Mesîh sizin şu söylediklerinizden fazla bir şey söylememiştir." dedi, sonra Ca'fer'e dönüp: "Gidin; siz benim ülkemde size sövecek veya eziyet edeceklerden emniyettesiniz." dedi ve ekledi: "Müjdeler olsun size, sakın korkmayın, bugün İbrahim'in hizbi benim korumam altındadır." "Ey Necâşî, İbrahim'in hizbi de nedir?" dediler de "Bu topluluk ve yanından geldikleri arkadaşları (Muhammed) ve onlara tâbi olanlardır." dedi. Müşrikler bunu inkârla kendilerinin İbrahim'in dini üzere olduğunu iddia ettiler. Necâşî, Amr ve arkadaşının getirmiş oldukları mallan kendilerine geri verdirdi ve: "Bana verdiğiniz hediyeleriniz rüşvettir, alın bunları. Allah beni kral yaptı ve benden rüşvet almadı." dedi. Ca'fer der ki: Necâşî'nin yanından ayrıldık ve bizler ondan sonra en hayırlı ülkede, en şerefli komşular arasında olduk." Allah Tealâ o gün, onların İbrahim hakkındaki tartışmaları hakkında Rasûlü (sa)'ne Medine'de bu âyet-i kerimeyi indirdi.[53]
İbn Abbâs der ki: Yahudi reisleri: "Ey Muhammed, aslında sen de kesin olarak biliyorsun ki İbrahim'in dinine insanların en lâyıkı, senden ve başkalarından daha lâyık olanı bizleriz. Çünkü o yahudi idi. Senin (bizim dinimize gelmemen de) sırf sendeki çekememezliktendir." demişlerdi. İşte bunun üzerine Allah Tealâ: "Gerçekten İbrahim'e insanların en yakını herhalde ona tâbi olanlarla şu Peygamber ve iman edenlerdir. Allah o mü'minlerin velîsi, dostudur." âyet-i kerimesini indirdi.[54]

69. Ehl-i kitabdan bir zümre arzu etti ki sizi dalâlete (sapıklığa) düşürseler. Halbuki onlar kendilerinden başkasını saptıramazlar da farkına bile varmazlar.
Daha önce Bakara 109 âyetinin nüzul sebebinde de geçtiği üzere Nadîr, Kurayza ve Kaynukâ oğulları yahudi!eri Muâz ibn Cebel, Huzeyfe ibnu'l-Yemân ve Ammâr ibn Yâsir'i kendi dinlerine çağırmışlar, bir rivayete göre de "kendi dininizi bırakıp Muhammed'in dinine tâbi oldunuz." diye kınamışlardı.. İşte bu âyet-i kerime de bu hadise üzerine nazil olan âyetlerdendir. Bu, İbn Abbâs kavlidir.[55]

72. Kitab ehlinden bir güruh şöyle dedi: Mü 'minlere indirilmiş olana günün evvelinde iman edin, sonunda da küfredin. Belki onlar da dönerler.
Süddî'den rivayet ediliyor: Ureyne kasabaları (bir rivayette Hayber) hahamları 12 haham idiler. Birbirlerine: "Günün başında Muhammed'in dinine girin "Muhammed'in hak peygamber olduğuna, doğruluğuna şehadet ederim." deyin; günün sonuna ulaşınca da inkâr edin ve: "Biz âlimlerimize, hahamlarımıza dönüp sorduk, onlar da bize Muhammed'in bir yalancı olduğunu, sizin din ıdına herhangi bir şey üzere olmadığınızı söylediler. Biz de önceki dinimize döndük. O bize sizin dininizden daha hoş göründü." deyin. Belki onlar da: "Bunlar günün başında bizimle beraberdiler, şimdi bunlara ne oldu?" diyerek dinlerinde şüpheye düşerler." dediler de Allah Tealâ bu âyet-i kerime ile Rasûlü sa)'ne onların bu durumunu haber verdi. Ebu Mâlik el-Gıfârî'den gelen riva-ette bu tuzak yahudilere nisbet edilirken kabilelerine işaret edilmemektedir. Kurtubî'de ise bunu söyleyenlerin Ka'b ibnu'l-Eşref ve Mâlik ibmı's-Sayf ve ?enzerleri olduğu ayrıntısı verilmektedir.[56]
İbn İshak'ın İbn Abbâs'tan rivayetinde bu hahamların bazılarının isimleri de verilmektedir. Şöyle ki: Abdullah ibnu's-Sayf, Adiyy ibn Zeyd ve el-Hâris on Avf birbirlerine: "Gelin sabahleyin Muhammed ve ashabına indirilenlere man edelim, akşam da onu inkâr edelim. Belki dinlerini onlara karıştırırız da imlerinden dönerler." dediler de Allah Tealâ "De ki lütuf ve inayet Allah'ın elindedir. Onu kime dilerse ona verir. Allah, rahmeti geniş ve bol olan herşeyi nakkiyla bilendir."e kadar olmak üzere Ey ehl-i kitab, neden hakkı bâtıl ile ka-nştırıyor, gerçeği gizliyorsunuz..." âyetlerini indirdi.[57]
Mucâhid, Mukâtil ve Kelbî'den gelen rivayete göre ise âyetin inmesi kıb-enin Beytu'l-Makdis'ten Ka'be'ye çevrilmesi ile alâkadardır ve hadise şöyle olmuştur: Kıble Beytu'l-Makdis'ten Ka'be'ye çevrilince, Hz. Muhammed'in, Dnların kıblelerine muhalefeti yahudilerİn zoruna gitti de Ka'b ibnu'l-Eşref ve arkadaşları: "Ka'be'nin kıble'ye çevrildiğine dair Muhammed'e inen âyete i-nanmış görünerek gündüzün başında Ka'be'ye doğru namaz kılın. Günün sonunda da Ka'be'nin kıble oluşunu inkâr edin ve Beytu'l-Makdis'teki eski kıbleniz olan Sahra'ya dönün. Bunu görünce belki "Bunlar ehl-i kitab, bizden daha bilgililer." deyip onlar da bizim kıblemize geri dönerler." dediler. Allah Tealâ da onların bu hileleri konusunda mü'minleri sakındırmak ve uyarmak, onların bu sırlarına muttali kılmak üzere bu âyet-i kerimeyi indirdi.[58]

75. Ehl-i kitabdan öylesi vardır ki kendisine bir kantar emanet etsen onu sana eksiksiz öder. Öylesi de vardır ki ona emaneten tek bir altın versen onu, sen, üzerinde ayak direyip durmadıkça sana ödemez. Bunun sebebi şudur: Onlar: "Ümmîler hakkında bizim aleyhimize bir yol ve sorumluluk yoktur. " demişlerdir. Onlar, kendileri de bilip dururken Allah 'a karşı yalan söylerler.
İbn Abbâs der ki: Kureyş'ten bir adam Abdullah ibn Selâm'a bin iki yüz ûkıyye altını emanet bırakmıştı da dönüşünde Abdullah tam olarak kendisine teslim etti. Bir diğer Kureyşli de Finhâs ibn Azûrâ'ya bir dinar emanet bıraktı da o bu emanete hıyanette bulundu, işte bunun üzerine bu âyet-i kerime nazil oldu.[59]

77. Allah'a olan ahidlerine ve yeminlerine bedel olarak az bir bahayı satın alanlar yok mu, işte onlar; onlar için âhir ette hiçbir nasib yoktur. Allah kıyamet günü onlarla konuşmaz, onlara (rahmet nazarıyla) bakmaz ve onları temize çıkarmaz. Onlar için elim bir azâb vardır.
Ebu'Bekr ibn Ebî Şeybe kanalıyla Abdullah ibn Ömer'den rivayete göre Allah'ın Rasûlü (sa): "Her kim bir müslüman kardeşinin malını kendine geçirmek için yalan yere yemin ederse Allah'a, Allah ona gazablı olduğu halde kavuşur." buyurmuş. İbn Ömer bu hadis-i şerifi rivayet ederken içeri Eş'as ibn Kays girmiş ve: "Ebu Abdurrahman (yani İbn Ömer) size ne rivayet etti?" diye sormuş. Oradakiler de "Şöyle şöyle rivayet etti." demişler. Eş'as: Ebu Abdurrahman doğru söylemiş. Benim hakkımda nazil oldu. Bir adamla aramda Yemen'deki bir arazi yüzünden anlaşmazlık vardı. Onu da alıp Hz. Peygamber'e gittim ve onun hükmüne müracaat ettim. Allah'ın Rasûlü (sa): "Bu arazinin sana ait olduğuna dair elinde beyyine (delil) var mı?" diye sordu. Ben: "Hayır, yok." dedim. "O halde onun yemini" buyurdular. Ben: "O halde yemin e-der." dedim de Allah'ın Rasûlü (sa): "Her kim bir müslüman kardeşinin malını kendine geçirmek için yalan yere yemin ederse Allah'a, Allah ona gazablı olduğu halde kavuşur." buyurdu ve hemen akabinde "Allah'a olan ahidlerine ve yeminlerine bedel olarak az bir bahayı satın alanlar yok mu..." âyet-i kerimesi nazil oldu.[60] Başka bir rivayette tartışmalı olan yer bir arazi değil kuyu olarak geçmektedir.[61]
Ebu Davud et-Tayâlisî'nin kendi isnadıyla Ebu Vâil'den rivayetinde o şöyle anlatıyor: Abdullah ibn Mes'ûd: "Kardeşinin malından kendine bir pay edinmek (kardeşinin malını haksız yere kendine geçirmek) için her kim yalan yere yemin ederse Allah'a, Allah ona öfkeli olduğu halde kavuşur." demişti. Sonra da el-Eş'as ibn Kays bizim yanımıza geldi ve: "Ebu Abdurrahman size ne dedi?" diye sordu; İbn Mes'ûd'un sözlerini ona aktardık. O: "Doğru söylemiş, "Allah'a olan ahidlerine ve yeminlerine bedel olarak az bir bahayı satın alanlar yok mu, işte onlar; onlar için âhirette hiçbir nasib yoktur." âyeti benim hakkımda nazil oldu. Bir kuyu hakkında bir adamla anlaşmazlığa düştüm de Rasûlullâh t sa)'a gittik. Efendimiz bana: "Ya kuyunun sana olduğuna dair bir beyyine (delil) getirirsin ya da hasmına yemin teklif edeceğim." buyurdu. Ben: "Ey Allah'ın Rasûİü, (ne olacak, onun için zor değil ki yalan yere) yemin ediverir (de benim malıma sahip olur)" dedim. İşte bu âyet bunun üzerine nazil oldu.[62] Buhârî'deki rivayette el-Eş'as'ın hak iddia ettiği kuyunun amca oğullarından birinin arazisinde olduğu kaydı vardır.[63]
Buharı'de, Tirmizf de ve Taberî'nin tefsirinde Abdullah ibn Mes'ûd'dan rivayetle tahric olunan haberde ise el-Eş'as ibn Kays'ın hasmı bir yahudi olarak geçmektedir.[64]
Bu konudaki İbn Cureyc hadisi biraz daha ayrıntılı, şöyle ki: Eş'as ibn Kays bir adamla, aslında o adama ait olup da cahiliye devrinde o adamı destekleme şartıyla aldığı ve elinde tutmaya devam ettiği bir arazi konusunda anlaşmazlığa düşerek Hz. Peygamber (sa)'e geldiler. Hz. Peygamber (sa) adama: "Bu arazinin sana ait olduğuna dair elinde bir delilin var mı?" diye sordu. Adam: Bu arazinin benim olduğuna dair Eş'as aleyhinde bana şahitlik edecek kimse yok." dedi. Allah'ın Rasûlü (sa): "O halde Eş'as'ın yemini." buyurdu. Eş'as yemin etmek üzere kalkınca Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirdi de Eş'as seminden geri durdu ve: "Allah'ı ve sizi şahid tutuyorum ki hasmım doğru söylüyor." dedi, araziyi sahibine iade etti, hattâ onun hakkından üzerinde bir şey kalır korkusuyla kendi arazisinden de bir miktarını ona verdi ve bu arazi ondan
5Onra da mirasçılarının oldu.[65]
Daha önce Bakara, 2/188 âyetinin nüzul sebebi olarak verilen Mukatil ibn Hayyân rivayeti bu âyet-i kerimenin nüzul sebebi olarak verilen hadise ile aynı olup sadece şahıs isimleri değişiktir Mukatil ibn Hayyân şöyle anlatıyor: Bu âyet İmruu'1-Kays ibn Abis el-Kindî (Kinde'den Efendimize gelen hey'et içinde imiş, kinde'den olup da irtidad etmiyenîerden imiş) ve Abdan ibnu'1-Eşva' el-Hadramî hakkında nazil oldu. Bir arazi konusunda anlaşmazlığa düşüp Abdan şikâyetçi, İmruu'1-Kays davalı olarak Hz. Peygamber (sa)'in hakemliğine basurdular Hadramî: "Ey Allah'ın elçisi, bu adam babamdan bana intikal eden bir arazime el koydu." dedi. Kindî: "Orası benim elimdeki arazimdir, Ben orayı ekip biçiyorum ve onun hiçbir hakkı yoktur." dedi. Allah'ın Rasûlü (sa): Hadramî'ye: Bu arazinin sana ait olduğuna dair ya bir delil getirirsin ya da hasmına yemin teklif edeceğim." buyurur. Hadramî: "Ey Allah'ın elçisi, yalan yere yemin eder ve arazimi alır gider." deyince Efendimiz önce: "Madem delilin yok, senin için onun yemininden başka yol yok." buyurdu, sonra da: "Her kim rnü'min kardeşinin malından bir kısmının üzerine oturmak için yalan yere yemin ederse Allah'a, Allah ona öfkeli halde kavuşur." buyurdu. İmruu'1-Kays: "Ey Allah'ın elçisi, hak kendinin olduğunu bile bile hakkını karşısındakine bırakana ne var?" diye sordu, Efendimiz: "Cennet." buyurdular da İmruuİ-Kays:
"Seni şâhid tutuyorum ki ben o araziyi ona bıraktım." diyerek davadan vazgeçti. Allah Tealâ da bu âyeti indirdi.[66] Müslim'in tahric ettiği hadiste bu âyetin nüzulü zikredilmeksizin hadise anlatılır ve Abdan’in ismi Rabîa ibn İbdân veya İydân olarak verilir.[67]
Müslim rivayetinde bu âyet-i kerimenin nüzulüne sebep olduğu kaydı olmaması yanında bu eksikliği Taberî rivayeti tamamlamaktadır. Şöyle ki: Taberî'de Raca ibn Hayve ve Urs ibn Adiyy'in birlikte Urs'un babası Adiyy ibn Umeyr'den rivayet ettikleri bir hadis şöyledir: İmruu'1-Kays ile Hadramevtli bir adam arasında bir anlaşmazlık olmuş da Hz. Peygamber (sa)'e gelmişlerdi. Hz. Peygamber (sa) Hadramevtliye: "Ya delil getirirsin ya da hasmının yemini." buyurunca Hadramevtli: "Ey Allah'ın elçisi, yemin ederse arazimi alır götürür." dedi. Efendimiz: "Her kim kardeşinin bir malını kendine geçirmek için yalan yere yemin ederse Allah'a, Allah ona öfkeli olduğu halde kavuşur." buyurdu. İmruu'1-Kays: "Ey Allah'ın elçisi, hak kendisinin olduğunu bile bile hakkından vazgeçene ne var?" diye sordu, Efendimiz (sa)'in: "Cennet var." deyince İmruu'1-Kays: "Seni şâhid tutuyorum ki ben hakkımdan vazgeçiyorum." dedi. Cerîr der ki: Bu hadisi Adiyy'den işittiğimizde Eyyûb es-Sahtiyânî ile beraberdim. Eyyûb: Adiyy, Urs ibn Umeyre hadisinde dedi ki: Bunun üzerine sonuna kadar olmak üzere "Allah'a olan ahidlerine ve yeminlerine bedel olarak az bir bahayı satın alanlar yok mu..." âyet-i kerimesi nazil oldu.[68] Burada iki ihtimal var: Herhalde bu âyet-i kerimenin nüzulünden mukaddem bu iki hadise de meydana geldi ve herbiri için ayrı âyetler nazil oldu, ya da isimlerdeki ihtilâfa rağmen el-Eş'as ibn Kays hadisesi ile Hadramî hadisesi aynıdır ve iki âyet de bu hadise üzerine nazil olmuştur.
Bu âyetin nüzul sebebinin bir alış-verişte yalan yere yemin etme hadisesi de olduğu da rivayet edilmektedir. Şöyle ki: Muhammed ibnu't-Musennâ kanalıyla Amir'den rivayete göre bir adam günün başlangıcında bir malı satmak üzere pazara çıkarmış, akşama kadar malı satamamış. Akşama doğru bir müşteri gelmiş ve malı almak üzere pazarlığa girişmiş. Satıcı "sabahleyin bu malı filân filân fiyata satmadığına, akşam olmasaymış o fiyata asla satmıyacağına" dair yemin etmiş de Allah Tealâ bunun üzerine bu âyet-i kerimeyi indirmiş.[69]
İkrime'den rivayete göre bu âyet ile "Allah'ın indirdiği kitabdan bir şeyi gizleyip de onunla az bir bahayı satın alanlar yok mu? Onlar, karınlarına ateşten başka bir şey yemiş olmazlar. Kıyamet günü Allah onlarla konuşmaz, onları temize de çıkarmaz. Onlaradır azâb-ı elîm." (Bakara, 2/174) âyetinin nüzul sebebi aynıdır ve ikisi de yahudiler hakkında nazil olmuştur.[70] Vahidî'nin Esbâbu'n-Nuzûl'ünde zikrettiği iki rivayet de bu görüşü desteklemektedir. Şöyle ki:
Kelbî anlatıyor: Yahudi âlimlerinden bir grup bir kıtlık senesi sıkıntıya düşüp Medine'de oturan Ka'b ibnu'l-Eşref e geldiler. Ka'b onlara sordu: "Bu a-damm kitabınızda Allah'ın elçisi olduğunu bilmiyor musunuz?" Onlar: "Evet
sen bilmiyor musun?" dediler. Ka'b: "Hayır." dedi. "Biz şehadet ediyoruz ki o Allah'ın kulu ve elçisidir." dediler. Ka'b: "Allah sizi bir çok hayırdan mahrum etmiştir. Siz, size bir şeyler vermem ve ailenizi giydirmem için bana geldiniz. Allah sizi de ailenizi de mahrum kıldı.." dedi. "Kafamız karıştı, dur, biraz yavaş ol, ona bir gidelim, bakalım, bir de gözlerimizle görelim." deyip döndüler, ellerindeki kitaptaki Hz. Muhammed'in vasıflarını değiştirerek başka sıfatlar yazdılar, sonra Hz. Peygamber (sa)'e geldiler, onunla konuştular, ona sorular sordular, sonra da tekrar Ka'b'a dönerek: "Biz onu Allah'ın elçisi sanıyorduk. Yanına varınca bir de gördük ki bize kitabımızda nitelenerek geleceği müjdelenen peygamber o değilmiş; onun niteliklerini kitabımızda haber verilen peygamberin niteliklerinden farklı bulduk." deyip yanlarında bulunan biraz önce yazdıkları niteliklerin bulunduğu kitabı (Tevrati) çıkardılar. Ka'b kitaba baktı, ferahladı ve onlara mal vererek infakta bulundu. İşte bunun üzerine Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirdi.
tkrime de der ki: Bu âyet-i kerime Ebu Râfi\ Lubâbe (veya Kinâne) ibn Ebi'l-Hukayk, Huyey ibn Ahtab, Ka'b ibnu'l-Eşref ve sair yahudi reisleri hakkında nâzİİ olmuştur. Hz. Muhammed hakkında Allah'ın onların kitabında yahudilerden aldığı ahdi gizlediler, değiştirdiler ve elleriyle başkasını yazdılar, sonra da onlara tâbi olanlardan daha önce kendilerine gelmekte olan mallar, yiyecekler, rüşvetler ellerinden gitmesin diye bu yazdıklarının Allah katından olduğuna yemin ettiler.[71] Bu, Hasen-i Basrî'nin de kavlidir. Bu âyet-i kerimenin yahudiler hakkında nazil olduğunu bunu takip eden âyet-i kerimede: "(Kitab ehlinden) Öyle bir güruh var ki dillerini kitaba doğru eğip bükerler. Siz onu kitabdan sanasınız diye. Halbuki o kitabdan değildir..." ifadelerinin açık bir şekilde yahudileri anlatmasından da anlıyabiliriz.[72]

78. Ehl-i kitabdan öyle bir grup var ki dillerini kitaba eğip bükerler, siz onu kitabdan sanasınız diye, halbuki o kitabdan değildir. "Bu Allah 'm katındandır. " derler, halbuk o Allah katından değildir. Allah 'a karşı bile bile yalan söylerler.
İbn Abbâs der ki: Bu âyet-i kerime hem yahudiler ve hem de hristiyanlar hakkında nazil olmuştur, Çünkü her ikisi de kitablarını, Tevrat ve İncil'i tahrif etmişler ve onlarda olmıyanları ilhak etmişlerdir.[73]
Yahudi ve hristiyanlar hakkında olduğu şeklindeki bu genelleme yanında özellikle Tevrat'ta, müslümanlar karşısında aleyhlerine olabilecek yerleri değiştirip tahrif ettikleri için Ka'b ibnu'I-Eşref, Mâlik, Huy ey ibn Ahtab, Ebu Yâsir ve şair Şu'be ibn Amr gibi yahudiler hakkında nazil olduğu rivayeti de yaygındır.[74]

79. Beşer den hiç kimseye yakışmaz ki Allah ona kitabı, hükmü ve peygamberliği versin de sonra o, insanlara: "Allah fı bırakıp da gelin bana kullar o-lun. " desin. Fakat o: "Öğretmekte ve okuyup okutmakta olduğunuz kitab sayesinde rabbaniler olun." der.
80. Sizin, melekleri ve peygamberleri ilâhlar edinmenizi de emretmez. Ya size, siz müslümanlar olduktan sonra hiç küfrü emreder mi?
Bu iki âyet-i kerimenin nüzul sebebine dair gelen rivayetler muhteliftir.
Bir rivayete göre Necran hristiyanlarının Medine-i Münevvere'de bulundukları sırada cereyan eden münakaşalardan biri üzerine inmiştir. Buna dair İbn îshak kanalıyla İbn Abbâs'tan rivayet edilen bir haber şöyledir: Yahudi hahamları ve Necran hey'eti Hz. Peygamber (sa)'in huzurunda bir araya gelip de Allah'ın Rasûlü (sa) onları İslâm'a davet ettiğinde Kurayza oğullan yahudilerinden Ebu Râfi': "Ey Muhammed, hristiyanlar in Meryem oğlu isa'ya ibadet ettikleri gibi sen de bizim sana ibadet etmemizi mi istiyorsun?" dedi. Necranhlardan, Reis dedikleri bir hristiyan da: "Ey Muhammed, bizden bunu istiyor ve bizi buna mı davet ediyorsun?" dedi. Allah'ın Rasûlü (sa): "Allah korusun, Allah'tan bir başkasına ibadet etmemizden, ya da Allah'tan bir başkasına ibadeti emretmemizden Allah bizi korusun. Allah beni bunun için göndermedi, bana bunu da emretmedi." buyurdu da Allah Tealâ bunun üzerine bu iki âyet-i kerimeyi inzal buyurdu.[75]
İbn Abbâs der ki: Yahudiler "Uzeyr Allah'ın oğludur.", hristiyanlar da "Mesîh, Allah'ın oğludur." deyince bu iki âyet-i kerime nazil oldu.
Bir adam Rasûl-i Ekrem (sa)'e: "Ey Allah'ın Rasûlü, sana, birbirimize selâm verdiğimiz gibi selâm veriyoruz. (Halbuki sen herhangi birimiz değilsin) Sana secde etmiyelim mi?" dedi de Efendimiz: "Hiç kimsenin Allah dışında bir kimseye secde etmesi ona yaraşmaz. Ve fakat peygamberinize ikramda bulununuz ve hakkı, hak sahibine tanıyınız." buyurdular da bu iki âyet-i kerime nazil oldu.[76]

83. Şimdi onlar Allah 'm dininden bir başkasını mı arıyorlar? Halbuki göklerde ve yerde ne varsa hepsi ister istemez O 'na boyun eğmiştir. Sonunda O 'na döndürülüp götürüleceksiniz.
Rivayete göre kitab ehlinden iki grup (Ka'b ibnu'l-Eşref ve ashabı ile bir grup hristiyan) İbrahim'in dini konusunda ayrılığa düşüp Hz. Peygamber (sa)'in hakemliğine başvurmuşlardı. İki gruptan her biri İbrahim'in dinine diğerinden daha lâyık olduğunu iddia ediyordu. Hz. Peygamber (sa): "İki grubun dini de ibrahim'in dininden uzak." buyurdular. Onlar da: "Ne senin hükmüne razı olur, ne de senin dinini kabul ederiz." dediler de bu âyet nazil oldu.
Ancak Râzî, âyet-i kerimeyi öncesinden koparıp ayrı müstakil bir âyet olmaya götüreceğinden bu nüzul sebebine sıcak bakmamaktadır.[77]

85. Kim İslâm 'dan başka bir din ararsa ondan asla kabul olunmaz ve o âhirette hüsrana uğrayanlardandır.
İkrime'den rivayete göre "Kim İslâm'dan başka bir din ararsa ondan asla kabul olunmaz..." âyet-i kerimesi nazil olunca yahudiler: "Müslümanlar bizleriz." dediler de Allah Tealâ "Allah'ın insanlar üzerinde hakkıdır ki Beytullah'a yol bulabilenler onu haccetsinler. Her kim de küfrederse Allah âlemlerden müs-tağnîdir." âyetini indirdi de müslümanlar haccetti, kâfirler de oturup hacca gitmediler.
Mücâhid ve Suddî bu âyet-i kerimenin Ansar'dan el-Culâs ibn Suveyd'in kardeşi el-Hâris ibn Suveyd'in on iki arkadaşı ile birlikte irtidad ederek Mekke'de kâfirlere iltihak etmeleri üzerine nazil olduğunu söylemişlerdir.[78] Biraz sonra geleceği üzere 86-89 âyetlerinin de bu kişinin ve arkadaşlarının irtidadı ve sonra da tevbe yolları aramaları üzerine nazil olduğu rivayetleri de vardır.
İbn Abbâs'tan gelen bir rivayette ise Bakara, 2/62 âyeti ile ilgi kurularak önce "Hiç şüphesiz iman edenler, yahudi olanlar, hristiyanlar ve sabitlerden Allah'a ve âhirete iman etmiş olanlar... onlar mahzun olacak da değillerdir." âyet-i kerimesi, sonra da "Kim İslâm'dan başka bir din ararsa ondan asla kabul olunmaz,.." âyet-i kerimesi nazil olmuştur. [79]

86. Kendilerine apaçık deliller gelmiş, o peygamberin şüphesiz bir hak olduğuna şahitlik te etmişlerken imanlarının arkasından küfre sapan bir kavmi Allah nasıl hidayete eriştirir? Allah zâlimler güruhuna hidayet etmez.
87. Muhakkak Allah 'in, meleklerin, bütün insanların laneti onların tepesine. İşte onlar; onların cezası budur.
88. Onlar bunun içinde temellidirler. Onlardan azâb ne hafifletilir, ne de onlara bakılır.
89. Bundan sonra tevbe ve ıslah edenler müstesna. Hiç şüphesiz Allah Gafur''dur; Rahim 'dır.
Bu âyet-i kerimelerin nüzul sebebinde ve bunlarla kimin kastedildiğine dair rivayetler muhtelif olduğu için müfessİrler de ihtilâf etmişlerdir. Şöyle ki:
Muhammed ibn Abdullah kanalıyla îbn Abbâs'tan rivayete göre Ansar'dan bir adam önce müslüman olmuşken irtidad etmiş ve müşriklere katılmıştı. Ancak sonradan pişman olmuş kavmine "Allah'ın Rasûlü'ne bir sorun, benim için tevbe var mıdır?" diye haber göndermiş. Kavmi gelip Hz. Peygamber (sa)'e o-nun bu durumunu haber verince Allah Tealâ "Bundan sonra tevbe ve ıslah eden-ler müstesna. Hiç şüphesiz Allah Gafur'dur, Rahîm'dir." âyetine kadar olmak üzere "Kendilerine apaçık deliller gelmiş, o peygamberin şüphesiz bir hak olduğuna şahitlik te etmişlerken imanlarının arkasından küfre sapan bir kavmi Allah nasıl hidayete eriştirir?" âyet-i kerimelerini indirmiş. Kavmi bu âyetlerin indiğini ona bildirmişler o da "kavmim beni yalan çıkarmadı." diyerek gelip yeniden müslüman olmuş.
Mücâhid'den gelen rivayette irtidad edip bu âyetin inmesi üzerine tekrar İslâm'a dönen sahabinin adı da verilmekte; Haris ibn Suveyd et-Teymî Hz. Peygamber (sa)'le birlikte müslüman olmuştu. Sonra Haris kâfir olup kavmine döndü de Allah Tealâ onun hakkında Kur'Ûn'dan; "Bundan sonra tevbe ve ıslah edenler müstesna. Hiç şüphesiz Allah ö afur'dur, Rahîm'dir." âyetine kadar olmak üzere "Kendilerine apaçık deliller gelmiş, o peygamberin şüphesiz bir hak olduğuna şahitlik te etmişlerken imanlarının arkasından küfre sapan bir kavmi Allah nasıl hidayete eriştirir?" âyetlerini indirdi. Onun kavminden birisi bu â-yetleri alıp Suveyd'e götürdü ve ona okudu. Suveyd: "Allah'a yemin olsun ki ben seni doğru sözlü olarak bildim. Allah'ın Rasûlü (sa) senden daha doğru sözlü, Allah Tealâ üçünüzün sözü en doğru olanıdır." dedi ve Medine-i Münevvere'ye dönerek yeniden müslüman oldu, hem de iyi bir müslüman oldu.
Yine Mücâhid bu irtidad edip kavmine geri dönen, bu âyet-i kerimelerin nüzulü üzerine tekrar İslâm'a dönen kişinin Amr ibn Avf oğullarından biri olduğunu söylemektedir ki o da el-Culâs ibn Suveyd'in kardeşi olan el-Hâris ibn Suveyd ibnu' s-Sâmit'tir. Bu görüşü nakledenler yukardaki el-Hâris ibn Suveyd et-Teymî'nin sahabi değil tabiî olduğunu söylemişlerdir.[80]
Haris ibn Suveyd'in irtidadına sebebin ne olduğu bu rivayetlerde görünmezken İbn Abbâs'tan rivayetle İbn İshak ve İbnu'l-Munzir'in tahriclerine göre Haris ibn Suveyd Uhud savaşında el-Mecder ibn Ziyâd'ı ve Dubey'a oğullarından Kays ibn Zeyd'i öldürüp Kureyş'e katılmış ve Mekke'ye gitmiştir. Hadisenin bundan sonrası yukardaki rivayette olduğu gibidir. Ancak Ümmü Hâni'in kölesi Ebu Salih'ten gelen bir rivayette Haris ibn Suveyd'in bu iki müslümanı Uhud'da öldürmesi irtidadından sonradır. Daha önceden irtidad edip Mekke'ye gitmiş, Kureyş'e katılmış; onlar Uhud'a gelirken müşrik ordusunda yer almış ve müslümanlarla müşrikler safında savaşmıştır. Uhud'dan tekrar Mekke'ye döndükten bir süre sonra elleri yanına düşmüş, yani irtidadından pişman olarak tekrar İslâm'a dönme yollarını aramiya başlamış, kardeşi Culâs ibn Suveyd'e: "Ey kardeşim, ben yaptıklarıma pişman oldum, Allah'a tevbe edip İslâm'a dönmek istiyorum.Bunu Rasûlullâh'a bir zikrediver. Eğer benim tevbemin kabulü umudu doğarsa bana yaz." diye mektup göndermiştir.[81] Buna göre irtidad suçuna bir de müslümanlarla savaşma ve onlardan bazılarını müşriklerle savaşta yani haksız yere öldürme suçu da eklenmiştir.
Yine Mücâhid'den gelen bir rivayet bu Amr ibn Avf oğullarından olup da irtidad eden kişinin daha sonra Şam'a giderek hristiyan olduğu, oradan kavmine: "Benim için tevbe imkânı var mı? bana bildirin." diye yazdığı ve bunun üzerine bu âyet-i kerimenin inmesiyle Medine-i Münevvere'ye dönerek yeniden müslüman olduğu şeklindedir.[82]
İkrime'den rivayete göre ise Ebu Amir er-Râhib, el-Hâris ibn Suveyd ibnu's-Sâmit, Vahvah ibnu'l-Eslet'in de içlerinde bulunduğu on iki kişi irtidad edip Kureyş'e katılmışlar. Ancak daha sonra pişman olup Medine-i Münevvere'de kalan ailelerine: "Bizim için tevbe var mı?" diye yazmışlar. Bunun üzerine "Bundan sonra tevbe ve ıslah edenler müstesna. Hiç şüphesiz Allah Ğafûr'dur, Rahîm’dir." âyetleri nazil olmuş.
İbn Abbâs'tan ve Hasen'den gelen bir rivayette ise bu âyetlerin ehl-i kitab, özellikle de Kurayza ve Nadîr oğullan yahudileri ile onların dininde olanlar hakkında nâzif olduğu söylenmektedir. Buna göre Hz. Mühammed'cfen önceki peygamberlere, onun peygamber olarak gönderilmesinden önce iman etmiş olmaları sebebiyle mü'minler oldukları için Hz. Peygamber'in gelmesiyle onu inkârları hak dinden dönme olarak düşünülmüştür. Ama bunlar da tevbe eder, üzerinde bulundukları yahudilik veya hristiyanlığı bırakıp İslâm'a gelecek olurlarsa elbette bu, onlardan kabul edilecektir.[83]
Taberî bu rivayetlerin arasını bulma sadedinde aslında Hz. Peygamber zamanında ashabından irtidad eden ve sonra pişman olup tekrar İslâm'a dönenler hakkında nazil olduğu rivayetlerinin daha çok ve daha meşhur olması yanında âyetlerin irtidad edip de sonra tekrar İslâm'a dönmek isteyen herkese ve bu arada kitab ehline de şâmil olduğunu söyler.[84]

90. Gerçek şu ki imanlarının arkasından küfretmiş, sonra da küfrünü artırmış olanların tevbesi asla kabul olunmaz. Onlar, işte onlar dalâlette olanların ta kendileridir.
Haris ibn Suveyd ile birlikte irtidad edip Mekke'ye giden; Haris'in pişman olup tekrar müslüman olarak Medine'ye dönüşünden sonra da Mekke'de kâfir olarak kalıp "Şimdilik uygun gördüğümüz kadar Mekke'de kalalım, sonra Medine'ye dönmek istediğimiz zaman döneriz." diyenler hakkında nazil olduğu da söylenir.[85]
Bir rivayette de isim verilmeksizin irtidad edip Mekke'ye giden ve Hz. Muhammed ve daveti hakkında: "Burada duralım, oturalım da zamanın gidişatını kollayalım." diyenler hakkında nazil olmuştur, denilmektedir.
Katâde, Atâ el-Horasânî ve Hasen-i Basrî'den rivayete göre de yahudiler hakkında inmiştir. Bunların Hz. İsa'ı inkâr etmeleri küfretmeleri, peşinden Hz. Muhammed gelince onu inkârları da küfürlerini artırmaları olarak itibar edilmiştir. EbuM-Aliye'ye göre ise hem yahudiler ve hemde hristiyanlar hakkında nazil olmuştur. Bunlar Hz. Peygamber gelmezden önce kendi peygamberlerinin müjdesi üzerine Hz. Muhammed (sa)'e iman etmişlerken O'nun peygamber olarak gönderilmesiyle kendilerinden olmadığı için hemen küfür yoluna girmişlerdir.[86]

91. Şüphesiz, küfredenler ve kâfir olarak ölenler var ya; işte onlardan hiç birinin yer yüzünü dolduracak kadar altım olsa da onu feda etse dahi ondan kesinlikle kabul olunmaz. İşte onlar; onlaradır azâb-ı elim. Kendilerinin h,çbir yardımcıları da yoktur.
Ebu Salih'in İbn Abbâs'tan rivayetine göre Mekke fetholunup daha önce irtidad edip Mekkelilere iltihak eden ve halâ orada yaşamakta olanlar yeniden İslâm*a girince onlardan kâfir olarak ölenler hakkında bu âyet-i kerime nazil olmuştur. [87]

93. Tevrat indirilmezden evvel Yakub 'un kendisine haram kıldıkları dışında her yiyecek İsrail oğullarına helâl idi. Eğer doğru sözlüler iseniz getirin Tevrat 'ı da onu okuyun.
Yahudiler: "Biz kendimize deve etini haram kılıyoruz, çünkü onu Ya'kûb haram kılmış, Allah da onun haramiığını Tevrat'ta indirmişti." dediler de bunun üzerine: "De ki: Getirin Tevrat'ı da okuyun bakalım, eğer doğru sözlüler iseniz." âyet-i kerimesi nazil oldu.[88]
Bu rivayet İbnuM-Cevzî'de biraz farklı olarak şöyle zikredilmiştir: Hz. Peygamber (sa) bir gün: "Ben, İbrahim'in dini üzereyim." demişti. Yahudiler: "Sen nasıl İbrahim'in dini üzere olabilirsin ki, sen deve eti yiyor, sütünü içiyorsun?" dediler. Efendimiz (sa): "Bunlar İbrahim'e helâl idi." dediler. Onlar: "Bizim haram kıldığımız herşey bize ulaşıncaya kadar Nuh'a, İbrahim'e... haram idi." dediler de onları yalanlamak üzere bu âyet-i kerime nazil oldu.[89]
Daha önce bu sûrenin 23. âyetinin nüzul sebebi olarak verilen bir hadiseyi Buhârî bu âyet hakkında şöyle zikrediyor: Abdullah ibn Ömer'den rivayet ediliyor: Yahudiler, zina etmiş olan bir erkekle bir kadını (haklarında hüküm vermesi için) Hz. Peygamber (sa)'e getirmişlerdi. Hz. Peygamber (sa) onlara: "Sizden zina edenlere ne yaparsınız?" diye sordular. Onlar: "İkisinin de yüzlerini siyaha boyarız ve döveriz." dediler. "Tevrat'ta recmi bulmuyor musunuz?" buyurdular, onların: "Hayır, onda bir şey bulmuyoruz." demeleri üzerine Abdullah ibn Selâm: "Yalan söylediniz, eğer doğru sözlüler iseniz getirin Tevrat'ı da okuyun." dedi. Tevrat'ı getirdiler, açtılar , Tevrat'ı okuyan hahamları elini recm âyetinin üzerine koyarak öncesindeki ve sonrasındaki âyeti okumaya başladı, recm âyetini ise okumadı. Abdullah ibn Selâm'in işaretiyle elini recm âyeti üzerinden kaldırınca Abdullah ibn Selâm: "Bu nedir? Recm âyeti değil mi?" dedi. Bunu görünce: "Bu recm âyetidir." dediler. Hz. Peygamber (sa) de o ikisinin recmedilmelerini emretti ve Mescid-i Nebevî yanında cenazelerin konulup cenaze namazının kılındığı yerin yakınında taşlanarak öldürüldüler, tbn Ömer der ki: O iki yahudinin taşlanarak öldürüldüklerini gördüm. Erkek, kadına doğru eğilmiş onu taşlardan korumaya çalışıyordu.[90]

94. Artık kim bundan sonra Alalh 'a karşı yalan uydurursa işte onlar zâlimlerin ta kendileridir.
Şa'bî'den rivayet edildiğine göre bu âyet-i kerime yahudiler hakkında nazil olmuştur.[91]

96. Şüphesiz âlemler için çok bereketli ve hidayetin ta kendisi olmak üzere insanlar için konulan ilk ev elbette Mekke 'de olandır.
Mucâhid der ki: Müslümanlarla yahudiler birbirlerine karşı övündüler de yahudiler: "Beytu'l-Makdis Ka'be'den daha üstün ve daha büyüktür. Çünkü orası peygamberlerin hicret yeri ve mukaddes topraklardadır." dediler. Müslümanlar da: "Tam aksine Ka'be daha üstündür." dediler de Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirdi.[92]

97. Orada apaçık alâmetler, İbrahim 'in makamı vardır. Kim oraya girerse emin olur. Ona bir yol bulabilenlerin Beyt 'i haccetmesi Allah 'in insanlar üzerinde bir hakkıdır. Kim de küfrederse şüphesiz ki Allah âlemlerden müstağnidir.
İkrime'den rivayet ediliyor: "Her kim İslâm'dan başka bir din isterse bu ondan asla kabul olunmıyacaktır." âyet-i kerimesi nazil olunca hangi dinden olurlarsa olsunlar herkes: "Biz müslümanlarız." dediler de Allah Tealâ "Ona bir yol bulabilenlerin Beyt'i haccetmesi Allah'ın insanlar üzerinde bir hakkıdır." âyeti nazil oldu da (hz. Muhammed (sa)'e iman etmiş olan müslümanlar haccetti, müşrikler terketti, yahudiler de: "Bize farz kılınmadı ve biz asla haccetmiveceğiz." dediler. Böylece müsîüman olanla olmıyan birbirinden ayirdedildî.[93]
Taberî'de Dahhâk'ten rivayetle tahric edilen bir habere göre ise: Hacc âyeti nazil olduğunda Hz. Peygamber (sa) çevresindeki bütün din mensuplarını; Arap müşriklerini, hristiyanları, yahudileri, mecusileri ve sabitleri toplayıp: "Ey insanlar, Allah Tealâ size haccı farz kıldı, haccedin." buyurdu. Bir tek millet; Hz. Peygamber (sa)'i tasdik edip iman etti, kalan beş dinin mensupları ise küfrettiler ve: "Ona iman da etmiyeceğiz, ona doğru yönelerek namaz da kılmayacağız." dediler de Allah Tealâ: "Kim de küfrederse şüphesiz ki Allah âlemlerden müstağnidir." âyet-i kerimesini indirdi.[94]

98. De ki: "Ey ehl-i kitab, Allah ne yaparsanız hakkıyla şâhid iken niçin Allah 'in âyetlerini inkâr ediyorsunuz?"
99. De ki: "Ey ehl-i kitab, kendiniz şâhidler iken neden iman edenleri Allah yolundan, kendiniz onda bir eğrilik aramıya yeltenerek döndürmeye çalışıyorsunuz? Allah yapmakta olduklarınızdan gafil değil.
Muhammed ibn İshak kanalıyla Zeyd ibn Eslem'den rivayete göre Şâs[95] ibn Kays, Rasûl-i Ekrem (sa)'in ashabından Evs ve Hazrec'e mensup birlikte bir mecliste oturup sohbet eden bir grubun yanma uğradı. Şâs, câhiliye devrinde de fitneci, büyük bir kâfir olup müslümanlara karşı şiddetli kini olan bir ihtiyardı. Daha önce câhiliye devrinde aralarındaki düşmanlıktan sonra İslâm'ın onlarda yarattığı bu birbirine ülfet ve muhabbet, birlik ve beraberlik manzarası onu daha da bir kin ve öfkeyle doldurdu. Kendi kendine: "Kayle oğullan (Evs ve Hazrec) topluluğu bu ülkede toplanmışlar. Onlar böyle birlik halinde olurlarsa bize bu ülkede karar yok." dedi ve yanında bulunan genç bir yahudiye: "Git şunların yanına, yanlarına otur, onlara Buâs gününü ve ondan Önce vukubulmuş savaş ve ayrılık günlerini hatırlat, o günler hakkında söylemiş oldukları şiirlerden onlara oku." dedi. Buâs günü, Evs ve Hazrec arasında savaş olmuş ve Evs galip gelmişti.
O yahudi genç, o müslüman grubun yanma gidip Şâs'in istediğini yaptı. İki kabileden birinin şâirlerinden o savaştıkları günlerden biri hakkında söylemiş olduğu bir şiiri okudu. Karşı taraf ta kendi şâirlerinin o günler hakkında söylediği şiirlerinden okumaya başladılar, hatıralar canlandı, tartışma çıktı, birbirlerine karşı övünmeye başladılar, iş ilerledi ve iki kabileden iki kişi; Evs ibn Kayzî ibn Amr (Evs'den) ve Cebbar ibn Sahr ibn Umeyye (Hazrec'den) önce birbirlerine sövmeye, sonra kavgaya başladılar da birbirlerine hücum ettiler. "İsterseniz o günü tekrarlarız!" dediler. İş daha da büyüdü ve ikisi de kabilelerini "Ey Evs oğulları, ey Hazrec oğullan!" diye imdada çağırdılar ve kavgayı dışarıda devam ettirmek üzere iki grup da taraftarlarına "silâha, silâha." diye çağırdılar; Evsliler ve Hazrecliler toplanarak Medine dışında taşlık bir yere (Zâhira) çıktılar. İşi duyan Hz. Peygamber beraberinde muhacirlerden bazıları olduğu halde hemen oraya gitti; "Ey müslümanlar Allah adına Allah adına sakin olun, bu ne câhiliyet davası! Ben aranızdayken, Allah sizi İslâm'a hidayet etmişken, size İslâm ile ikramda bulunmuşken, sizi câhiliye işlerinden ayırıp küfürden kurtarmış ve aranıza bir ülfet vermişken Halâ câhiliyet davası mı güdecek ve eskiden üzerinde olduğunuz küfre mi döneceksiniz?" buyurdu. Topluluk o anda anladı ki bu şeytanın bir dürtmesi, vesvesesidir, düşmanlarının bir hilesidir; silâhlarını atıp Evs ve Hazrecliler ağlaşarak birbirlerine sarıldılar ve Hz. Peygamber (sa)'le birlikte ona itaatle, onu dinleyerek Medine'ye döndüler. Allah, Şâs ibn Kays'ın uyandırmış olduğu içlerindeki o fitne ateşini söndürmüştü. İşte bunun üzerine Allah Tealâ Şâs ibn Kay s ve yaktığı bu fitne ateşi hakkında bu âyet-i kerimeleri; Şâs ibn Kays'm tahrikine aldanıp kabilelerini savaşın eşiğine getirmiş olan Evs ve Cebbar hakkında da: "Ey iman edenler, eğer kendilerine kitab verilenlerden bir zümreye itaat edecek olursanız sizi imanınızdan sonra döndürüp kâfirler yaparlar..." âyet-i kerimelerini indirdi[96]
İbn Abbâs'tan gelen rivayetlerden birinde Evs ile Hazrec arasında câhiliye devrinde her ay bir kavga ve akabinde adeta bir savaş olduğu ilâvesi vardır.[97] Vahidî de hadiseyi İkrime ve Zeyd ibn Eslem'den rivayetle tahric etmiştir. Rivayetlerin sonunda şöyle bir ilâve var: Câbir ibn Abdillah demiş ki: Başlangıcı o günden daha çirkin ve korkunç, sonu da ondan daha güzel başka bir gün görmedim.[98]

100. Ey iman edenler, eğer kendilerine kitab verilenlerden herhangi bir zümreye itaat edecek olursanız sizi imanınızdan sonra döndürüp kâfirler yaparlar.
101. Halbuki karşınızda Allah 'in âyetleri okunup durur ve Rasûlü de aranızda iken siz nasıl kâfirler olursunuz? Her kim Allah 'a sımsıkı sarıhrsa muhakkak ki o dosdoğru yola iletilmiştir.
Bu âyet-i kerimelerin de yukarda anılan Şâs ibn Kays'ın tahriklerine kapılan Evs ibnu'l-Kayzî ve Cebbar ibn Sahr hakkında nazil olduğu rivayeti yanında Taberî ikinci bir rivayet daha zikreder: Suddî'den rivayete göre Sa'lebe ibn öaneme el-Ansârî hakkında nazil olmuştur. Sa'lebe ile Ansardan bir grup arasında bir anlaşmazlık vardı. Kaynukâ oğullarından bir yahudi aralarında nemmâmhkla söz getirip götürmeye başladı da iş çığırından çıkıp genişledi, Evs ve Hazrec arasında bir kavgaya dönüşerek silâhlarına sarıldılar. Az daha birbirlerini öldüreceklerdi. İşte bunun üzerine Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi inzal buyurdu.[99]

102. Ey iman edenler, Allah'tan nasıl takva üzere olmak gerekiyorsa öyle müttakiler olun ve ancak müslümanlar olarak ölün.
İbn Ebî Hatim'in Saîd ibn Cubeyr'den rivayetine göre "Allah'tan nasıl takva üzere olmak gerekiyorsa öyle müttakiler olun." âyeti nazil olunca bu müslümanlara çok ağır geldi; geceleri hep kıyamla geçirmeye başladılar. O kadar çok namaz kıldılar ki bacakları uyuştu, neredeyse alınları delindi (yara oldu). Bunun üzerine onlara hafifletmek üzere Allah Tealâ "Allah'tan, gücünüz yettiği kadar takva üzere olun (Teğâbun, 16) âyetini indirdi.
Bu âyet-i kerimenin nüzul sebebi konusunda Saîd ibn Cubeyr'den gelen bu meşhur rivayet yanında İbn Humeyd, İbnu'l-Munzir ve İbn Ebî Hatim'in İkrime'den rivayetlerine göre ise bu âyet-i kerime Evs ve Hazrec kabileleri hakkında nazil olmuştur. Hz. Peygamber (sa) Medine-i Müverre'yi şereflendirmeden kısa bir süre önce aralarında Buâs günü savaşı olmuş, Hz. Peygamber (sa) Medine-i Münevvere'ye gelişlerinde aralarını düzeltmiş, Allah Tealâ da bunun üzerine bu âyet-i kerimeyi indirmiştir.[100] Aslında nüzul sebebini beyanda âyetin siyakına uygun olan da budur.[101]

103. Hepiniz toptan sımsıkı Allah 'in ipine sarılın, parçalanıp ayrılmayın. Allah'ın üzerinizdeki nimetini düşünün. Hani siz düşmanlar idiniz de O, kalblerinizi birleştirmişti. İşte O'nun bu nimeti sayesinde kardeşler olmuştunuz. Yine siz bir ateş çukurunun tam kenarında iken oradan da sizi O kurtarmıştı. İşte Allah size âyetlerini böylece apaçık bildiriyor ki hidayete eresiniz.
Ibnu'l-Munzir'in Mukatil ibn Hayyân'dan rivayetine göre bu âyet-i kerime Ansar'dan iki kabile, onlardan da birisi Evs'den, diğeri Hazrecden olmak üzere iki kişi hakkında nazil olmuştur. Câhiliye devrinde uzun zaman birbirleriyle savaşmışlar, Hz. Peygamber (sa) Medine'ye gelince aralarını düzeltmiş. Ama daha sonra bir mecliste aralarında konuşurken birbirlerine karşı övünmeye, daha sonra da birbirlerine sövmeye başlamışlar. İş, birbirlerine karşı mızraklarını doğrultmaya kadar varmış ve işte bunlar hakkında bu âyet-i kerime nazil olmuştur.[102]
Bazı tefsirlerde, biraz önce anlatılan Evs ve Hazrec'den bir grubun, Şâs ibn Kays tarafından görevlendirilen bir yahudi genç tarafından eski düşmanlıkları ve aralarında câhiliye devrinde vukubulan savaşları hatırlatılarak tahrik edilmeleri üzerine bu tuzağa düşerek savaşın eşiğine gelmeleri hadisesi bu âyet-i kerimenin nüzul sebebi olarak da zikredilmektedir[103] ki anılan âyetlerle birlikte bu hadise hakkında bir değil bir kaç âyet-i kerime nazil olmuş olmalıdır. Yani bu sûrenin 98. âyetinden buraya kadar altı âyet-i kerime bu hadise akabinde inananlar arasına fitne tohumları ekmeye çalışan yahudileri azarlamak ve onların kurduğu tuzağa düşen safdil mü'minleri kınamak ve bu tuzaktan kurtularak yeniden hakka tabî olmaya davet etmek üzere inmiştir.[104]

110. Siz, insanlar için çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz. İyiliği emreder, kötülüğü yasaklarsınız, Allah'a iman edersiniz. Ehl-i kitab da iman etmiş olsalardı elbette kendileri için hayırlı olurdu. İçlerinden iman edenler vardır ama pek çoğu/âşıklardır.
İkrime ve Mukâtil der ki: İbn Mes'ûd, Ubeyy ibn Ka'b, Muâz ibn Cebel ve Ebu Huzeyfe'nin kölesi Salim hakkında nazil olmuştur. Yahudi Mâlik ibnu'd-Dayf ve Vehb ibn Yahûzâ onlara: "Bizim dinimiz, sizin bizi çağırmakta olduğunuz dinden daha hayırlı, biz de sizden daha hayırlıyız." demişler de Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi inzal buyurmuş.[105] İbn Cureyc'den gelen rivayette ise müslüman olan bu yahudilerin isimleri "Abdullah ibn Selâm, kardeşi Sa'lebe İbn Selâm, Şa'ye, Mubeşşir ve Ka'b'in oğullan Esed ve Useyd olarak verilmektedir.[106]

111. Onlar size eza vermekten başka hiçbir zarar yapamazlar. Eğer sizinle savaşırlarsa size arkalarını dönüp kaçarlar. Sonra onlara yardım da olunmaz.
Mukâtil der ki: Yahudilerin ileri gelenlerinden Ka'b, Adiyy, Yahrâ, Nu'mân, Ebu Râfi\ Ebu Yâsir, Kinâne ve tbn Sûriyâ, yahudi iken İslâm'a gelen Abdullah ibn Selâm ve arkadaşlarına müslüman olduklarından dolayı eziyet verince Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirdi.[107]

113. Hepsi bir değildirler. Ehl-i kitabdan, secdeye vararak geceleri Allah 'in âyetlerini okuyup duran bir topluluk vardır.
114. Onlar Allah'a ve âhiret gününe iman ederler, iyiliği emreder, kötülüğü yasaklar, hayır işlerinde birbirleriyle yarışırlar. İşte onlar sâlihlerdendir.
115. Onlar ne hayır işlerlerse elbette ondan mahrum bırakılmıyacaklardır. Allah müttakileri çok iyi bilendir.

l. İbn Abbâs ve Mukâtil der ki: Abdullah ibn Selâm, Sa'lebe ibn Sa'ye, Useyd ibn Sa'ye, Esed ibn Ubeyd ve diğer bazı yahudiler müslürnan olunca yahudi hahamları: "Muhammed'e ancak bizim kötülerimiz iman ettiler. Eğer onlar bizim hayırlılarımızdan olsalardı atalarının dinini terkedip başka bir dine gitmezlerdi." deyip onlara hitaben: "Dininizi başka bir dinle değiştirmekle ihanet ettiniz (hâinler oldunuz), kâfir olup hüsrana düştünüz." dediler de Allah Tealâ bu âyet-i kerimeleri indirdi.[108] İbn Cureyc'den rivayete göre ise müslüman olan bu yahudiler: Abdullah ibn Selâm ve kardeşi Sa'lebe ibn Selâm, Sa'ye, Mubeşşir, Ka'b'ın oğulları Esed ve Useyd'dir.[109]
2. Atâ'dan rivayete göre Hz. İsa'nın dini üzere iken Hz. Muhammed (sa)'i tasdik eden 40 Necranlı, 32 Habeşli ve 3 (bir rivayette Rum hakkında nazil olmuştur Bu kimselerin aynı sûrenin 199. âyetinin de nüzul sebebi olduğu
Söylenir.[110]
3. Rasûlullâh (sa)'ın Medine-i Münevvere'ye gelmesinden önce Ansar arasında Es'ad ibn Zürâre, Berâ ibn Ma'rûr, Muhammed ibn Mesleme ve Ebu Kays ibn Sırme ibn Enes gibi muvahhidîer vardı. Bunlar cünüblükten gusleder ve bildikleri kadar hanîflikle amel ederlerdi. Allah'ın Rasûlü (sa) Medine'ye gelince hemen İman ettiler.[111]
4. İmam Ahmed'in Abdullah ibn Mes'ûd'dan rivayetine göre bir gece Hz. Peygamber yatsı namazını geciktirmiş, sonra Mescid-i Nebevî'ye inmişti. Ashabının mescidde namazı beklediklerini görünce "Bu dinlere mensup olanlardan sizin dışınızda kimse bu saatte Allah'ı zikretmiyor." buyurmuş ve "Onlar ne hayır işlerlerse elbette ondan mahrum bırakılmıyacaklardır. Allah takvaya erenleri en iyi bilendir."e kadar olmak üzere "Hepsi eşit değildirler..." âyetleri nazil oldu.[112] Yine Musned'de Hz. Aişe'den gelen bir rivayette de Hz. Peygamber (sa)*in, Hz. Ömer'in "Namaz!" diye seslenmesi üzerine Mescid-i Nebevî'ye indiği ayrıntısına yer verilmektedir.[113]
ibn Mes'ûd der ki: Bu âyet-i kerimeler müslümanların kıldığı, diğer ehl-i kitabın kılmadığı "Ateme Namazı" hakkında nazil olmuştur. Şöyle ki: Bir akşam Hz. Peygamber (sa) yatsı namazını te'hir etti, sonra mescid-i nebeviye gelip bir de baktı ki ashabından bazıları yatsı namazını bekliyor. Onları müjdeliyerek: "Diğer dinler halkından sizin dışınızda bu saatte Allah'ı zikreden kimse yoktur." buyurdu ve "Allah takva sahiplerini en iyi bilendir."e kadar olmak üzere "Hepsi bir değildirler. Ehl-i kitabdan, secdeye vararak geceleri Allah'ın âyetlerini okuyup duran bir topluluk vardır..." âyetleri nazil oldu. Başka bir kanaldan yine tbn Mes'ûd'dan gelen bir rivayette de Hz. Peygamber'in hanımlarından birinin yanında gecenin üçte biri geçinceye kadar oyalanıp yatsı namazını kıldırmaya Mescid-i nebeviye inmediği, o ateme namazını kılmak ü-zere indiğinde bazılarının namaz kılmakta olduğu, bazılarının beklediği, diğer bazılarının da beklerken uzandıkları ayrıntılarına yer verilmektedir.[114]

116. Hiç şüphesiz o küfredenlerin ne malları, ne evlâtları Allah'a karşı kendilerine hiçbir fayda sağlamıyacaktır. Onlar cehennemliktirler, onlar orada temelli kalıcıdırlar.
Bir rivayete göre bu âyet-i kerime gerek Bedr ve gerekse Uhud Gazvelerinde Hz. Peygamber (sa)'e düşmanlık yolunda çok mal harcayan Ebu Süfyân hakkında nazil olmuştur.[115]

118. Ey iman edenler, kendilerinizden başkasını yakın dost ve sırdaş edinmeyin. Onlar, size şer ve fesad yapmakta hiç kusur etmezler, size sıkıntı verecek şeyleri arzu ederler. Gerçek şu ki onların kin ve düşmanlıkları ağızlarından dışarı vurmuştur, İçlerinde gizlemekte oldukları ise daha büyüktür. Eğer aklederseniz size âyetlerimizi böylece beyan etmişizdir.
İbn Abbâs ve Mucâhid der ki: Aralarında akrabalık, arkadaşlık, câhiliye devrinde yapılmış yemin (dost olacaklarına dair verilmiş söz), komşuluk ve süt emme gibi alâkalardan dolayı bazı münafıklara ve yahudîlere dostluk ve sevgi besleyen bazı mü'minler hakkında nazil olmuştur. Onlardan mü'minler aleyhine gelebilecek fitnelerden dolayı Allah Tealâ onları bu dostluk ve sevgiden men'etmek üzere bu âyet-i kerimeyi indirdi.[116]

121. Hatırla o zamanı ki sen, mü 'minleri savaşa elverişli yerlere yerleştirmek üzere ailenden erkenden ayrılıp çıkmıştın. Allah Semî'dir, Allın dır.
el-Mis'ar ibn Mahrame'den rivayet ediliyor: Abdurrahman ibn Avf a: "Dayı, Uhud vak'asi günü olan kıssanızı bana haber versen." dedim, "Sonra o kederin ardından üzerinize öyle bir emniyet, Öyle bir uyku indirdi ki o, içinizden bir zümreyi örtüp buruyordu..." (Alu İmrân, 3/154) âyetine kadar Alu îmran'dan 120. "Hatırla o zamanı ki sen, mü'minleri savaşa elverişli yerlere yerleştirmek üzere ailenden erkenden ayrılıp çıkmıştın..." âyeti ve devamını oku, orada bulacaksın." dedi.[117]

122. O zaman içinizden iki grup az kaldı bozuluyorlardı. Halbuki onların yardımcıs ı A ilah 'ti. Mü 'minler ancak Allah 'a tevekkül etmelidirler.
Buhârî ve Müslim'in Cabir ibn Abdullah'tan rivayetle tahric ettikleri bir haberde o şöyle demiştir: "O zaman içinizden iki grup az kaldı bozuluyorlardı. Halbuki onların yardımcısı Allah'tı..." âyeti bizim hakkımızda; Hazrec'den Seleme oğullan ile Evs'den başkanları Abdullah ibn Ubeyy ibn Selûl olan Harise Oğullan hakkında nazil Olmuştur.[118] Mucâhid'den rivayete göre savaş için yerleştirilmede bunlardan Harise oğulları Uhud, Seleme oğulları da SeP tarafında idiler.[119]

124. Hatırla o zamanı ki sen müzminlere: "İndirilen üç bin melekle Rabbınızın size imdad etmesi yetişmez mi size? " diyordun.
125. Evet, siz sabreder, müttakıler olursanız, onlar da ansızın üzerinize gelecek olurlarsa Rabbınız size beş bin nişanlanmış melekle imdad edecektir.
Şa'bî'den rivayet ediliyor: Bedr'de müslümanlar arasında Kürz ibn Câbir el-Muhâribî'nin müşriklerin yardımına geleceği söylentisi çıktı ve bu müslümanlara ağır geldi de Allah Tealâ bu âyetleri indirdi. Ancak Kürz, kendisine müşriklerin bozguna uğradıkları haberi geldiği için onların imdadına gelmedi, müslümanlara da beşbin melekle imdada gerek kalmadı.[120]
İbn Abbâs'tan rivayet ediliyor ki Bedr Gazvesi günü Allah'ın Rasûlü (sa) kalktı ve: "Ey Allahım, ey Rabbımız! Bana kitabı indirdin ve bana savaşı emredip bana zafer va'dettin. Elbette sen va'dinden dönmezsin," diye dua etmeye başladı da Cibril ona geldi ve Allah Tealâ: "Hatırla o zamanı ki sen mü'minlere: "İndirilen üç bin melekle Rabbınızın size imdad etmesi yetişmez mi size?" diyordun. Evet, siz sabreder, müttakîler olursanız, onlar da ansızın üzerinize gelecek olurlarsa Rabbınız size beş bin nişanlanmış melekle imdad edecektir." âyetlerini indirdi.[121]

128. İşden hiç bir şey sana ait değildir. Allah ya onların tevbesini kabul e-der, yahut onları, kendileri zâlimler oldukları için azâblandırır.
Enes ibn Mâlik'den rivayet ediliyor: Uhud günü Hz. Peygamber (sa) alnından yaralandı.Sağ alt ön yan dişlerinden birisi kırıldı. Şöyle diyordu: "Peygamberlerine bunu reva gören, onu yaralıyan bir kavim nasıl kurtuluşa erer?!" Bunun üzerine "İşden hiç bir şey sana ait değildir..." âyet-i kerimesi nazil oldu.[122]
Katâde'den gelen rivayette Ebu Huzeyfe'nin kölesi Salim (bir rivayette de Hz. Ali), Efendimiz (sa)'in yüzündeki kanları silerken O'nun böyle söylediği; yine ondan gelen bir rivayette Efendimiz (sa)'in kaşının açıldığı ve yüzüne kan aktığı, aldığı darbenin şiddetinden üzerinde iki zırh olduğu halde yere düştüğü; Rebf ibn Enes'ten gelen bir rivayette de bu âyetin orada (Uhud'da) nazil olduğu ve kendisine bu muameleyi reva görenlere beddua etmek istediğini ve fakat bu âyetin nüzulü ile beddua etmediği; Miksem rivayetinde Efendimiz (sa)'e vurarak ön yan dişinin kırılmasına sebep olanın Utbe ibn Ebî Vakkâs olduğu ve Hz. Peygamber (sa)'in ona "Allahım üzerinden bir yıl geçmesin, kâfir olarak ölsün." bedduası üzerine bir yıl bile yaşamadan kâfir olarak öldüğü ayrıntılarına yer verilmektedir.[123]
Bir rivayete göre Allah'ın Rasûlü (sa) Uhud Gazvesi günü şehid olan amcası Hamza ibn Abdulmuttalib'in ölüsünün bazı organları kesilmiş ve işkence yapılmış olduğunu görünce: "Onlardan otuzuna ben de mutlaka işkence yapacağım." demiş de bu âyet-i kerime nazil olmuştur.[124]
Bu âyet-i kerimenin nüzul sebebi olarak Uhud'daki bu yaralanması hadisesi dışında bir de Efendimiz (sa)'in bazı müşriklere bedduası ve Hz. Peygamber (sa)'in bu âyet-i kerime ile bedduadan men'edildiği de rivayet edilmektedir. Şöyle ki: Salim'in babasından rivayetine göre O Allah'ın Rasûlü (sa)'nü sabah namazının son rek'atinin rükûundan doğrulduğunda "Semiallahu limen hamideh Rabbena ve lekelhamd" dedikten sonra "Allah'ım filâna, filâna ve filâna lanet et." derken işitmiş. İşte bunun üzerine Allah Tealâ "İşden hiç bir şey sana ait değildir." âyetini indirmiştir.[125] Salim ibn Abdullah rivayetinde ise Hz. Peygamber (sa)'in Safvân ibn Umeyye, Süheyl ibn Amr ve el-Hâris ibn Hişâm'a beddua etmesi üzerine bu âyet-i kerimenin nazil olduğu belirtilmektedir.[126]
İbn Ömer'den rivayete göre Efendimiz (sa)'in Uhud günü böddua ettikleri "Ebu Süfyân, el-Hâris ibn Hişâm ve Safvân ibn Umeyye"dir ve daha sonra ü-çünün de tevbesini Allah Tealâ kabul buyurmuş, İslâm'a girmişler, hem de iyi müslümanlar olmuşlardır.[127] İbn Ömer'den gelen bir rivayette de (Uhud günü) Efendimiz (sa)'in dört kişiye beddua ettiği söylenirken isimleri zikredilmemekte, dördüne de daha sonra Allah'ın hidayet nasib ettiği kaydedilmektedir.[128] ed-Durru'1-Mensûr'da Buhârî, Tirmizî, Neseî, İbn Cerîr ve Delâilu'n-Nubuvve'de Beyhakî tarafından tahric olunduğu kaydı ile ve İbn Ömer'den rivayetle zikredilen bir haberde Hz. Peygamber (sa)'in beddua ettiği dört isim: "Ebu Sufyân, el-Hâris ibn Hişâm, Süheyl ibn Amr ve Safvân ibn Umeyye" olarak sayılmaktadır ki herhalde Suyûtî, rivayetleri birleştirerek tek rivayet olarak vermiş olmal ldir.[129]
Hz. Peygamber (sa)'in bedduası üzerine indiği rivayetlerinden Abdurrahman ibn el-Hâris ibn Hişâm ve Ebu Hureyre rivayetleri biraz daha farklı olup şöyledir: Ebu Hureyre diyor ki: Allah'ın Rasûlü (sa) sabah namazı namazın ikinci rek'atinin rükûundan başını kaldırıp "Semiallahu limen hamideh ve Rabbena lekelhamd" dedikten sonra secdeye varmadan ayakta durarak: "Ey Allahım el-Velîd ibnu'l-Velîd'i, Seleme ibn Hişâm' 1, Ayyaş ibn Ebî Rabîa'yı ve zayıf mü'minleri kurtar. Allahım, Mudar üzerindeki baskınını şiddetlendir ve onlara Yusuf un yedi kıtlık seneleri gibi kıtlık seneleri ver, Allahım Lihyan'a, Ri'l'e, Zekvân'a, Allah'a ve Rasûlü'ne isyan etmiş olan Usayye'ye lanet eyle." Diye beddua etti. Sonra bize ulaştığına göre Hz. Peygamber (sa) kendisine "İşden hiç bir şey sana ait değildir. Allah ya onların tevbesini kabul eder, yahut onları, kendileri zâlimler oldukları için azâblandırır." âyeti nazil olunca bu bedduasını terketmiştir.[130] Müslim'de Ebu Hureyre'den gelen ikinci bir rivayet'te Hz. Peygamber'in bedduası Mudar üzerine tahsis edilmiş olup diğer kabilelerden bahsedilmemektedir.[131]
Aslında Hz. Peygamber (sa)*in Bi'ru Maûne vak'ası üzerine Lihyân, Ri'L, Zekvân ve Usayye'ye laneti bahs-i diğerdir ve Mudar'a Allah'ın baskınını dileyen, zayıf mü'minlerin kurtarılmasını isteyen duası bundan ayrıdır. Zaten Razı de bu âyet-i kerimenin Bi'ru Maûne vak'ası üzerine Hz. Peygamber (sa)'in 30 veya 40 gün süren lanetini yasaklamak üzere inmiş olduğunu belirten Mukatil kavlini değil Uhud Gazvesinde kavmi Kureyş hakkındaki bedduası üzerine nazil olduğunu ifade eden rivayetleri tercih etmiştir.[132] Müslim'deki bir rivayet bu hususa biraz daha açıklık getirmektedir. Enes ibn Mâlik'ten gelen bu rivayet sırf Hz. Peygamber (sa)'in Bi'ru Maûne'de şehid edilen 40 (bir rivayette 70) kurrânın katillerine 30 gün sabah namazında kunût'unda lanet ettiğine tahsis edilmiş olup bu hususta "Kavmimize bizden iletin ki biz Rabbımıza kavuştuk; O bizden razı oldu, biz de O'ndan razı olduk..." şeklinde Kur'ân'dan âyetler nazil olduğu, bu âyetlerin bir süre okunduktan sonra nesholunduğu da belirtilmektedir.[133]
Bu âyet-i kerimenin nüzul sebebindeki rivayetlerin en garibi Suyûtî tarafından zikrediliyor. Abdullah ibn Ömer'den: Kureyş'den bir adam Allah'ın Rasûlü (sa)'ne geldi ve: "Sen sövmeyi yasaklıyorsun, değil mi?" dedi, sonra döndü, ensesini Hz. Peygamber (sa)'e çevirdi, kıçını açtı, ona lanet etti ve beddua etti. Bunun üzerine Allah Tealâ "İşden hiç bir şey sana ait değildir." âyetini indirdi. Bu adam daha sonra İslâm'a geldi ve iyi bir müslüman oldu. Suyûtî, Tarih'inde Buhârî'nin ve İbn İshak'ın tahric ettiğini söylediği bu haberin mürsel ve ğarîb olduğunu da kaydediyor.[134]

130. Ey iman edenler, faizi kat kat artırılmış olarak yemeyin. Allah'tan takva üzere olun ki felaha eresiniz.
Atâ'dan rivayet ediliyor: Sakîf, câhiliye devrinde Muğîra oğullarına borç verir, borcun Ödenme zamanı gelince de eğer ödeyemiyorsanız zararı yok, isterseniz Ödeyeceğinizi artırarak gelecek sene ödeyin." derlerdi. Bunun üzerine "Ey iman edenler, faizi kat kat artırılmış olarak yemeyin. Allah'tan takva üzere olun ki felaha eresiniz." âyet-i kerimesi nazil oldu.[135]

133. Rabbımzın mağfiretine ve müttakîler için hazırlanmış, eni göklerle yer kadar olan cennete koşuşun.
134. O müttakîler ki bollukta ve darlıkta infak ederler, öfkelerini yutarlar, insanlardan af ile geçerler. Allah muhsinleri sever.
135. Ve çirkin bir günah işledikleri yahut kendilerine zulmettikleri zaman Allah'ı hatırlıyor ak hemen günahlarının bağışlanmasını isterler. Zaten günahları Allah 'tan başka kim bağışlar. Bir de onlar işledikleri üzerinde bile bile ısrar etmezler.
Atâ ibn Ebî Rebâh'tan: Hz. Peygamber (sa)'e ashabından bazıları: "Ey Allah'ın elçisi, İsrail oğulları Alalh katında bizlerden daha mı değerliler?. Baksan ya onlardan birisi bir günah işlediğinde bu günahın keffaretini kapısının eşiğinde "kulağını kes, burnunu kes, şöyle yap, şöyle yap." şeklinde yazılı bulurmuş." dediler. Hz. Peygamber bir cevap vermeyip sustular. Nihayet "O müttakîler ki bollukta ve darlıkta infak ederler, öfkelerini yutarlar, insanlardan af ile geçerler."e kadar olmak üzere "Rabbınızın mağfiretine ve müttakîler için hazırlanmış, eni göklerle yer kadar olan cennete koşun." âyetleri nazil oldu da Hz. Peygamber: "Size onlardan daha hayırlısını haber vereyim mi?" buyurup bu âyetleri okudular.[136]
Kelbî, İbn Abbâs'tan rivayet ediyor ki "Ve çirkin bir günah işledikleri, yahut kendilerine zulmettikleri zaman Allah'ı hatırlıyarak hemen günahlarının bağışlanmasını isterler..." âyet-i kerimesi birisi Ansar'dan birisi de Sakîf ten iki kişi hakkında nazil olmuştur. Hz. Peygamber (sa) (Ansar ile muhacirler arasında kardeşlik kurarken) ikisini birbirinin kardeşi yapmıştı. Medine'de bulundukları sürece birbirlerinden hiç ayrılmazlar, gazvelere ve seferlere de nöbetleşe çıkarlardı. Bir gazvede kur'a kendisine çıkarak Sakîf li sefere çıkmış, ansardan olan kardeşi ailesine onun yerine bakmayı üstlenmişti, bu, her zaman alıştıklarıydı. Ansarî kardeşi seferde iken bir gün onun hanımını yıkanmış, saçlarını açmış halde görüp evine girmek için izin istemeksizin yanına girip onu öpmeye kalkıştı, elini kadının yüzüne koymuştu ki pişman oldu, utandı vazgeçti ve "Sühanallah! emanete ihanet ettin, Rabbına karşı geldin, hacetine de ulaşamadın." diyerek Medine'den çıktı gitti. Sakîfli Hz. Peygamber (sa) ile birlikte çıktığı bu seferden ailesine dönünce ansardan olan o kardeşini Medine'de bulamadı. Çünkü o, bu günahından tevbe etmek için kendini dağlara atmış, dağlarda dolaşmaya başlamış, tevbesinİn kabulünden emin olmadan da Medine'ye dönmemeye ve böyle dağlarda dolaşmaya karar vermişti. Durumu hanımından öğrenen Sakîfli kardeşi dağlarda onu aramaya çıkmış, araya araya bulmuş; "Secdede ağlıyor, "Rabbtm günahım, günahım, kardeşime ihanet ettim." diyormuş. Elinden tutmuş "Gel, Allah'ın Rasûlü'ne gidelim, belki Allah senin için bir tevbe, bir açıklık verir." deyip Hz. Peygamber (sa)'e getirmiş. Hz. Peygamber (sa) bundan haberdar olunca susmuş, hiçbir şey söylememiş de bir gün ikindi namazında iken Cibril onun tevbesinin ifadesi olan bu âyet-i kerimeyi getirmiş. Hz. Ömer: "Ey Allah'ın Elçisi, sadece ona mı mahsus, yoksa herkes için mi?" diye sormuş, Efendimiz (sa): "Hayır sadece ona mahsus değil, herkese." buyurmuşlar.[137]
Mukâtil'in Dahhâk'ten, onun da İbn Abbâs'tan rivayetine göre o şöyle anlatmış: Bir hurma tüccarı olan Ebu Mukbil Nebhân et-Temmâr'a, hurma satın almak üzere güzel bir kadın gelmişti. Kadının kalçasına vurdu (şimdiki ifadeyle kadına cinsel tacizde bulundu). Meğer kadın gazvede olan bir müslüman kardeşinin hanımı imiş. Kadın: "Kardeşinin gazveye çıkarken arkasında bıraktığı emanetini muhafaza etmedin, muradına da ermedin." deyince elleri yanına düşüverdi, pişman oldu ve Allah'ın Rasûlü (sa)'ne gelerek yaptığını O'na bildirdi. Hz. Peygamber (sa): "Bir gazinin hanımına dokunmaktan sakın!" buyurdu. Nebhân ağlıyarak oradan ayrıldı; üç gün gündüzleri oruçlu, geceleri ibadet ve tevbe ile geçirdi. Dördüncü gün Allah Tealâ: "Ve çirkin bir günah işledikleri, yahut kendilerine zulmettikleri zaman Allah'ı hatırlıyarak hemen günahlarının bağışlanmasını isterler..." âyet-i kerimesini indirdi. Allah'ın Rasûlü (sa) ona haber göndererek hakkında nazil olan âyet-i kerimeyi kendisine bildirdi. Allah'a hamdedip şükrettikten sonra: "Ey Allah'ın elçisi, bu, tevbemin kabulü, peki şükrümün kabulü için ne yapmalıyım?" diye sordu. Bunun üzerine de "Günün iki ucunda namaz kıl..." (Hûd, 114) âyet-i kerimesi nazil oldu.[138] Bu Hûd, 114 âyetinin başka bir sahâbînin benzer bir davranışı sebebiyle nazil olduğu da nakledilir ki yerinde anlatılacaktır.[139]

138- Bu Kur'ân insanlar için bir beyandır, müttakîler için de bir hidayet, bir öğüttür.
İbn Ebî Şeybe'nin Kitâbu'l-Mesâhif te Saîd ibn Cubeyr'den rivayetinde o şöyle demiştir: Alu İmrân Sûresinden ilk nazil olan "Bu Kur'ân insanlar için bir beyandır, müttakîler için de biı hidayet, bir öğüttür." âyet-i kerimesidir. Sonra geri kalanı Uhud günü nazil olmuştur.[140]
Saîd ibn Cubeyr’in "Geri kalanı Uhud'da nazil olmuştur." demesi herhalde sûrenin bu âyet dışında kalan tamamı olarak değil de Uhud ile ilgili olanları hakkında olmalıdır. Değilse meselâ Mübâhele âyeti ile buna konu olan âyetlerin Necrân Heybetinin Medine'ye gelişi üzerine nazil olduğu hakkındaki rivayetler açıic ve meşfiurdur.[141]

139. Gevşemeyin, mahzun da olmayın. Eğer gerçek mü'minler iseniz sizler en üstünsünüzdür.
İbn Abbâs'tan: Uhud günü Hz. Peygamber (sa) Hâlid ibnu'l-Velîd'in üzerlerindeki dağa çıkmakta olduklarını görünce: "Ey Allahım, üzerimize yükselip çıkmasınlar. Ey Allahım, güç ve kuvvet ancak Seninledir. Ey Allahım, bu beldede şu topluluktan başka Sana kulluk eden yok! Onları helak etme" diye dua etti de Allah Tealâ "Gevşemeyin, mahzun da olmayın. Eğer gerçek mü'minler iseniz sizler en üstünsünüzdür." âyet-i kerimesini indirdi. Müslümanlardan bir grup hemen oklarıyla o tarafa yöneldiler, dağa çıkıp müşrik atlılarını ok yağmuruna tuttular. Sonunda Allah müşrik atlılarını bozguna uğrattı, müslümanlar da dağa çıkıp güvene kavuştular.[142]

140. Eğer size bir yara değmişse o kavme de o kadar yara değmiştir. O günleri Biz insanlar arasında leh ve aleyhlerine döndürür dururuz. Bu, Allah 'in ilmini iman edenlere açıklaması, içinizden şehidler edinmesi, mü 'minleri tertemiz yapıp kâfirleri helak etmesi içindir. Allah zâlimleri sevmez.
İbn Abbâs'tan rivayet ediliyor: Uhud günü müslümanlar yaralanmış olarak, yaralarıyla (Allah'ın onlara lûtfundan olarak verdiği bir uyku ile) uyudular. İşte onlar hakkında "Eğer size bir yara değmişse o kavme de o kadar yara değmiştir..." âyeti ile "Kavmi arayıp takip etmekte gevşek davranmayın. Siz acı duyuyorsanız, şüphesiz onlar da sizin duyduğunuz o acı gibi acı duyuyorlar. Halbuki siz Allah'tan, onların umut edemiyecekleri şeyleri umuyorsunuz. Allah A-lîm'dir, Hakîm'dir." (Nisa, 4/104) âyet-i kerimesi nazil oldu.[143]
İkrime'den, o şöyle anlatıyor: Uhud Gazvesi günü Medine-i Münevvere'ye savaşın gidişatı hakkında haber gecikince bazı kadınlar belki bir haber alırız diye Medine dışına çıkmışlardı. Bir hayvan veya bir deve üzerinde iki öldürülmüş adam gördüler. Ansar'dan bir kadın: "Kim bunlar?" diye sordu, "Filân, filândır" dediler ki ya kocası ile kardeşi, ya da kocasıyla oğlu imiş. "Allah'ın Rasûlü ne yaptı?" diye sordu, "O hayatta." dediler, "O hayatta olduktan sonra Allah'ın kullarından şehidler edinmesine aldırmam," dedi de bunun üzerine "i-çinizden şehidler edinmesi..." âyet-i kerimesi nazil oldu.[144]
İbn Abbâs'tan: Uhud günü olanlar olup müslümanların başına gelenlerden sonra Rasûl-i Ekrem kalan ashabı ile dağa sığınmışlardı. Aşağıdan Ebu Süfyân gelip "Ey Muhammed, ey Muhammed, çıkmaz mısın, çıkmaz mısın? Savaş böyle sırayladır; bir gün bize, bir gün size." diye seslendi. Alah'ın Rasûlü (sa) ashabına: "Ona cevap verin." buyurdu "Ama eşit değilsiniz; bizim Ölülerimiz cennette diridirler, rızıklanıyorlar, sizinkiler cehennemde azâb olunuyorlar." dediler. Ebu Süfyân: "Bizim Uzzâ'miz var, sizin ise Uzzâ'nız yok." dedi. Allah'ın Rasûlü (sa): "Bizim Mevlâ'mız var, sizin ise Mevlâ'nız yok." deyiniz." buyurdu. Ebu Süfyân: "Yücel ey Hübelî" dedi. Allah'ın Rasûlü (sa): "Allah en yücedir." deyiniz." buyurdu. Ebu Süfyân: "Gelecek buluşma yerimiz Bedr es-Suğrâ olsun." dedi ve işte "O günleri Biz insanlar arasında leh ve aleyhlerine döndürür dururuz." âyeti onlar hakkında nazil oldu.[145]

143. Andolsun ki siz ölümle karşılaşmadan önce onu arzulamıştmız. İşte onu gerçekten gördünüz de siz bakıyordunuz.
Rebî'den rivayet ediliyor: Mü'minlerden Bedr'de bulunmamış ve Bedr ehline Allah tarafından verilen üstünlükten nasibini almamış olan bazıları bir savaş olsa da savaşsak (ve Bedr ehlinin kazandıklarını biz de kazansak) diye temennide bulunuyorlardı. Uhud'a çıkılırken işte o temenni ettikleri savaş onların önüne sürülüverdi de yola çıktılar. Daha onlar Uhud günü Medine'den ayrılmamışlar, Medine'nin bir köşesindelerken Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi inzal buyurdu.
Hasen'den rivayete göre Hz. Peygamber (sa)'in ashabından bazıları "Hz. Peygamber'le birlikte düşmanla karşılaşırsak şöyle yaparız, şöyle yaparız." di-yorlardı.Bu temenni ettikleriyle imtihan edildiler. Vallahi onların hepsi bu imtihanda Allah'a verdikleri sözde sâdık olamadılar da Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi inzal buyurdu[146]

144. Muhammed ancak bir elçidir. Ondan önce de nice peygamberler gelip geçmiştir. Şimdi o ölür, yahut öldürülürse ökçeleriniz üstünde geri mi döneceksiniz? Kim iki ökçesi üzerinde geri dönerse elbetet hiçbir şeyle Allah 'a zarar veremez. Allah şükredenleri mükâfatlandıracaktır.
Rebî' der ki: Bize anlatıldığına göre -en doğrusunu Allah bilir- Muhacirlerden birisi Ansardan kana bulanmış halde olan birisine uğradı ve: "Ey filân, Muhammed'in öldürüldüğünü hissettin mi?" diye sordu. Ansardan olan adam: "Eğer Muhammed ölmüşse Allah'ın dinini tebliğ etmiştir. Siz de dininiz için savaşın." dedi ve Allah Tealâ da bu âyet-i kerimeyi indirdi.[147]
Müslümanlar bozulup açıldıklarında, "Muhammed öldürüldü." nidası ile O'nun yanında kalan çok az sayıda ashabı dışında bütün müslümanlâr dağıldıklarında Hz. Peygamber (sa)'i görüp de ilk tanıyan Ka'b ibn Mâlik olmuş. O şöyle anlatıyor: Toz toprak içinde (veya miğferinin altından) panldıyan gözlerinden tanıdım ve en yüksek sesimle "Ey müslümanlâr topluluğu, müjdeler olsun bu Allah'ın Rasûlü." diye bağırdım. Bana sus diye işaret etti ve ashabından bazıları hemen O'nun çevresinde toplandılar, yerlerini aldılar. Açılıp dağıldıkları için onları ayıplayınca: "Ey Allah'ın Elçisi, babalarımız, çocuklarımız sana feda olsun. Bize senin öldürüldüğün haberi geldi de kalblerimize bir korku girdi, arkamızı dönüp kaçtık." dediler de Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirdi.[148]
İbn Cerir'in Suddî'den rivayetinde o şöyle anlatıyor: Uhud günü insanlar arasında Hz. Muhammed'in öldürüldüğü haberi yayıldı. Sahra ashabından bazıları: "Keşke Abdullah ibn Ubeyy'e gönderebileceğimiz bir elçimiz olsa da bize Ebu Sufyân'dan bie emân alsa. Ey Kavmimiz, Muhammed öldürüldü, müşrikler gelip sizi öldürmeden kavimlerinize dönün." dediler. Enes ibn Nadr ise: "Ey kavmim, Muhammed öldürülmüşse muhakkak ki Muhammed'in Rabbı öldürülmedi. Muhammed ne için savaşıyordu ise şimdi siz de onun için savaşın. Ey Allahım, şu adamların söylediklerinden sana özür beyan ediyor ve bu adamların söylediklerinden uzak olduğumu sana iletiyorum." deyip kılıcını çekti ve şehid edilinceye kadar savaştı. İşte bunun üzerine Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirdi.[149]
Atıyye el-Avfî'den gelen rivayette de bu hadise üzerine Allah Tealâ'nın sadece bu âyet-i kerimeyi değil, bununla birlikte "Nihayet Allah onlara hem dünya nimetini, hem de âhiret sevabının güzelliğini verdi. Allah muhsinleri sever." (âyet: 148) âyetine kadar olan âyetleri indirdiği kaydı vardır.[150]

149. Ey iman edenler, eğer küfredenlere itaat ederseniz sizi ökçeleriniz üzerine gerisin geri küfre döndürürler de büyük zarara uğrayanların haline dönersiniz.
Hz. Ali'den rivayete göre Uhud bozgunu üzerine mü'minlere: "Kardeşlerinize dönün ve dinlerine girin." diyen münafıklar hakkında nazil olmuştur.
İbn Cüreyc ise bu âyet-i kerimenin yahudiler hakkında nazil olduğu görüşündedir. Uhud yenilgisi üzerine müslümanların kafalarını karıştırıp onları dinerinde şüpheye düşürmek üzere: "Şayet Muhammed iddia ettiği gibi gerçekten peygamber olsaydı yenilmez, onun ve ashabının bu başına gelenler başlarına gelmezdi. Onun durumu aynen diğer insanların durumu gibidir ki bir gün lehine olursa bir gün de aleyhinedir." demişlerdi.[151]

151. Hakkında Allah'ın hiçbir delil indirmediği şeyleri O'na ortak koştuklarından dolayı küfredenlerin kalblerine korku salacağız. Onların yurtları cehennemdir. Zâlimlerin dönüp varacağı yer ne kötüdür.
Suddfden rivayet ediliyor: Ebu Sufyân ve müşrikler Uhud günü savaş sahasından ayrılıp Mekke'ye doğru yola çıkmışlardı. Bir miktar yol almışlardı ki müslümanların işini tam bitirmeden oradan ayrıldıklarına pişman oldular ve dediler ki: "Ne kötü yaptınız; onları öldürdünüz, öldürdünüz, sonunda azıcık kalmıştılar ki onları haklamayıp bıraktınız. Dönün ve onların da kökünü kazıyın." İşte o anda Allah onların kalblerine bir korku saldı da Uhud'a dönme yerine bozgun halde yollarına devam ettiler. Yolda bir bedeviye rastladılar. "Yolda Muhammed'e rastlarsan ona bizim kendisi için yeniden kuvvet topladığımızı haber ver." dediler ve bunu yapması için ona hediyeler verdiler. Ancak onların durumunu Allah Tealâ, Rasûlü (sa)'ne haber verdi de peşlerinden onları takibe çıktı ve hattâ Hamrâu'l-Esed'e kadar da geldiler. İşte Allah Tealâ bu hadise hakkında bu âyet-i kerimeyi indirdi[152]

152. Andolsun ki Allah'ın size olan va'di O'nun izni ile onları öldüregeldiğiniz, hattâ sevmekte olduğunuz zaferi size de size gösterdiği zamana kadar yerine gelmişti Sonra siz yılgınlık gösterdiniz, isyan ettiniz, emir hakkında çekiştiniz. İçinizden kimi dünyayı istiyor, içinizden kimi de âhir eti diliyordu. Sonra Allah sizi imtihan etmek için sizi onlardan geri çevirdi, ama sizi muhakkak ki bağışladı. Allah mü 'minlere büyük lütuf sahibidir.
Dahhâk "İçinizden kimi dünyayı istiyor, içinizden kimi de âhireti diliyordu." âyet-i kerimesi hakkında der ki: Hz. Peygamber Uhud günü bir grup müslümana: "Burada silâhlı olarak oklarınızla müslümanları koruyunuz. Yerinizde sebat etmek suretiyle onların işinin düzgün olmasını sağlayınız." deyip bizzat kendisi izin vermedikçe yerlerinden ayrılmamalarını emretti. Hz. Peygamber, o uhud günü Ebu Süfyân ve beraberindeki müşriklerle karşılaşıp onları bozguna uğratınca o yerleştirdiği okçular bu durumu gördüler ve içlerinden bazısı: "Ganimet, ganimet, ganimetleri kaçırmayın." diye bağrışarak yerlerinden ayrıldılar. Bazısı da yerlerinden ayrılmıyarak "Hz. Peygamber bize izin verinceye kadar yerimizi terketmiyeceğiz." dediler İşte bunun hakkında "İçinizden kimi dünyayı istiyor, içinizden kimi de âhireti diliyordu." âyet-i kerimesi nâziî oldu. İbn Mes'ûd der ki: Uhud gününe kadar Hz. Peygamber (sa)'in ashabı içinde herhangi bir kimsenin dünyayı ve dünyalığı ister olduğunu hissetmemiştim.[153]
Muhammed ibn Ka'b el-Kurazî der ki: Uhud'da olanlar olduktan sonra Allah'ın Rasûlü (sa) Medine-i Münevvere'ye döndüğünde ashabından bazıları: "Hani Allah bize zaferi va'detmemiş miydi, Bu başımıza gelenler neden ve nereden başımıza geldi?" dediler de bunun üzerine "Sonra Allah sizi imtihan etmek için sizi onlardan geri çevirdi." kısmına kadar "Andolsun ki Allah'ın size olan va'di O'nun izni ile onları öldüregeldiğiniz, hattâ sevmekte olduğunuz zaferi size gösterdiği zamana kadar yerine gelmişti. Sonra siz yılgınlık gösterdiniz, isyan ettiniz, emir hakkında çekiştiniz. İçinizden kimi dünyayı istiyor, içinizden kimi de âhireti diliyordu." âyet-i kerimesini indirdi ki "İçinizden kimi dünyayı istiyor, içinizden kimi de âhireti diliyordu." ile kastedilenler bu bozgunda etkileri olan ve Hz. Peygamber'in, düşman atlılarını engellemek üzere yerleştirmiş olduğu okçulardı.[154]

154. Sonra o kederin ardından üzerinize öyle bir emniyet, öyle bir uyku indirdi ki o, içinizden bir zümreyi örtüp buruyordu. Bir zümre de canları sevdasına düşmüş, Allah'a karşı câhiliyet zannı gibi hak olmıyan bir zan besliyorlar ve: "Bu işten bize ne?" diyorlardı. De ki; "Bütün işler Allah 'indir. " Onlar, sana açıklıyamıyacaklarını içlerinde saklıyorlar. Diyorlar ki: "Bize bu işten bir şey olsaydı burada Öldürülmezdik. " De ki: uSiz evlerinizde olsaydınız bile üzerlerine öldürülmesi yazılmış olanlar yine muhakkak yatacakları yerlere çıkıp gideceklerdi. Göğüslerinizin içindekini yoklamak, yüreklerinizdekileri temizlemek için. Allah, göğüslerdeki Özü hakkıyla bilendir. "
İbn İshak ve İbn Cerîr'in Zubeyr'den rivayetle tahriclerinde o şöyle anlatıyor: Uhud günü korku şiddetlendiğinde Rasûlullâh'la birlikte kendimi görüyordum ki Allah üzerimize bir uyku göndermiş; içimizden çenesi göğsüne düşmeyen kalmamıştı. Allah'a yemin ederim ki Muattib ibn Kuşeyr'in sözünü işitiyorum ama işittiğim sanki bir rüya gibiydi. Onun ""Bize bu işten bir şey olsaydı burada öldürülmezdik." dediğini duydum ve bu sözü ondan ezberledim. Sonra bunun hakkında Allah Tealâ "Onlar, sana açıklıyamıyacaklarını içlerinde saklıyorlar. Diyorlar ki: "Bize bu işten bir şey olsaydı burada öldürülmezdik...." âyetini indirdi.[155]

155. İki ordu karşılaştığı gün içinizden geri dönenler yok mu; irtikâb etmiş oldukları bazı şeyler yüzünden şeytan onların ayaklarını kaydırmak istedi. Şüp-hesiz Allah yine de onları affetti. Hiç kuşkusuz Allah Gafur1 dur, Halîm'dir.
Asım ibn Kuleyb'in babasından rivayetinde o şöyle anlatıyor: Hz. Ömer Cuma günü hutbede Alu İmrân'ı okudu. Hutbede bu sûreyi okumayı da severdi. "İki ordu karşılaştığı gün içinizden geri dönen\eryokmu..." âyetine gelince şöyle dedi*. Uhud günü bozulduk. Ben de kaçanlar arasındaydıtn. Dağa çıktım, adeta dağ keçileri gibi sıçrayarak çıktığımı görüyordum. "Muhammed öldürüldü." diyorlardı. Ben: "Kim Muhammed Öldü derse öldürürüm." dedim. Nihayet hepimiz dağda toplandık, bir araya geldik ve uİki ordu karşılaştığı gün içinizden geri dönenler yok mu; irtikâb etmiş oldukları bazı şeyler yüzünden şeytan onların ayaklarını kaydırmak istedi. Şüphesiz Allah yine de onları affetti..." âyeti nazil oldu.[156]
İkrime'den gelen rivayette "İki ordu karşılaştığı gün içinizden geri dönenler yok mu; irtikâb etmiş oldukları bazı şeyler yüzünden şeytan onların ayaklarını kaydırmak istedi. Şüphesiz Allah yine de onları affetti..." âyetinin belli kimseler hakkında nazil olduğu belirtiliyor. Bunlar: Râfi' ibnu'l-Muallâ ve Ansar'dan diğerleri ile Ebu Huzeyfe ibn Utbe ve diğer bir şahabı imişler.[157] Ancak o gün bozulan ve Hz. Peygamber (sa)Mn yanından açılan bütün ashab hakkında olması daha meşhurdur.[158]

159. Sen, Allah 'tan bir rahmet ile onlara yumuşak davrandın. Eğer kaba, katı yürekli olsaydın etrafından dağılıp gitmişlerdi. Artık onları bağışla, günahlarının yarlığanmasını iste, iş hakkında onlarla istişare et. Bir kere de azmettin mi artık Allah 'a tevekkül et. Çünkü Allah mütevekkil olanları sever.
Kelbî'nin Ebu Salih'ten, onun da îbn Abbâs'tan rivayetine göre "iş hakkında onlarla istişare et." âyet-i kerimesi Hz. Ebu Bekr ve Hz. Ömer hakkında nazil olmuştur.[159]

161. Bir peygamber için emanete ihanet etmek olacak şey değil Kim böyle hainlik ederse kıyamet günü hainlik ettiği o şeyi yüklenerek gelir.Sonra herkes ne kazandıysa ona eksiksiz ödenir ve onlar asla haksızlığa uğratılmazlar.
İbn Abbâs'tan rivayet edildiğine göre "Bir peygamber için emanete ihanet etmek olacak şey değil." âyet-i kerimesi Bedr günü ganimetlerinden kaybolan kırmızı bir kadife hakkında nazil olmuştur. Bazı insanlar "Herhalde Hz. Peygamber almıştır." dedi ve bu konuda söz çoğaldı da Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi İndirdi.[160] Kaybolan ganimetin bir kılıç olduğu da rivayet edilmiştir.[161]
Dahhâk'ten gelen rivayette ise Hz. Peygamber (sa)'in bir gazvede öncüler gönderdiği, sonra alman ganimetten bunlara pay ayırmadan ganimeti taksim ettiği ve geri geldiklerinde onların "Ganimeti taksim etti de bize bir şey vermedi." demeleri üzerine bu âyet-i kerimenin nazil olduğu söylenmektedir.[162]
Katâde'den rivayete göre Bedr günü ashabından Hz. Peygamber (sa)'e ihanet eden bazı gruplar hakkında nazil olmuştur ve buna göre manâ "Bir peygambere ashabının ihanet etmesi olacak şey değil." şeklindedir. Bu görüş Rebî ibn Enes'den de rivayet edilmiştir.[163]
Hz. Peygamber (sa) gazvelerinden birinde ganimetler almış, bu ganimetlerin taksimi bazı engeller yüzünden gecikmişti. Ashabından bir grup: "Ganimetlerimizi bölüştürmiyecek misin?" dediler. Efendimiz (sa): "Uhud dağı kadar altınınız olsa ondan bir dirhemi bile yanımda tutmam. Ganimetinize hainlik e-deceğimi mi sandınız?" buyurdu da Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirdi.
İbn Abbâs'tan rivayete göre Hz. Peygamber (sa)'in ashabından kavimlerinin ileri gelenleri konumunda olan bazıları Hz. Peygamber (sa)'in ganimet dağıtmasında kendilerine bir ayrıcalık yapıp diğer insanlardan fazla vereceği tamama kapıldılar da bunun üzerine bu âyet-i kerime nazil oldu.
Kelbî, İbnu's-Sâib ve Mukatil der ki: Bu âyet-i kerime, Uhud Gazvesi günü ganimet toplamaya koşmak üzere yerlerinden ayrılan okçular hakkında nazil oldu. Bunlar: Hz. Peygamber (sa) Bedr'de yaptığı gibi "Kim ganimet olarak bir şey almışsa o onundur." deyip ganimetleri taksim etmiyeceğinden korkarız." demişler ve bu yüzden Hz. Peygamber (sa)'in benden emir almadıkça yerlerinizden sakın ayrılmayın, emrini unutarak ganimet toplamaya koşmuşlardı. Hz. Peygamber (sa): "Ganimette hainîlik edeceğimizi ve size pay vermiyeceğimizi mi zannettiniz?" buyurdu da bu âyet-i kerime nazil oldu.[164]

162. Ya Allah'ın rızasına tâbi olan kimse Allah'ın hışmına uğrayan ve durağı cehennem olan gibi midir? O ne kötü dönüş yeridir.
Allah'ın Rasûlü (sa) Uhud'a çıkmayı emredince münafıklar oturup savaşa çıkmadılar, sadece mü'minler O'nun emrine uydular ve savaşa çıktılar. İşte Allah Tealâ bunun üzerine bu âyet-i kerimeyi indirdi.[165]

165. Size, (Bedr'de) onların başına iki katını getirdiğiniz bir musibet gelip çatınca mı "Bu nereden geldi? " dediniz? De ki: O, kendi katınızdandır. " Hiç şüphesiz Allah her şeye hakkıyla kadirdir
Ömer ibnu'l-Hattâb anlatıyor: "Uhud günü olunca, Bedr'de esir ettikleri müşriklerden, onları serbest bırakma karşılığında fidye almaları üzerine cezalandırıldılar; onlardan yetmişi öldürüldü (şehid oldu), Hz. Peygamber (sa)'in ashabı bozularak kaçtılar, rabâiyye (ön yan) dişi kırıldı, başındaki miğfer kırıldı, başına battı ve kanı yüzüne aktı ve "Size, (Bedr'de) onların başına iki katını getirdiğiniz bir musibet gelip çatınca mı "Bu nereden geldi?" dediniz?..." âyet-i kerimesi nazil oldu.[166] Bedr Gazvesi olduğunda henüz Hz. Peygamber ve müslümanlara esir alma ve onları fidye karşılığında serbest bırakma izni verilmemiş ve hattâ esir almaları o zaman Enfal, 8/67 âyeti ile kınanmıştı ki inşaallah yerinde gelecektir.[167]

168. Kendileri oturarak kardeşlerine: "Eğer bizi dinleselerdi Ölmiyeceklerdi," diyen o adamlara de ki: "Öyleyse kendi nefislerinizden ölümü geri çevirin, eğer sâdıklarsamz. "
Rebî'den rivayete göre Allah'ın düşmanı Abdullah ibn Ubeyy ibn Selûl hakkında nazil olmuştur.[168]

169-170. Allah yolunda öldürülenleri sakın ölüler sanma. Tam tersine onlar Rabları katında dirilerdir. Lutfundan onlara verdiği ile hepsi de şad olarak nzıklanırlar. Arkalarından henüz onlara katılmayanlar hakkında da: "Onlara hiçbir korku yoktur. Onlar mahzun olacak da değillerdir." diye müjde vermek isterler.
îbn Abbâs'tan rivayette Allah'ın Rasûlü (sa) şöyle buyurmuştur: Uhud'da kardeşleriniz isabet alıp ölünce Allah Tealâ onların ruhlarını alıp yeşil kuşların içine koydu. Bu kuşlar cennet nehirlerine gelir, cennet meyvelerinden yer ve arşın gölgesinde altından kandillere gelir orada dinlenirler. O şehidler yeme-içmelerinin hoşluğunu, kaldıkları yerlerin güzelliğini görünce: "Keşke bu durumumuzu arkada kalan kardeşlerimize iletecek birisi olsa da kardeşlerimiz Rabbımızın bize neler yapmakta olduğunu bir bilseler ve cihaddan ayrı kalmayıp savaştan dönmeseler." dediler de Allah Tealâ: "Bunu onlara ben ulaştırırım." buyurup bu âyet-i kerimeleri indirdi. Bu, Dahhâk'ten de rivayet olunmuştur.[169] "Keşke bu durumumuzu arkada kalan kardeşlerimize iletecek birisi olsa da kardeşlerimiz Rabbımızın bize neler yapmakta olduğunu bir bilseler ve cihaddan ayrı kalmayıp savaştan dönmeseler." diye Allah'tan dilekte bulunan şehidlerin Uhud'da şehid olan Hz. Hamza ile Mus'ab ibn Umeyr oldukları da Saîd ibn Cubeyr'den rivayet edilmiştir.[170]
Katâde'den gelen rivayet bunun tam tersine geride kalanların, Uhud'da şehid olanların durumlarını merak edip sormaları üzerine bu âyet-i kerime inmiştir.[171] Bu husustaki Câbir hadîsinde o şöyle anlatıyor: Bir gün Allah'ın Rasûlü (sa) bana rastladı ve: "Ey Câbir, seni biraz kırgın (üzgün) görüyorum, neden?" diye sordu, ben: "Ey Allah'ın elçisi, babam Uhud'da şehid oldu arkasında bir aile ve borç bıraktı." dedim. "Allah'ın babanı ne ile ve nasıl karşıladığı hususunda sana bir müjde vermiyeyim mi?" buyurdu, ben: "Evet ey Allah'ın Rasûlü, müjdele." dedim. "Allah, birisiyle konuşacağı zaman ancak bir perde arkasından konuşur. Ama babanı diriltti ve onunla yüzyüze, arada bir perde olmaksızın konuştu: "Ey kulum, benden dilekte bulun, sana vereyim." buyurdu. Baban: "Ey Rabbım, beni dirilt de senin yolunda cihadda tekrar öldürüleyim, şehid olayım." dedi. Rabb Tealâ: "Hiç şüphesiz benim daha önceki "Onlar oraya bir daha döndürülmeyecekler." sözüm geçmiştir." buyurdu. Câbir der ki: Bunun üzerine bu âyet-i kerime nazil oldu.[172]
Rebî'den gelen rivayette ise "Bedr ve Uhud'da şehid olanlar hakkında nazil olduğu" kaydedilir.[173] Saîd ibn Cubeyr'in İbn Abbâs'tan rivayetine göre ise bu iki âyet-i kerime Bedr Gazvesinde şehid olanlar hakkında nazil olmuştur. Mukatİl de böyle söylemiştir.[174]
Enes ibn Mâlik'ten rivayete göre ise Bi'ru Maûne vak'asında şehid edilenler hakkında inmiştir. Şöyle ki: Hz. Peygamber (sa) Bi'ru Maûne halkına ashabından (bir rivayette ashab-ı suffa'dan) 40 veya yetmiş kişi göndermişti. Bu kuyunun başında Amir ibnu't-Tufeyl el-Ca'ferî el-Kilâbî vardı. Hz. Peygamber (sa)'in gönderdiği sahabîler bu kuyuya hâkim bir mağaraya geldiler, orada oturup "Bu su halkına Hz. Peygamber (sa)'in risaletini kimin ilk tebliğ edeceğini" istişare ettiler. Haram ibn Milhan el-Ansârî kalktı ve "Rasûlullah (sa)'ın risaletini ben onlara tebliğ ederim." dedi. Çıktı, vadide onları gören yüksek bir yere çıktı ve oradan seslendi: "Ben, Rasûlullâh (sa)'m size elçisiyim.Bana emân verin ki gelip sizinle konuşayım. Ona eman verdiler de onlardan bir aileye geldi, evlerin önüne yaklaştı sonra seslendi: "Ey Bi'ru Maûne halkı, ben size Rasûlullâh * in elçisiyim. Ben şehadet ederim ki Allah yegâne ilâhtır ve Muhammed O'nun kulu ve elçisidir. Allah'a ve Rasûlü'ne iman ediniz." Evin önüne (girişe) asılmış olan örtünün arkasından elinde mızrak olan birisi çıktı, mızrağı ona fırlattı; mızrak bir yanından girdi, öbür yanından çıktı. Yere yıkılırken "Allahu ekber, Ka'be'nin Rabbına yemin olsun ki kazandım." dedi. Amir ibn Tufeyl (oğulları) onun izini sürerek mağaraya geldiler ve hepsini öldürdüler. Enes ibn Mâlik der ki: İşte onlar hakkında Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirdi. Bi'ru Maûne'de ilk öldürülen Haram ibn Milhân, Enes ibn Mâlik'in dayısı imiş. Enes der ki: onlar hakkında önce "Bizden kavmimize ulaştırın; biz Rabbımıza kavuştuk. O bizden razı oldu, biz de O'ndan." âyetleri nazil oldu. Biz bir süre bunları okuduk, sonra ref olundu ve "Allah yolunda öldürülenleri sakın ölüler sanma. Tam tersine onlar Rabları katında dirilerdir.Lutfundan onlara verdiği ile hepsi de şâd olarak rızıklanırlar..." âyetleri nazil oldu.[175]

172. Kendilerine yara isabet ettikten sonra yine Allah yın ve Rasûlü'nün davetine icabet edenler, içlerinden iyilik yapanlar ve takvaya erenler için ecr-i azîm vardır.
Suddî'den rivayete göre Uhud'da olanlar olduktan sonra Hz. Peygamber, Rabbinin işaretiyle ashabını yaralı yaralı, yorgun argın Mekke'ye dönmekte olan Ebu Süfyân'ı takibe çağırdı. Bu sefere sadece Uhud'a katılanların gelmesi istendi ve sadece onlara gelme izni verildi. Hamrâu'l-Esed'e kadar gittiler ve Ebu Süfyân'ın Mekke yönünde uzaklaştığından emin olunca Medine-i Münev-vere'ye geri döndüler. İşte bu sefere katılanlar hakkında Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirmiştir.[176] Hamrâu'1-Esed, Medine-i Münevvere'ye üç mil mesafededir.
Taberanî'nin sahih bir senedle İbn Abbâs'tan rivayetine göre müşrikler Uhud'dan dönüşlerinde: "Ne Muhammedi öldürdünüz ne de genç kızları terkinize atıp geldiniz, ne kötü yaptınız, dönün." dediler. Bu haber Hz. Peygamber (sa)'e ulaşınca ashabını müşrikleri takibe çağırdı, bu çağrıya uyarak müşrikleri takibe çıktılar Hamrâu'l-Esed'e veya Ebu Utbe kuyusuna kadar geldiler de Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirdi (Suyûtî, Lubâbu'n-Nukûi, i,89).
Bu husustaki İbn Abbâs rivayeti biraz daha ayrıntılı. Şöyle ki: Uhud günü olanlar olup bittikten sonra Allah Ebu Süryan'ın kalbine bir korku saldı da Mekke'ye geri döndü. Hz. Peygamber (sa): "Ebu Süfyân sizden küçük bir şey elde etti ve döndü. Allah da kalbine bir korku saldı." buyurdu. Uhud gazvesi ŞevvaPde olmuştu ve ticaret kervanları senede sadece bir kere Zilkade ayında Medine-i Münevvere'ye gelirler, Bedr es-Suğrâ'ya iner, orada konaklarlardı. Bu sene gelmeleri Uhud gazvesinden sonraya rastladı. Müslümanlar yaralıydılar, yaralarından Hz. Peygamber (sa)'e şikâyette bulunuyorlardı. Başlarına gelen bu musibet onlara çok ağır gelmişti. Hz. Peygamber insanları kendisiyle birlikte gitmeye, daha önce yaptıklarını yapmaya davet etti ve: "Şimdi onlar konakladıkları yerden ayrılıp hacca gidecekler ve ikinci bir kere ancak bir yıl sonra gelecekler." buyurdu. Şeytan gelip ashabdan bazılarının kalblerine korku saldı, "İnsanlar sizin işinizi bitirmek üzere yeniden kuvvet topladılar." dedi ve insanların çoğu Hz. Peygamber (sa)'in peşinden gitmek istemediler. O: "Hiç kimse peşimden gelmese bile yalnız başıma giderim." buyurdu ve artık insanları kendisiyle gelmeye teşvik de etmedi. Ebu Bekr, Ömer, Osman, Ali, Zubeyr, Sa'd, Talha, Abdurrahman ibn Avf, Abdullah ibn Mes'ûd, Huzeyfe ibnu'l-Yemân ve Ebu Ubeyde ibnu'l-Cerrâh 70 kişi içinde onun peşinden geldiler. Ebu Süfyan'ı takip etmek üzere yürüdüler, es-Safrâ'ya ulaştıklarında Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi inzal buyurdu.
İbn Cureyc rivayetinde "Hz. Peygamber'in, Ebu Süfyân'm, müslümanlarda halâ kuvvet olduğunu görmesi için ashabını bu sefere çıkmaya davet ettiği O'nun ve ashabının Ebu Süfyan'ı takip etmek üzere iki veya üç gece yürüdükleri ve ondan sonra bu âyet-i kerimenin nazil olduğu" ayrıntısına yer verilmektedir.[177]

173. Onlar öyle kimselerdir ki insanlar kendilerine: "İnsanlar size karşı ordu hazırladılar, o halde onlardan korkun. " dedi de bu, onların imanını artırdı ve: "Allah bize yeter, O ne güzel Vekil 'dir." dediler.
174. Bunun üzerine kendilerine hiçbir kötülük dokunmadan Allah'dan nimet ve lûtufla geri geldiler. Allah 'in rızasına da uymuş oldular. Allah; O en büyük lütuf sahibidir.
Bu âyet-i kerimeler bir kavle göre Hamrâu'1-Esed, diğer bir kavle göre de Küçük Bedr (Bedr es-Suğrâ) Gazvesi hakkında nazil olan âyet-i kerimelerdendir. Şöyle ki:
1. Muhammed ibn İshak'ın Abdullah ibn Ebî bekr ibn Muhammed'den rivayetinde o şöyle anlatıyor: Hz. Peygamber (sa) Hamrâu'l-Esed'de iken Huzâa kabilesinden Ma'bed Efendimiz (sa)'e uğradı. Huzâalılar Allah'ın Rasûlü ile antlaşmah idiler; müslümanı ve müşriği ile bütün kabile Hz. Peygamber (sa)'le antlaşmalarına sadık, müslümanlardan yana, onlara karşı gizli saklıları olmıyan bir kabile idiler. Ma'bed o günlerde henüz müslüman olmamıştı, müşrikti. "Vallahi ey Muhammed, senin ve ashabının bu başına gelenler bize de ağır gelmiş ve bizi de üzmüştür. Allah'tan dileğimiz onların size verdiği bu zarardan sizi kur-tarmasıdır." dedi, ve Hz. Peygamber (sa)'in yanından çıkıp Hamrâu'l-Esed'den ayrıldı. Daha sonra Ravhâ'da Ebu Süfyân ve beraberindekilere rastladı.Onlar, "Uhud'da Muhammed'in ashabının ileri gelenlerini, komutanlarını, onun arkadaşlarını hakladık, ama köklerini kazımadan döndük geldik. Kalanları üzerine yeniden hücum edelim, işlerini bitirelim." diyerek Medine'ye dönmeye ve müslümanlann kökünü kazımaya, onları toptan yok etmeye karar vermişlerdi. Ebu Süfyan (kendileri gibi müşrik olan) Ma'bed'i görünce ona: "Arkanda ne var, yolda neler gördün ey Ma'bed?" diye sordu. Ma'bed: "Muhammed'i gördüm; ashabı içinde sizi takip etmek üzere çıkmış. Öyle kalabalıklar ki bugüne kadar böylesini görmedim. Size karşı kin ve öfke ile yanıp tutuşuyorlar. Bugünkü savaşınızdan geri kalmış olanlar da savaşa katılmadıklarına pişman olmuşlar ve bu sefer onlara katılmışlar ve size karşı öyle öfkeliler ki bu öfke gibisini hiç görmedim." dedi. Ebu Süfyân: "Vay sana! ne diyorsun?" dedi. Ma'bed: "Allah'a yemin olsun, ya şimdi hemen buradan ayrılıp Mekke'ye doğru yola çıkarsınız, ya da birazdan atlarının alınlarını karşınızda bulursunuz." dedi. Ebu Süfyân: "Biz de kalanlarının da kökünü kazımak üzere onlara tekrar hücum etmeye karar vermiştik." dedi. Ma'bed: "Bunu hiç tavsiye etmem ve seni bundan men'ederim. Allah'a yemin olsun, gördüklerim beni şu beyitleri söylemeye şevketti." deyip Hz. Peygamber ve ordusunu övüp yücelten bir şiir söyledi de bu Ebu Süfyân ve yanındakileri geri döndürdü.
Ebu Süfyân Mekke'ye dönüş yolunda bu sefer Abdu'1-Kays oğullarından bir gruba rastladı. Onlara nereye gittiklerini sordu, sebebini sorduğunda yiyecek birşeyler bulmak üzere oraya gitmekte olduklarını öğrenince "Muhammed'e bir mektubum var. Bunu ona götürürseniz bunun karşılığında yarın gelirsiniz bu develerinize Ukâz'da şıra yükleriz." dedi. Onlar da kabul ettiler. Onlara şöyle dedi: "Muhammed'e vardığınızda ona haber verin ki biz, kalanlarının da kökünü kazımak üzere Muhammed ve ashabının üzerine yürümeye karar verdik." Abdu'1-Kays'lılar Hz. Peygamber henüz Hamrâu'l-Esed'de iken ona gelip Ebu Süfyân'in söylediklerini ona haber verdiler de Allah'ın Rasûlü (sa: "Allah bize yeter, O ne güzel Vekîl'dir." dedi.[178]
İbn Merdûye'nin Ebû Râfi'den rivayetine göre ise Hz. Peygamber (sa) Hz. Ali'yi bir grup sahâbî ile Ebu Süfyân'ı takibe yolladı ve bunlar yolda Huzâa'dan bir bedeviye rastlayıp Ebu Süfyân hakkında bilgisi olup olmadığını sordular. O da Ebu Süfyân'in toparlanıp yeniden üzerlerine gelmekte olduğunu söyleyince "Allah bize yeter, O ne güzel Vekîl'dir." dediler de bu âyet-i kerime nazil oldu.[179]
Suddî rivayetinde ise "Ebu Süfyân ve arkadaşları Uhud'dan, müslümanların işini tam olarak bitirmeden ayrıldıklarına pişman olup "Dönün ve onların kökünü kazıyın." dediklerinde Allah onların kalblerine bir korku saldı da bozuldular, bir bedeviye rastladılar, ona bir hediye vererek "Muhammed ve ashabına rastlarsan onlara bizim onlar için yeniden ordu topladığımızı haber ver." dediler. Ancak o bedevi gelmeden Allah Tealâ, Rasûlü (sa)'ne bu durumu haber verdi de Allah'ın Rasûlü onları takip için çıktı ve Hamrâu'l-Esed'e kadar geldi. Yolda iken Ebu Süfyân'in haber gönderdiği bedeviye rastladılar. Bedevi onlara Ebu Süfyan'ın söylediklerini haber verdi de onlar "Allah bize yeter, O ne güzel Vekil* dir." dediler. Sonra Hamrâu'l-Esed'den dönerlerken Allah Tealâ onlar ve onlara Ebu Süfyân'in haberini getiren bedevi hakkında "insanlar kendilerine: "İnsanlar size karşı ordu hazırladılar, o halde onlardan korkun." dedi de bu, onların imanını artırdı ve: "Allah bize yeter, O ne güzel Vekîl'dir." dediler." âyet-i kerimesini indirdi.
Suddî rivayetinde Hz. Peygamber (sa) ve ashabının, Ebu Süfyân'ı takip için çıktıklarında Ebu Süfyan'ın kendilerinin kökünü kazımak üzere büyük bir ordu topladığı haberini Zulhuleyfe'de aldıkları; İbn Abbâs rivayetinde ise bu haberi bir bedevinin değil Medine'ye mal satmak üzere giden bir kervan'in getirdiği, kervandakİlerin: "Ey Muhammed, Ebu Süfyân size karşı büyük bir ordu toplamış, Medine üzerine yürümekte, istersen geri dön." dedikleri kaydedilmektedir.[180]
2. Bu âyet-i kerimelerin Küçük Bedr Gazvesi hakkında nazil olduğuna dair rivayetlere gelince; Mücâhid'den rivayete göre Ebu Süfyân, Uhud savaşı günü Hz. Muhammed (sa)'e: "Bir sene sonra buluşma yerimiz, daha önce arkadaşlarımızı öldürdüğünüz Bedr olsun. Gelecek sene kozumuzu orada paylaşalım." demiş, Hz. Peygamber (sa) de: "Umarız öyle olur." buyurdu. Bir sene sonra Allah'ın Rasûlü (sa) va'dine uyarak yola çıktı ve Bedr'e gelerek orada konakladı. Bu gelişleri orada kurulmakta olan panayıra rastlamıştı. Orada alış verişlerini yaptılar; Allah'ın lûtfu ve fazlı ile geri döndüler, orada onlara bir kötülük ve zarar dokunmadı.
İbn Cureyc'den gelen rivayette şu fazlalıklar vardır: Hz. Peygamber (sa), Ebu Süfyân'la va'dleştikleri buluşma yerine doğru yola çıktığında bazı müşriklere rastladılar. Onlara Kureyş'in haberlerini sorduklarında o müşrikler, Hz. Peygamber ve ashabını kandırmak ve müşriklerden korkutmak üzere: "Size karşı büyük bir ordu topladılar." dediler. Bu haber karşısında mü'minler sadece "Allah bize yeter, O ne güzel Vekîl'dir." dediler, bu onların sadece iman ve yakînlerini artırdı da Bedr'e kadar geldiler. Orada panayırı sakin buldular, kimse onlarla karşılaşıp çekişmedi, çatışmadı. Orada panayırda bulunan bir müşrik Mekke'ye giderek Bedr'de Muhammed'in atlılarını gördüğünü Mekkelilere haber verdi.
İkrime'den gelen rivayette ise Hz. Peygamber ve ashabına, müşriklerin kendilerine karşı büyük bir ordu hazırladığı haberi onlar henüz Medine'den hareket etmezden önce ulaşmış; bu haber üzerine bazıları korkup bu seferden geri dururken cesaretliler hem savaşa, hem de Bedr'de bulacakları panayırda alış verişe hazırlanarak yola çıkmışlar; Bedr'e varınca da orada sakin bir panayırdan başka bir şey görmemişler. Çünkü müşriklerin büyük bir ordu toplayıp gelmekte oldukları haberi bir balondan başka bir şey değilmiş.
îbn Abbâs'tan gelen rivayette bazı farklı ayrıntılara yer veriliyor: Hz. Peygamber (sa)'le va'dleştikleri zaman gelince Ebu Süfyân kavmiyle beraber Mekke'den Bedr'e doğru yola çıktı. Merru'z-Zahrân denilen mevkiye gelip konakladıklarında Allah kalbine bir korku saldı da geri dönmeye karar verdi.Orada umre yapmak üzere Mekke'ye gelmiş olan Nuaym ibn Mes'ûd el-Eşcaî'ye rastladılar. Ebu Süfyân ona: "Ey Nuaym, ben Muhammed'e Bedr mevsiminde buluşmayı va'detmiştim. Ama bu sene kurak geçti. Oraya gitmek bizim için bolluk senesi uygun olur ki hayvanlarımızı otlatalım, sütlerini içelim. Bana, bu va'dî yerine getirmeden geri dönmemiz daha uygun göründü. Ama şimdi bizim döndüğümüzü Muhammed duyarsa bu onun bize karşı cür'etini artırır. Şimdi sen Medine'ye git ve onları Bedr'e çıkmalarını engelle, eğer bunu yaparsan sana 10 deve var." dedi. Nuaym bu teklifi kabul ederek Medine-i Münevvere'ye geldi ve müslümanlartn yola çıkmaya hazırlandıklarını gördü. Onlara: "Bu, bana hiç de doğru bir görüş gibi gelmiyor; onlar sizin beldenize geldiler, çoğunuzu öldürdüler. Şimdi onlara gidecek olursanız gidenlerden birisi dahi geri gelmiyecektir." dedi. Bu, bazı müslümanların kalbine kurt düşürdü. Hz. Peygamber bunu hissedince: "Nefsim kudret elinde olan Allah'a yemin ederim ki yalnız başıma olsam da yine çıkacağım." buyurdu. Sonra Allah'ın Rasûlü (sa), içlerinde tbn Mes'ûd'un da bulunduğu 70 kişi içinde yola çıktı. Bedr es-Suğrâ denilen yere kadar gittiler. Burada Kinâne oğullarına ait bir su (kuyu) vardı. Bu suyun etrafında senede bir defa olmak üzere 8 gün panayır kurulurdu. Allah'ın Rasûlü (sa) ve ashabı hiçbir müşrikle karşılaşmadıkları gibi oraya gelmeleri bu panayıra tesadüf etti. Yanlarında bulunan ticaret mallarını sattılar, elde ettikleriyle de deri, şıra gibi şeyler satın aldılar kâr ettiler, bir de üstüne para kazandılar, böylece Medine-i Münevvere'ye salimen ve ganimetle döndüler. Ebu Süfyân da Mekke'ye döndüğünde Mekke halkı bu sefere çıkan ordusuyla "Sevîk ordusu" diye alay ettiler. Çünkü yola çıkmışlar, konakladıkları yerlerde bol bol sevîk (çorba) içmişler; Muhammed ve ashabıyla savaşmadan, gayelerine ulaşmadan geri dönmüştüler. İşte bu âyet-i kerime bu hadise hakkında nazil olmuştur.[181]
Taberî bu iki değişik nüzul sebebine dair rivayetleri verdikten sonra yaptığı değerlendirmede bu âyetlerin Hamrâu'1-Esed Gazvesi hakkında nazil olduğuna dair rivayetleri daha sahih ve âyet-i kerimelerin nazmına daha uygun buluyor. Bir kere bir önceki âyet-i kerimede "Kendilerine yara isabet ettikten sonra yine Allah'ın ve Rasûlü'nün davetine icabet edenler..." denilerek ashabın Hz. Peygamber (sa)'in sefere çıkma davetine zor koşullarda icabet ettikleri ima edilerek övülmekte. Bu ifade bu âyet-i kerimede kastedilenlerin hemen Uhud'dan sonra yorgun argın ve yaralı halde Hz. Peygamber (sa)'in davetine icabet edenler olmasını gerektirmektedir. Küçük Bedr Gazvesinde ise mü'minlerin yaralı olmaları durumu yoktur; mü'm inlerin Uhud'da aldıkları yaralar iyileşmiştir. Uhud Gazvesi hicretin üçüncü senesi Şevval ayının ortalarında meydana gelmiş, Hz. Peygamber (sa)'in Küçük Bedr Gazvesine çıkışı ise yaklaşık bir sene sonra hicretin dördüncü senesi Şaban ayında olmuştur. Bu bir senelik sürede Hz. Peygamber (sa)'le müşrikler arasında başka bir savaş olmamakla Uhud'un kötü izleri silinmiş ve güçlü bir şekilde sefere çıkılmıştır ki "Kendilerine yara isabet ettikten sonra yine Allah'ın ve Rasûlü'nün davetine icabet edenler..." övgüsü bu duruma pek uymamaktadır.[182]

176. O küfre koşuşanlar seni üzmesin. Onlar, Allah'a hiçbir şeyle zarar veremezler.Allah, onlara âhirette bir pay vermemeyi murad eder. İşte onlaradır azâb-ı azîm.
Bu âyet-i kerime bir rivayete göre Kureyş kâfirleri, diğer bir rivayette de münafıklar hakkında nazil olmuştur.[183]
Bir grup müslüman olmuşken daha sonra müşriklerden korkularından irtidad etmişler. Hz. Peygamber (sa) buna üzülünce Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirmiş.
Bir rivayete göre de Hz. Peygamber (sa)'e, ehl-i kitabın müslüman olmaması çok ağır geliyormuş. Çünkü diğer müşrikler onlara bakıyor ve ''Bunlar kitab ehlidir, şayet sözü hak olsaydı önce onlar ona tâbi olurlardı." diyorlarmış. İşte bunun üzerine bu âyet-i kerime nazil olmuş.[184]

178. O küfredenler, onlara zaman vermemizi kendileri için sakın hayırlı sanmasınlar. Onlara fırsat vermemiz ancak günahlarını artırmaları içindir. Onlara horlayıcı ve aşağılayıcı bir azâb vardır.
MukatiPden rivayete göre Mekke müşrikleri, Atâ'dan rivayete göre ise Kurayza ve Nadîr oğulları yahudileri hakkında nazil olmuştur.[185]
179. Allah, müzminleri sizin üzerinde bulunduğunuz halde bırakacak değıdir. Nihayet murdarı temizden ayıracaktır. Allah sizi gayba muttali kılacak ve size gaybı bildirecek de değildir. Fakat Allah, peygamberlerinden dilediğim seçer. O halde siz Allah'a ve Rasûllerine iman edin. Eğer iman eder ve müttakîler olursanız sizedir ecr-i azım.
Suddî'den rivayete göre "Muhammed gerçekten doğru sözlü ise bize kimin gerçekten mü'min, kimin kâfir olduğunu haber versin bakalım." dediler de Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirdi.[186]
İbn Abbâs'dan gelen bir rivayet bunu biraz açmakta: Kureyş: "Ey Muhammed, sen, senin dinine tâbi olanların cennette ve Allah'ın onlardan hoşnut, sana aykırı gidenin de cehennemde ve Allah'ın ona karşı öfkeli olduğunu söylüyorsun, değil mi? O halde bize haber ver bakalım; sana kimler iman edecek, kimler iman etmiyecek?" dediler de Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirdi.
Suddî der ki: Hz. Peygamber (sa): "Adem'e (zürriyyetinin) arzolunduğu gibi bana da ümmetim suretleri içinde arzolundu ve kimin bana iman edeceği, kimin beni inkâr edeceği bana bildirildi." demişti. Münafıklar bununla alay ederek: "Muhammed kimin ona iman ettiğini, kimin inkâr ettiğini bildiğini iddia ediyor. Halbuk biz onunla beraberiz ama bizi(m ona inanmadığımızı) bilmiyor." dediler de Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirdi.[187]
Yahudiler: "Ey Muhammed, siz daha önceden bizim dinimizden hoşnut i-diniz. Kitabınız inmeden önce sizden bazıları Ölmüş olsaydı onun hali nasıl ola-çaktı?" dediler de bu âyet-i kerime nazil oldu. Bu, Gafra'nın kölesi Ömer*in kavlidir [188]

180. Allah 'in, lûtfundan kendilerine yerdiğinde cimrilik edenler sakın bunun kendileri için bir hayır olduğunu sanmasınlar. Tam tersine bu, onlar için bir serdir. Onların cimrilik ettikleri kıyamet günü boyunlarına dolanacaktır. Göklerin ve yerin mirası Allah 'indir, Allah yapmakta olduklarınıza Habîr'dir.
Bu âyet-i kerimenin kimler hakkında nazil olduğu ihtilaflıdır. Bazıları mallarının zekâtını vermede cimri davranan müslümanlar hakkında nazil olduğunu söylerken (İbn Mes'ûd, Ebu Hüreyre, Ebu Salih rivayetinde İbn Abbâs, Şa'bî, Mücâhid), diğer bazıları da (Atıyye rivayetinde İbn Abbâs, İbn Cureyc rivayetinde Mücâhid ve Zeccâc) Hz. Peygamber (sa)'in kendilerine Tevrat'ta bildirilen sıfatlarını ve peygamberliğini gizleyen yahudiler hakkında nazil olduğunu söylemişlerdir.[189]

181. "Gerçekten Allah fakirdir, biz zenginleriz." diyenlerin sözünü Allah mutlaka işitmiştir. O söylediklerini haksız yere peygamberlerini öldürmeleriyle birlikte yazacağız ve "Tadın o şiddetli yangın azabını!" diyeceğiz.
İbn Abbâs'tan rivayet ediliyor: Hz. Ebu Bekr bir gün yahudilerin Tevrat okudukları (Tevrat okulu) eve girdi. İçerde yahudilerden bir cemaat âlimleri ve hahamları Mersed oğullarından Finhâs ibn Azûrâ'nın etrafında toplanmışlardı. Yanında adı Eşya' olan bir haham daha vardı.Ebu Bekr, Finhas'a: "Yazık sana ey Finhâs, Allah'tan kork ve müslüman ol. Vallahi sen çok iyi biliyorsun ki Muhammed Allah'ın elçisidir ve size Allah katından hakkı getirmiştir. Onu yanınızdaki Tevrat ve İncil'de yazılı olarak buluyorsunuz. O'na iman ve O'nu tasdik et, Allah yolunda infakta bulunarak Allah'a karz-ı hasende bulun ki Allah da seni cennetine koysun ve ecrini kat kat versin" dedi. Finhâs: "Vallahi ey Ebu Bekr, bizim Allah'a ihtiyacımız yok, tam tersine onun bize ihtiyacı var. Bizden mallarımızı ona borç olarak vermemizi istiyor. Elbette sen de bilirsin ki fakir, zenginden borç ister. Bİz, onun bize yalvardığı gibi ona yalvarmıyoruz. Biz ondan müstağniyiz. Bizden müstağni olsa, zengin olsa arkadaşının zannettiği gibi bizden borç istemezdi. Ayrıca baksana size faizi yasaklıyor, bize veriyor. Eğer zengin olsa bize faiz verir miydi?!" dedi. Onun bu sözlerine çok kızan Ebu Bekr yüzüne şiddetli bir tokat attı ve: "Nefsim kudret elinde olan Allah'a yemin ederim ki eğer seninle aramızdaki antlaşma (başka bir rivayette: Mersed oğullarıyla Hz. Peygamber arasındaki antlaşma) olmasaydı senin boynunu vururdum e# Allah'ın düşmanı. Eğer sözlerinizde sâdık iseniz gücünüz yettiğince bizi yalanlayın bakalım." dedi. Finhâs, Hz. Peygamber (sa)*e giderek "Arkadaşın bana ne yaptı biliyor musun?" diye Ebu Bekr'i şikâyet etti. Allah'ın Rasûlü (sa), Hz. Ebu Bekr'e: "Seni bu yaptığına sevkeden nedir ey Ebu Bekr?" diye sordu, Hz. Ebu Bekr: "Ey Allah'ın elçisi, bu Allah düşmanı büyük bir söz söyledi; Allah'ın fakir, kendilerinin ise ondan müstağni zenginler olduğunu ileri sürdü. O böyle söyleyince Allah için sinirlendim ve yüzüne bir tokat attım." dedi. Finhâs ise inkâr ederek "Böyle bir şey söylemedim." dedi de Allah Tealâ Finhâs'ın söylediklerini red ve Ebu Bekr'i tasdik makamında olmak üzere bu âyet-i kerimeyi; ve yine Hz. Ebu Bekr'in sözü ve onu sinirlendiren hadise hakkında bir de "Sizden evvel kendilerine kitab verilenlerden ve müşriklerden herhalde incitici birçok sözler işiteceksiniz. Eğer katlanır müttakîler olursanız İşte bu, hadiselere karşı bir azimdendir." (Alu tmran, 3/186) âyet-i kerimesini indirdi.[190] Bu rivayet biraz sonra 186. âyet-î kerimenin nüzul sebebinde özde aynı ve fakat ayrıntılarda biraz daha farklı olarak tekrar gelecektir.
Hasen'den rivayete göre "Kimdir o ki Allah'a güzel bir borç verir..." (Bakara, 2/245) âyet-i kerimesi nazil olunca yahudiler taaccüb ettiler ve alay yollu: "Rabbınız fakir ki bizden borç istiyor." dediler de Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirdi. Katâde rivayetinde bu sözü söyleyenin yahudilerden Huy ey ibn Ahtab olduğu, "Rabbımız bizden borç istiyor, ancak bir fakir zenginden borç ister." dediği kaydedilmiştir.[191] Ebu Süleyman ed-Dimaşkî ise bu yahudinin en-Nebbâş ibn Amr olduğunu söylüyor.[192]

183. "Doğrusu, ateşin yiyeceği bir kurban getirmedikçe hiçbir peygambere inanmamamız hususunda Allah bize and verdi. " diyenlere de ki: "Benden önce nice peygamberler size apaçık delilleri ve dediğiniz şeyi getirmişti. Eğer doğru sözlüler idiyseniz onları neden öldürdünüz? "
Kelbî rivayetinde İbn Abbâs der ki: Bu âyet-i kerime Ka'b ibn'l-Eşref, Ka'b ibn Esed, Mâlik ibnu's-Sayf (veya ibnu'd-Dayf), Vehb ibn Yahûzâ, Zeyd ibnu't-Tâbût, Finhâs ibn Azûrâ, Huy ey ibn Ahtab ve benzeri diğer yahudiler hakkında nazil olmuştur. "Ey Muhammed, Sen Allah'ın elçisi olduğunu, sana Allah'ın kitab indirdiğini iddia ediyorsun. Allah "Bize, gökten hafif bir sesle gelecek bir ateşin yiyeceği bir kurban getirmedikçe hiçbir peygambere inanmamamız hususunda" bizden Tevrat'ta söz almıştı. Eğer bize bunu getirirsen seni tasdik ederiz." dediler de Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirdi.[193]

185. Her nefis (canlı) ölümü tadıcıdır ve kıyamet günü ecirleriniz size tastamam verilecektir. O zaman kim ateşten uzaklaştırılıp cennete konursa artık o muradına ermiş olur. Bu dünya hayatı aldatıcı bir geçimlikten başka bir şey değildir.
"De ki: Size müvekkel ölüm meleği canınızı alacak..." (Secde, 32/11) âyeti nazil olunca "Ey Allah'ın elçisi, Adem oğlunun ölümü ile ilgili bu âyet geldi. Peki cinlerin, kuşların hayvanların ölümünün zikri nerede? Onlar nasıl ölürler?" dediler de bu âyet-i kerime nazil oldu.[194]

186. Mallarınız ve canlarınız hususunda imtihana çekilecek ve sizden önce kendilerine kitab verilenlerden ve müşriklerden de herhalde incitici birçok şey işiteceksiniz. Eğer bunlara katlanır sakınırsanız işte bu, hadiselere karşı bir azim ve metanettendir.
Yahya ibn Fâris kanalıyla Ka'b ibn Mâlik'ten o da babasından rivayet eder ki Ka'b ibnuM-Eşref, Hz. Peygamber (sa)'i hicveder ve Kureyş müşriklerini a-leyhine tahrik ederdi. Hz. Peygamber (sa) Medine-i Münevvere'ye geldiğinde oranın ahalisi müslumanlardan, puta tapanlardan ve yahudilerden olmak üzere karışıktı. Yahudiler, Hz. Peygamber (sa) ve ashabına eziyet ederlerken Allah Tealâ Rasûlü'ne sabır ve affı emretmişti. İşte onlar hakkında "sizden önce kendilerine kitab verilenlerden ve müşriklerden de herhalde incitici birçok şey işiteceksiniz.." âyetini indirdi de Ka'b ibnu'l-Eşref, Hz. Peygamberce eziyetinden vazgeçmeyince Efendimiz (sa), Sa'd ibn Muâz'a "Ka'b'ı öldürmek üzere bir grubun gönderilmesini" emretti. O da Muhammed ibn Mesleme'yi gönderdi ve onlar da Ka'b ibnu'l-Eşref i öldürdüler. Ka'b ibnu'l-Eşref in öldürülmesi üzerine yahudiler ve müşrikler korkup Hz. Peygamber (sa)'e geldiler ve "Arkadaşımızın kapısı çalındı ve hile ile öldürüldü-" dediler. Efendimiz de onlara, daha önceki sözünü hatırlattı ve müslümanlara eziyetten vazgeçmelerine, yahudîlerle müslümanlar arasında bir antlaşma yapmaya davet etti. Kabul etmeleri üzerine bir sayfaya yahudiler ve müslümanları bağlıyacak bir antlaşma yazıldı.[195]
Taberî'nin tefsirinde Ka'b ibnu'l-Eşref in öldürülüşü ile ilgili Zuhrî'den rivayetle tahric olunan haberde bazı ayrıntılara da yer verilmektedir. Buna göre son derece zeki ve ihtiyatlı olan Ka'b ibnu'l-Eşref i, onu Öldürmeye giden sahabîler ancak hile ile yanlarına gelmesini sağlıyarak öldürebilmişlerdir. Gönderilenlerden birisi kaçmasını önlemek üzere ona sarılmış, Ebu tsa böğrüne ilk darbeyi vurmuş arkasından Muhammed ibn Mesleme de tepesine binerek kılıcıyla işini bitirmiştir.[196] Ka'b ibnu'l-Eşref in öldürülmesi hadisesi Bedr Gazvesinden kısa bir süre sonradır ve öldürülmesi ile ilgili birçok ayrıntı ile onun şiirinden, öldürülmesi üzerine söylenen şiirlerden örnekler İbn Hişâm'ın Sîre'sinde yer almaktadır. Buradaki çarpıcı ayrıntılardan biri, onu öldürmeye giden sahabîlerin içinde Ka'b'in bir süt kardeşinin de yer almasıdır. Silkân ibn Selâme ibn Vakş adındaki bu sahabînin hey'ette yer alması Ka'b'm bu hey'etin yanına gelmeye razı olmasında büyük rol oynamış görünüyor.[197]
İbn Abbâs'tan rivayetle Bu sûrenin 181. âyetinin nüzul sebebi olarak anlatılan ve Hz. Ebu Bekr ile Yahudi Finhâs arasında geçen hadisenin aynı zamanda bu âyet-i kerimenin de nüzul sebebi olduğu biraz Önce geçmişti. Taberî bu âyet-i kerimenin nüzul sebebi sadedinde olmak üzere hadiseyi İkrime'den rivayetle şöyle zikrediyor: Bu âyet-i kerime Hz. Peygamber (sa), Hz. Ebu Bekr ve Kaynukâ oğulları'nın efendisi yahudi Finhâs hakkında nazil olmuştur. Şöyle ki: Hz. Peygamber (sa), Ebu Bekr'i yardım istemek üzere Finhâs'a göndermiş, bu hususta yazdığı bir mektubu da ona vererek: "Bana dönüp istişare etmeden sakın bir şey yapma." diye de tembihlemişti. Hz. Ebu Bekr kılıcını kuşanmış olarak Finhâs'a gidip Hz. Peygamber (sa)'in mektubunu verdi. Finhâs mektubu okuyunca: "Demek Rabbınız bizim kendisine yardım etmemize muhtaç olduî" dedi. Hz. Ebu Bekr, kılıcıyla ona vurmaya niyyetlendiyse de Hz. Peygamber (sa/in "benimle istişare etmeden bir şey yapma." tenbihini hatırhyarak vazgeçti ve "Allah'ın, lûtfundan kendilerine verdiğinde cimrilik edenler sakın bunun kendileri için bir hayır olduğunu sanmasınlar. Tam tersine bu onlar için bir serdir. Onların cimrilik ettikleri şey kıyamet günü boyunlarına dolanacaktır..." (Alu İmrân, 3/180) âyeti, bir de bu âyet-i kerime ile onun arasındaki âyetler nazil oldu.[198] Ayet-i kerime ister Ka'b ibnu'l-Eşref, isterse Finhâs ibn Azûrâ hakkında gelmiş olsun neticede ikisi de yahudilerin bu âyet-i kerime karşısındaki tavrını temsil etmektedirler.
Buharı*de Urve ibnu'z-Zubeyr'den rivayetle tahric olunan bir haberde Üsâme ibn Zeyd şöyle anlatıyor: Allah'ın Rasûlü (sa) Bedr gazvesinden önce bir gün, hasta olan Sa'd ibn Ubâde'yi el-Hâris ibnu'l-Hazrec oğullan içinde ziyarete gitmek üzere üzerinde bir Fedek kadifesi olan bir merkebe binmiş, terkisine de Üsâme ibn Zeyd'i almıştı. Yolda içinde Abdullah ibn Übeyy ibn Selûî'un da olduğu bir meclise uğradı. Abdullah ibn Übeyy o sırada henüz müslüman olmamıştı. Meclis müslümanlar, yahudiler, puta tapan müşrikler olmak üzere karışık kimselerden oluşuyordu. Abdullah ibn Revâha da meclisteydi. Efendimizin binitinin tozu meclise ulaşınca Abdullah ibn Übeyy burnunu elbisesinin ucuyla kapatarak: "bizi tozutma." dedi. Allah'ın Rasûlü (sa) onlara selâm vererek durdu, binitinden indi, onları Allah'a çağırdı, onlara Kur'ân okudu. Abdullah ibn Übeyy ibn Selûl: "Behey adam, bunları söylemekle iyi yapmıyorsun; eğer söylediklerin hak ise meclisimizde bize eziyet verme, git evine, sana gelenlere bunları anlat." dedi. Abdullah ibn Revâha: "Evet ey Allah'ın elçisi, bizim meclislerimize gel, biz bunu seviyoruz." dedi. Müslümanlar, müşrikler, yahudiler birbirlerine sövmeye ve ağız dalaşına başladılar. Neredeyse birbirleri üzerine atılacaklardı ki Allah'ın Rasûlü (sa) onları sakinleştirdi, kavga bitince de Efendimiz (sa) hayvanına bindi ve yoluna devam edip Sa'd ibn Ubâde'nin yanına geldi. Ona, Abdullah ibn Übeyy'i kastederek: "Ey Sa'd, Ebu Hubâb'ın ne dediğini duymaz mısın? şöyle şöyle söyledi." dedi. Sa'd: "Ey Allah'ın elçisi, onu affet, onu hoşgör, Sana kitabı indiren Allah'a yemin ederim ki Allah sana indirdiği hakkı gönderdiğinde bu belde (Medine'yi kastediyor) halkı onu başa geçirmek başına krallık sarığını giydirmekte anlaşmışlardı. Allah seni hak ile gönderip onun krallığı suya düşünce çok üzüldü, yeryüzü adeta ona daraldı, nefes alamaz hale geldi, herhalde bu yaptıkları ondandır." dedi. Alalh'ın Rasûlü (sa) de Abdullah ibn Übeyy'in bu davranışını affetti. Bu hadise üzerine "sizden önce kendilerine kitab verilenlerden ve müşriklerden de herhalde incitici birçok şey işiteceksiniz..." âyet-i kerimesi nazil oldu. Allah'ın Rasûlü (sa) ve ashabı, kıtal âyetinin nüzulünden önce müşriklerden ve ehl-i kitabdan gördükleri bu nevi eziyetlerden dolayı onları, emrolundukları üzere affederlerdi.[199]

188. Yaptıklarıyîa kıvanan, yapmadıhlarıyla övülmelerini arzu eden o kimseler var ya; sakın onların azâbdan kurtulacak bir yerde olacaklarını sanma. İşte onlaradır azâb-ı elîm.
Bu âyet-i kerimenin münafıklar ve yahudiler hakkında nazil olduğuna dair iki rivayet vardır.
l. Ebu Saîd el-Hudrî'den: Hz. Peygamber (sa)'in asr-ı saadetinde, o bir gazveye çıktığında münafıklar sefere katılmaz, Efendimizle onun arzusu hilâfına sefere çıkmamalarına sevinirler, O seferden dönünce de yeminler ederek katılmamalarını mazur gösterecek mazeretler ileri sürer, yapmadıkları iyiliklerle övülmek isterlerdi. Bunun üzerine onlar hakkında Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirdi.[200]
2. Suddî'den: Yahudiler, Hz. Peygamber (sa)'in (Tevrat'ta zikredildiğini buldukları) ismini gizlediler ve buna sevindiler, bir de kendilerini tezkiye ediyor ve "Biz oruç, namaz ve zekât ehliyiz, biz İbrahim'in dini üzereyiz." diyorlar, kendilerini bununla avutarak Muhammed (sa)'in peygamberliğini inkârda ağız birliği ettiklerine seviniyor, bu vasıflarıyla övülmek istiyorlardı. İşte bunlar hakkında Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirdi. Dahhâk te bu görüştedir.[201]
Mervan ibnu'l-Hakem kapıcısına: "Ey Rafı', git İbn Abbâs'a ve ona de ki: "Eğer bizden yaptığına sevinen ve yapmadığı İle övülmek isteyen herkese azâb olunacaksa bizden azâb olunmıyacak kimse yok demektir." Râfî'in bunu söylemesi üzerine tbn Abbâs şöyle dedi: "Bu âyet-i kerimenin sizinle ilgisi yok. Çünkü o, ehl-i kitab hakkında nazil olmuştur. Allah'ın Rasûlü (sa) yahudilere Tevrat'ta olan bir şeyi sormuş, onlar da Efendimiz (sa)'in sorduğu şeyin Tevrat'taki doğru cevabını gizleyip başka bir cevap vermişler, O'nun yanından çıkışlarında sorusuna cevap verdikleri için övülmelerini istemişler, gerçek cevabı giziemiş oldukları için de için için sevinmişlerdi.[202]
Yine Mervan ibnu'l-Hakem'in bu sefer bizzat kendisinin bu sefer Ebu Saîd el-Hudrîye bu âyeti sorduğunu anlatan ve Yezîd ibn Eslem'den gelen rivayet şöyledir: Mervan ibnu'l-Hakem Medine emiri iken bir gün Ebu Saîd el-Hudrî, Zeyd ibn Sabit ve RâfT ibn Hadîc yanındaydilar. "Ey Ebu Saîd "Yaptıklarıyla kıvanan, yapmadıklarıyla övülmelerini arzu eden o kimseler var ya..." âyetini görmez misin? Allah'a yemin olsun ki biz, yaptıklarımıza seviniyor, yapmadıklarımızla övünmeyi seviyoruz." dedi. Ebu Saîd: Bu âyet senin bu söylediğini yapanlar hakkında değil. Rasûlullah (sa)'ın zamanında bazı adamlar vardı. O'nun ve ashabının çıktığı bazı gazvelerde geri kalır, gazaya çıkmazlar; onları başına hoşlanılmıyacak bir şey gelmişse bu gazveden geri durduklarına sevinirler, eğer gazve hoşlarına gidecek şekilde sonuçlanırsa bu sefer de gelip Hz. Peygamber (sa)'e yeminler ederek mazeret ileri sürerler ve yapmadıkları bu işle, yani katılmadıkları bu gazve ile övülmelerini sever, isterlerdi. İşte bu âyet onlar hakkındadır." dedi.[203]
Katâde'den rivayete göre de Allah düşmanı Hayber yahudileri Allah'ın Rasûlü (sa)'ne gelmişler; sapıklıklarına sıkı sıkıya yapışmış, yahudiliklerinde devam ettikleri halde O'ndan ve getirdiklerinden razı olduklarını ve O'na tâbi olduklarını iddia etmişler; bu tebeiyyet iddiasından dolayı Efendimiz (sa)'den övgü beklemişlerdi de Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirdi.
Suddî ve Dahhâk der ki: Medine yahudileri Irak, Yemen yahudilerine ve mektuplarının ulaşacağı yeryüzünde bulunan bütün yahudilere mektuplar yazıp: "Muhammed peygamber filân değil, aman dininizde sebat edin." dediler ve onu inkârda birleştiler, buna sevindiler ve: "Bizi bir kelimede birleştiren, hepimizi aynı görüşte birleştiren Allah'a hamdolsun ki ayrılmadık, dinimizi terketmedik." dediler. Onlar: "Biz oruç ve namaz ehliyiz, Allah'ın dostlarıyız." da diyorlardı. İşte bunun üzerine bu âyet-i kerime nazil oldu (tbnu'l-Cevzî, age. i,523). Ki onların yapmadan övülmeyi istedikleri bu sözlerinde ileri sürdükleri oruç,
namaz Ve Allah'a İbadettir.[204]
Taberî bu iki görüşle ilgili rivayetleri zikrettikten sonra âyet-i kerimenin, yahudileri zemmetme siyakında olduğunu ve bu yüzden yahudiler hakkında indiğini belirten rivayetlerin daha çok tercihe şayan olduğunu söylemektedir.[205]

190. Gerçekten göklerin ve yerin yaratılışında, gece ile gündüzün birbiri ardınca gelişinde selim akıl sahipleri için âyetler vardır.
İbn Cubeyr'in İbn Abbâs'tan rivayetine göre Kureyş müşrikleri yahudilere: "Musa size ne (mucize) getirdi?" diye sordular. Onlar: "Asâ ve yed-i beyzâ mucizelerini getirdi." dediler. Hristiyanlara sordular:" İsa size ne mucize getirdi?", onlar da: "Anadan doğma körü ve alatenliyi iyileştirir ve Ölüleri diriltirdi." dediler." Bunun üzerine Hz. Peygamber (sa)'e geldiler ve: "Rabbına dua et, bizim için Safa tepesini altına çevirsin." dediler de Rabbına dua etti ve bu âyet-i kerime nazil oldu.[206]
Sahih'inde İbn Hıbbân'ın, İbn Asâkir ve başkalarının Atâ'dan rivayetle tahriclerine göre o şöyle anlatıyor: Hz. Aişe'ye: "Allah'ın Rasûlü (sa)'nden gördüğün en şaşırtıcı şeyi bana haber verir misin?" dedim. "Hangi hali şaşırtıcı değidi ki!" dedi ve şöyle devam etti: "Bir gece bana geldi, benimle birlikte yatağa girdi, sonra: "Müsaade edersen kalkıp Rabbıma ibadet edeyim." dedi, kalktı, abdest aldı, sonra namaza durdu ve ağladı. O kadar ağladı ki göz yaşları göğsüne aktı. Sonra rükûa vardı, yina ağladı, sonra secdeye vardı, secdede ağladı, sonra secdeden başını kaldırdı yine ağladı ve ta Bilâl gelp sabah ezanım okuyuncaya kadar bu böyle devam etti. Ben: "Ey Allah'ın elçisi, senin geçmiş ve gelecek bütün günahların bağışlanmışken seni ağlatan nedir?" diye sordum, "Şükreden bir kul olmıyayım mı? Hem neden böyle yapmıyayım ki; bu gece Allah bana "ve bizi o ateşin (cehennemin) azabından koru"ya kadar olmak üzere "Gerçekten göklerin ve yerin yaratılışında, gece ile gündüzün birbiri ardınca gelişinde selim akıl sahipleri için âyetler vardır..." âyetlerini indirdi. Yuh olsun o kimseye ki bu âyetleri okur da bunlar üzerinde tefekkür etmez." buyurdu.[207]

195. Rabları onlara şöyle icabet eyledi: Hiç kuşkusuz Ben, erkek olsun, kadın olsun -ki kiminiz kiminizdendir- bir iş işleyenin amelini boşa gidermem...
Humeydî'nin... Ummü Seleme'den; Tirmizî'nin Ibn Ebî Ömer kanalıyla Ümmü Seleme'den rivayetine göre o: "Ey Allah'ın elçisi, Allah Tealâ'nın, kadınların hicretiyle ilgili bir şey zikrettiğini işitmiyorum." demiş de bunun üzerine Allah Tealâ: "Rabları onlara şöyle icabet eyledi: Hiç kuşkusuz Ben, erkek olsun, kadın olsun bir iş işleyenin amelini boşa gidermem." âyetini indirmiştir.[208] Ummü Seleme'nin bu sözleri üzerine aynı zamanda Nisa, 4/32 âyetinin nazil olduğu rivayeti de ilerde ve yerinde verilecektir.[209]

196. Kâfirlerin bolluk içinde diyar diyar dolaşmaları sakın seni aldatmasın.
197. Azıcık bir geçimlik, sonunda varıp sığınacakları yer cehennemdir ve o ne kötü döşektir.
Çeşitli ülkelerde ticaret yapıp bol bol geçimlik elde eden Mekke müşrikleri hakkında nazil olmuştur. Bazı mü'minler: "Allah'ın düşmanları görmekte olduğumuz hayır içinde yüzerlerken biz açlık ve sıkıntıdan öleceğiz." demişlerdi de bu âyet-i kerimeler nazil oldu.[210]
Ebu Süleyman ed-Dimaşkî'nin zikrettiğine göre Hz. Peygamber (sa), birisinden bedeli daha sonra verilmek üzere bir miktar arpa istemişti. O da ancak bir rehin karşılığı arpa verebileceğini söyleyince Hz. Peygamber (sa "Vermiş olsaydı hakkını tam olarak kendisine öderdim. O bilmiyor mu ki ben gökte de kendisine güvenilen (emîn)im, yeryüzünde de kendisine güvenilenim." buyurdu ve bu âyet-i kerime nazil oldu.[211]

199. Gerçekten ehl-i kltabdan Allah'a ve hem size indirilene, hem de kendilerine indirilenlere, Allah 'a huşu duyarak iman edenler vardır. Onlar, Allah 'in âyetlerine karşılık az bir bahayı satın almazlar. İşte onlara; onlara rabları kamda ecirler vardır. Hiç şüphesiz Allah hesabı çok çabuk olandır.
Cabir ibn Abdullah'tan: Allah'ın Rasûlü (sa) bir gün ashabına: "Çıkın ve ?ir kardeşiniz üzerine cenaze namazı kılın." buyurdu ve bize dört tekbirle cenaze namazı kıldırıp "Bu üzerine cenaze namazı kıldığımız Necâşî Ashame'dir." ?uyurdu. Münafıklar: "Şu adama bakın, hiç görmediği dinsiz bir hristiyan üze-ıne cenaze namazı kılıyor!" dediler de Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirdi.
Bu husustaki Katâde rivayeti biraz daha geniştir, Katâde der ki: Bize söylendiğine göre bu âyet-i kerime Necâşî Ashame ve arkadaşlarından bazı insanlar hakkında nşzil olmuştur. Onlar Hz. Peygamber (sa)'in peygamberliğine iman edip onu tasdik etmişlerdi. Yine bize anlatıldığına göre Necâşî'nin ölüm haberi lebrail tarafından kendisine ulaştırıldığı zaman Hz. Peygamber (sa) onun için stiğfarda bulunmuş ve ashabına: "Ülkenizden başka bir yerde ölmüş olan bir yardesiniz üzerine cenaze namazı kılınız." buyurmuşlardı. "Kimdir o ey Allah'ın Rasûlü?" diye sordular da "Necâşî'dir." buyurdu. Allah'ın Rasûlü (sa) ve ashabı Bakî'e çıktılar, Alalh, Medidne'den Habeş ülkesine kadar olan yeri Rasûlü'ne açtı da O, Necâşî'nin cenazesinin üzerine konulduğu yatağı gördü ve onun üzerine dört tekbirle cenaze namazı kıldırarak kendisi istiğfarda bulunduğu gibi ashabına da: "Onun için istiğfar ediniz." buyurdu. Bazı münafıklar: Kendi dininden olmıyan bir adam ölmüş, ona cenaze namazı kılıyor!" dediler
İt Allah Tealâ bu âyet-İ kerimeyi indirdi.[212] Necâşî Ashame'nin vefatı hicretin dokuzuncu selesinde olduğuna göre bu âyet-i kerimenin nüzulü de o sene olmuş demektir. Daha önce Atâ'dan rivayetle Hz. İsa'nın dini üzere iken Hz. Muhammed (sa)'i tasdik eden 40 Necranlı, 32 Habeşli ve 8 Rum hakkında bu sûrenin 113. i> etinin nazil olduğu geçmişti.[213] Bu âyet-i kerimenin de iynı kimseler hakkında nazil olduğu söylenmiştir. Mücâhid ise bu âyet-i kerimenin ehl-i kitabdan olup da müslüman olanların tamamı hakkında nâzfl olduğu görüşündedir ve Râzî de bu görüşü tercih etmiştir.[214]

200. Ey iman edenler sabredin ve sabırda yarışın, ribat yapm, Allah 'tan .zkvâ üzere olun. Umulur ki felaha erersiniz.

Davud ibn Salih rivayet edip der ki: Ebu Seleme ibn Abdurrahman: "Ey ardeşimin oğlu, biliyor musun "Ey iman edenler sabredin ve sabırda yarışın, ıbat yapın." âyeti hangi konu hakkında nazil olmuştur?" dedi. Ben: "Hayır, ilmiyorum." dedim. Dedi ki: "Ey kardeşim oğlu, Hz. Peygamber (sa) zamanında nöbet beklİyecek hudut gedikleri yoktu ki oralarda nöbet beklensin. Fakat o (ribât emri) bir namazın arkasından onu takip eden namazı beklemektir."[215]

[1] Alûsî, Rûhu'i-Maânî, m,73.
[2] Veya 121. âyete kadar. Bak: Kurtubî, ei-Câmiu li-Ahkâmi'l-Kur'ân, rv,79.
[3] Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/125.
[4] Taberî, Câmiu'l-Beyân, III,118.
[5] Suyûtî, ed-Durm'i-Mensûr fi't-Tefsîri '1-Me'sûr, II, 146-147.
[6] Taben, Câmiu'i-Beyân, 111,120.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/125-126.
[7] el-Vâhidî en-Neysâbûrî, Esbâbu'n-Nuzûl, s. 69.
[8] el-Vâhıdî en-Neysâbûrî, Esbâbu'n-Nuzûl, s. 69
[9] Ebu Davud, ei-Harâc ve'i-Fey' ve'i-îmâra, 22, hadis no: 3001.
[10] Taberî, Câmiu't-Beyân, m,i29.
[11] el-Kurtubî, el-Câmiu H-Ahkâmİ'1-Kur'ân, IV.17.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/127-128.
[12] Taberî, Câmiu'l-Beyân, m,I33; Kurtubî, age. rv,20.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/128.
[13] el-vâhıdî en-Neysâbûrî, Esbâbu'n-Nuzûl, s. 69-70.
[14] el-Kurtubî, age. rv,27.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/128-129.
[15] İbni Cevzî, Zâdu’l-Mesîr, i,362.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/129.
[16] el-Vâhidî en-Neysâbûrî, Esbâbu'n-Nuzûi, s. 70.
[17] bak: Alûsî, Rûhu'l-Maânî, Hijıo.
[18] Taberi, Camiu'l-Beyân, 111,145; el-Vahidî en-Neysâbûrî, age. s. 70.
[19] İbnu'l-Cevzî, Zâdu'l-Mesîr, i,366; Râzî, Mefâtîhu'l-Ğayb, VII.216-217.
[20] Buhârî, Tefsîru'l-Kur'ân, 3/6.
[21] İbnu'l-Cevzî, Zâdu'l-Mesîr, 1,367; Kurtubî, el-Câmiu U-Ahkâmi'1-Kur'ân, F/,33.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/129-130.
[22] el-Vahidî en-Neysâbûrî, Esbâbu'n-Nuzûl, s. 70.
[23] Taberî, Câmiu'l-Beyân, III,148; el-Vahidî en-Neysâbûrî, age, s. 70-71.
[24] Taberî, Câmiu'l-Beyân, XX,85-86; Ahmed ibn Hanbel, Musned, IV,3O3; el-^Vâhıdî en-Neysâbûrî, Esbâbu'n-Nuzûl, s. 71-72.
[25] İbnu'i-Cevzî, Zâdu'l-Mesîr, U68.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/131-132.
[26] İbnu'l-Esîr, Usdu'i-Ğâbe, n,230.
[27] Taberî, Câmiu'l-Beyân, 111,152; el-Vahidî en-Neysâbûrî, Esbâbu'n-Nuzûl, s. 72.
[28] el-Vâhıdî en-Neysâbûri, age. s. 72-73.
[29] İbnu'l-Cevzî, Zâdu'l-Mesîr, 1,371.
[30] el-Kurtubî, el-Camiu li-Ahkâmi'i-Kur'ân, iv,38.
[31] Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/133.
[32] Taberî, CâmiuH-Beyân, 111,155.
[33] el-Vâhidî en-Neysâburi, Esbâbu'n-Nuzûl, s. 73; Râzî, Mefâtîhu'1-Ğayb, VIII, 17.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/134.
[34] İbnu'i-Cevzî, Zâdu'i-Mesîr, 1,374; Râzî, Mefâtîhu'1-Ğayb, VIII, 19.
[35] İbnu'i-Cevzî, Zâdu'i-Mesîr, 1,374.
[36] Alûsî, Rûhu'i-Maânî, 111,130.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/134.
[37] Alûsî, Rûhu'l-Maânî, III,İ30.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/135.
[38] Suyûtî, ed-Durru'1-Mensûr, 11,229.
[39] Taberî, Câmiu'l-Beyân, 111,207-208.
[40] Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/135-136.
[41] bak: Ahmed ibn Muhammed ibn Hanbel, Fedâilu's-Sahâbe, tahkik: VastyyuUah ibn Muhammed Abbâs, Mekke, 1403/1983, 11,776.
[42] Bak: Alûsî, Rûhu'l-Maânî, 111,75.
[43] Abdulmelik ibn Hişâm el-Himyerî, es-Sîretı’n-Nebeviyye, tahkik: Mustafa es-Sakâ, İbrahim el-lbyârî, Abdulhafîz Şelebî, Kahire 1375/1955, 1,573-584; Taberî, Câmiu'l-Beyân, Dl,108-109; İbn Kesîr, Tefsîru'l-Kur'âni'1-Azîm, 11,40-42 ve Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'ân Dili Türkçe Tefsir, İstanbul 1960, 11,1011-10142'deki bilgiler birleştirilerek verilmiştir.
[44] Tirmizî, Tefsîru'i-Kur'ân, 3/7, hadis no: 2999.
[45] Taberî, Câmiu'i-Beyân, 111,211-213; Fahreddin Râzî, Mefâtîhu'1-Ğayb, VIII,80.
[46] Alûsî, Rûhu'l-Maânî, ra,ı88-189.
[47] Buhâri, Meğâzî, 72.
[48] İbn Kesîr, Tefsîru’l- Kur'âni'l-Azîm, 11,42.
[49] Abduimelik ibn Hişâm et-Himyerî, es-Sîretu'n-Nebeviyye, 1,573-574; Elmalılı, Hak Dini Kur'ân Dili, 11,1014.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/136-140.
[50] îbnu'i-Cevzî, Zâdu'l-Mesîr, i,4oo..
[51] Alûsî, Rûhu'l-Maânî, m,i93.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/140-141.
[52] Taberî, Câmiu'l-Beyân, 111,216.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/141.
[53] el-vâhıdî en-Neysâbûn, Esbâbu'n-Nuzûl, s. 75-77.
[54] el-Kurtubî, el-Câmiu li-Ahkâmi'1-Kur'ân, rv\70.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/141-144.
[55] el-Vâhıdî, Esbâbu'n-Nuzûl, s. 78; İbnu'l-Cevzî, Zâdu't-Mesîr, 1,404; el-Kurtubî, el-Câmiu Ii-Ahkâmi'1-Kur'ân, IVJ1.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/144.
[56] Taberî, Câmiu'i-Beyân, 111,22i; ei-Kurtubî, el-Camiu li-Ahkâmi'1-Kur'ân, IV,71.
[57] Suyûtî, Lubâbu'n-Nukûl, i,75.
[58] el-Vâhidî en-Neysâbûri, Esbâbu'n-Nuzûl, s. 78.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/144-145.
[59] Fahreddin er-Râzî, Mefâtîhu'1-Ğayb, VIII, 100.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/145-146.
[60] Müslim, iman, 220.
[61] Müslim, iman, 22 i.
[62] Ahmed Abdurrahman el-Bennâ, Minhatu'l-Ma'bûd fî Tertibi Musnedi't-Tayâlisî Ebî Dâvûd, 11,16.
[63] Bak; Buhârî, el-Müsâkât, 4; tefsîru'l-Kur'ân, 3/3; Eymân, 17.
[64] Buhârî, Şehâdât, 19; Husûmât, 4; Tirmizî, Tefsîru'l-Kur'ân, %, hadis no: 2996; Taberî, Câmiu'l-Beyân, 111,229.
[65] Taberî, Câmiu'l-Beyân, 111,230.
[66] el-Vâhidî, Esbâbu'n-Nüzûl, s. 39. Vahidî rivayetindeki eksikler Müslim'den ve Îbnu'l-Esîr'in Usdu'l-Ğâbe'sinden tamamlanmıştır. Bak: Usdu'l-Ğâbe, 1,137.
[67] Müslim, iman, 223-224.
[68] Taberî, câmiui-Beyân, ıh,229.
[69] Taberî, Câmiu'i-Beyân, 111,230. Buhârî de bunu Abdullah ibn Ebî Evfâ'dan rivayetle tahric etmiştir. Bak: Buhârî, Şehâdât, 25.
[70] Taberî, câmiui-Beyân, n,53.
[71] el-Vahidî en-Neysâbûrî, Esbâbu'n-Nuzûl, s. 80; Ali ibn Muhammed el-Hâzin, Lubâbu't-Te'vîl fî Maanİ't-Tenzîl, Beyrut tarihsiz, 1,249.
[72] Râzî, Mefâtîhu'l-Ğayb, VIIU04, 106.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/146-149.
[73] el-Hâzin, Lubabu't-Tc'vîi, 1.250.
[74] Alusî, Rûhu'l-Maânî, 111,205-206.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/149-150.
[75] Taberî, Câmiu'l-Beyân, 111, 232.
[76] Râzî, Mefâtîhu'1-Ğayb, VIII,109-110.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/150-151.
[77] el-Kurtubî, el-Câmiu li-Ahkâmi'l-Kur'ân, IV,82; Râzî, Mefâtîhu'1-Ğayb, VIII, 122.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/1151.
[78] el-Kurtubî, el-Câmiu li-Ahkâmi'i-Kur'ân, iv,83.
[79] Taberî, Câmiu'l-Beyân, 01,241.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/151-152.
[80] İbnu'l-Esîr, Usdu'i-Ğâbe, 1,396-397.
[81] Suyûtî, ed-Durm'i-Mensûr, II,257-258.
[82] Suyûtî, ed-Durru'l-Mensûr, n,257.
[83] İbn Abbâs rivayeti için ayrıca bak: Râzî, Mefâtîhu'1-Ğayb, VHI,126-127.
[84] Taberî, Câmiu'l-Beyân, 111,241-242.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/152-154
[85] Alûsî, Rûhu'l-Maânî, III,218.
[86] el-Kurtubî, el-Câmiu H-Ahkâmi'1-Kur'ân, IV,84; Râzî, Mefâtîhu'1-Ğayb, VIII, 130.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/154.
[87] Îbnu'l-Cevzî, Zâdu'l-Mesîr, 1,419.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/155.
[88] el-Kurtubî, el-Câmiu li-Ahkâmi'l-Kur'ân, IV.87.
[89] İbnu'l-Cevzî, Zâdu'l-Mesîr, 1,422.
[90] Buhârî, Tefsînı*i-Kur'ân, 3/6.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/155-156.
[91] Taberî, Câmiu'l-Beyân, IV,5.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/156.
[92] el-Kurtubî, el-Câmiu li-Ahkâmi'l-Kur'ân, F/,88.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/156.
[93] Taberî, Câmiu'İ-Beyân, IV, 15; İbnu'l-Cevzî, Zâdu'l-Mesîr, 1,427-428.
[94] Taberî, Câmiu'l-Beyân, IV,14; Alûsî, Rûhu'l-Maânî, IV, 13.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/157.
[95] Alûsî, Rûhu'l-Maânî, IV,16 ve Elmalılı, Hak Dini Kur'ân Dili, İstanbul 1960, II,lI49'da Şemmâs ise de
doğrusu Şâs'dır.
[96] Taberî, Câmİu'l-Beyân, IV, 16-18. Olay, Evs ibn Kayzî ve Cebbar ibn Sahr hakkında bilgi için ayrıca bak:
îbnu'i-Esîr, Usdu'i-Ğâbe, 1,175-176, 316.
[97] Taberî, camiu'i-Beyân, rv,i9.
[98] Esbâbun-Nuzûl, s.82-83.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/157-158.
[99] Taberî, Câmiu'l-Beyân, IV, 17.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/159.
[100] Suyûtî, ed-Dun-u'i-Mensûr, n,283.
[101] Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/159-160.
[102] Suyûtî, ed-Durru'l-Mensûr, 11,287.
[103] ibn Kesîr, Tefsîru'i-Kur'âm'i-Azîm, n,74.
[104] Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/160.
[105] el-Vâhıdî en-Neysâbûrî, Esbâbu'n-Nuzûi, s. 84.
[106] Taben, Câmiul-Beyân, rv,35.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/161.
[107] el-Vahidî, age, s. 84, el-Kurtubî, el-câmiu li-Ahkâmi'l-Kur'ân, IV, 112.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/161.
[108] el-Vâhıdî, age. s. 84-85.
[109] Suyûtî, ed-Dumı'i-Mensûr, 11,296.
[110] Râzî, Mefâtîhu't-Ğayb, VIII, 187; IX, 154.
[111] Elmalıh Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'ân Dili, İstanbul 1960,11,1160.
[112] Ahmed ibn Hanbei, Musned, I,396
[113] Musned, VI, 199.
[114] Taberî, Câmiui-Beyân, IV.36; el-Vahidî, age., s. 85.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/162-163.
[115] Râzî, Mefâtîhu'i-Ğayb, vııı,193.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/163.
[116] el-Vâhıdi age. s. 85.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/163.
[117] el-Vâhıdî, age. s. 86.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/164.
[118] Buhârî, Megâzî, 18; Tefsîru'l-Kur'ân, 3/8; Suyûtî, Lubâbu'n-Nukûi, i,8i.
[119] Suyûtî, ed-Durru'l-Mensûr, 11,306.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/164.
[120] Taberî, Câ rv,50.
[121] Taberî, age. IX, 127.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/164-165.
[122] Buhârî, Meğâzî, 21; Tirmizî, Tefsîru'l-Kur'ân, 3/10-11, hadis no: 3002-3003; Taberî, age. IV,57.
[123] Taberî, CâmiıTl-Beyân, IV,57-58.
[124] Râzî, Mefâtîhu'l-Ğayb, vm,2i7.
[125] Buhân, Megâzî, 21; Tefsîru'i-Kur'ân, 3/9.
[126] Buhari, Meğâzî, 21.
[127] Tirmizî, Tefsîru'I-Kur'ân, 3/12, hadis no: 3004; Taberî, Câmiu'l-Beyân, iv,58.
[128] Tirmizî, Tefsînrı-Kur'ân, 3/13, hadis no: 3005.
[129] Suyûtî, ed-Durru'1-Mensûr, 11,312.
[130] Müslim, Mesâcid, 294; Taberî, age. IV,58.
[131] Mustîm, Mesâcid, 295.
[132] Râzî, Mefâtîhu'l-Ğayb, vnuısı
[133] Müslim, Mesâcid, 297. Müslim'de Kitâbu'l-Mesâcid'in 294-308 arasındaki hadis-i şerifleri Hz. Peygamber (sa)'in, kavmi Kureyş (Mudar) ve Bi'ru Maûne vak'asına katılan katiller hakkındaki bedduasını anlatan farklı rivayetlerden ibarettir
[134] Suyûtî, Lubâbu'n-Nukûl, i,83.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/165-167.
[135] Taberî, age. rv,59.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/167.
[136] Taberî, age. IV,62; el-Vahidî en-Neysâbûrî, Esbâbu'n-Nuzûl, s. 88.
[137] Râzî, Mefâtîhu'1-Ğayb, 1X,9; Alûsî, Rûhu'i-Maânî, IV,59-60.
[138] îbnu'l-Esîr, Usdu'i-Gâbe, v,30i.
[139] Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/168-169.
[140] Suyûtî, ed-Dumı'i-Mensûr, n,329.
[141] Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/169.
[142] Taberî, age. IV,67; İbnu'l-Cevzî, Zâdu'l-Mesîr, 1,466; el-Kurtubî, el-Câmiu li-Ahkâmi'1-Kur'ân, IV, 140; Suyûtf, ed-Durru'I-Mensûr, 11,330'daki rivayetler birleştirilerek verilmiştir.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/170.
[143] Taberî, age. iv,68.
[144] Alûsî, Rûhu'i-Maânî, rv\69.
[145] Taberî, age. iv,69; Suyûtî, ed-Durru’l-Mensûr, 11,345.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/170-171.
[146] Taberî, age. iy.71-72.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/171.
[147] Taben, age. iv/73.
[148] Alûsî, Rûhu'l-Maânî, IV,73.
[149] Suyûtî, ed-Durru'1-Mensûr, 11,335-336.
[150] el-Vahidî en-Neysabûrî, Esbâbu'n-NuzÛl, s.89.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/172.
[151] Alûsî, Rûhu'l-Maânî, rv,87.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/172-173.
[152] Tabeıt age. iv,8i.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/173
[153] Taberî, age.85.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/174
[154] Taberî, age. IV,86; el-Vahidî en-Neysâbûrî, Esbâbu'n-Nuzûl, s. 89.
[155] Alûsî, Rûhu’l-Maânî, IV,96.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/175
[156] Tabciî, age. IV,95-96.
[157] Tabeit age. rv,96.
[158] Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/176
[159] Alûsî, Rûhu'l-Maânî, rv,107.
[160] Tirmizî, Tefsîru'I-Kur'ân, 3/17, hadis no: 3009; Ebu Davud, el-Hurûf ve'1-Kırâât, 1, hadis no: 397i;Taben, age. rv,ıo2.
[161] el-Kurtubî, el-Câmiu li-Ahkâmı'1-Kur'ân, IV, 164.
[162] el-Vâhıdî, en-Neysâbûrî, Esbâbu'n-Nuzûl, s. 90.
[163] Tabeitage. ıv.iO3-iO4.
[164] ibnui-Cevzî, zâdui-Mesîr,
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/177
[165] Aiûsî, Rûhui-Maânî, rv.ııi.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/177
[166] Ahmed ibn Hanbei, Musned, 1,3 i, 33.
[167] Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/178
[168] Taberî, age. rv,ıi2.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/178
[169] Taberî, age.rv,ıi3-ii5.
[170] el-vâhidî en-Neysâbûn, Esbâbu'n-Nuzûl, s. 92.
[171] Taberî, age. rv,ıi4.
[172] Tirmizî, Tefsîm'i-Kur'ân, 3/18, hadis no: 3010.
[173] Taberî, age. iv.114.
[174] îbnu't-Cevzî, zâdu'i-Mesîr, 1,499-500.
[175] Taberî, age. IV,115; İbnu'l-Cevzî, age, 1,500; İbnu'1-Esîr, Usdu'1-Ğâbe, 1,473.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/179-180
[176] Taberî, age. rv,ın.
[177] Taberî, age. IV, 117-118.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/180-181.
[178] Taberî, Câmiu'i-Beyân, rv,ıi9.
[179] Suyûtî, Lubâbu'n-Nukûl, 1,89-90.
[180] Taben, age. ıv,ii9-i20.
[181] Râzî, Mefâtîhu'UĞayb, ix,99.
[182] Taberî, câmiu'i-Beyân, rv,i20-i2i.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/182-185.
[183] Râzî, Mefâtîhu'i-Ğayb, ix,i03.
[184] ei-Kurtubî, ei-câmiu ii-Ahkâmi'i-Kur'ân, IV,181.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/185.
[185] Alûsî, Rûhu'i-Manî, IV, 135.
[186] Taberî, age. rv,i25.
[187] el-vahidî en-Neysâbûrî, Esbâbu'n-Nuzûi, s. 93; İbnu'UCevzî, Zâdu'l-Mesîr, 1,510.
[188] İbnu'l-Cevzî, Zâdu'l-Mesîr, 1,5Î0.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/186.
[189] İbnu'l-Cevzî, age, 1,512; el-Vâhıdî en-Neysâbûrî, Esbâbu'n-Nuzûİ, s. 94.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/187.
[190] Taberî, age. rv,i29; ei-vâhıdî en-Neysâbûn, Esbâbu'n-Nuzûi, s. 94.
[191] Taberî, age. rv,i30.
[192] ibnu'l-Cevzî, zâdu'i-Mesîr, 1,515.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/187-188.
[193] el-vâhıdî en-Neysâbûrî, Esbâbu'n-Nuzûl, s. 95; İbnu'l-Cevzî, age. 1,516; Râzî, Mefâtîhu'1-Ğayb, IX,121
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/188.
[194] İbnu’l-Cevzî, age. 1,517.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/189.
[195] Ebu Davud, el-Harâc ve'I-Fey' ve'1-İmâra, 22, hadis no: 3000.
[196] Taberî, age. rv,i34.
[197] Bak: İbn Hişâm, es-Sîretu'n-Nebeviyye, Kahire 1375/1955,11,51-58.
[198] Taberî, age, iv.ı33-134.
[199] Tefsîru'l-Kur'ân, 3/15; îbnıf I-Cevzî, Zâdu'l Mesîr, 1,518.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/189-191.
[200] Buhârî, Tefsîru'l-Kur'ân, 3/16; Müslim, SifatuM-Münâfıkîn,7.
[201] Taberî, age. IV, 136-137.
[202] Buhârî, Tefsîru'l-Kur'ân, 3/16; Tirmizî, Tefsîru'l-Kur'ân, 3/23, hadis no: 3014; Râzî, Mefâtîhu'1-Ğayb, IX, 132.
[203] el-Vâhıdî en-Neysâbûrî, Esbâbu'n-Nuzûl, s. 97.
[204] el-Vâhıdî en-NeysâbÛrî, Esbâbu'n-Nuzûİ, s. 97.
[205] Taberî. age. IV, 138-139.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/191-193.
[206] İbnu'l-Cevzî, age. 1,526; Suyûtf, Lubâbu'n-Nukûl, 1,93.
[207] Alûsî, Rûhu'l-Maânî, IV.157.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/193.
[208] Tirmizî, Tefsîru'l-Kur'ân, 4/9, hadis no: 3023; Ebu Bekr Abdullah ibn ez-Zubeyr el-Humeydî, el-Musned, tah: Habîbu'r-Rahmân el-A'zamî, Beyrut tarihsiz, 1,144, hadis no: 301
[209] Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/194.
[210] el-Vâhıdî en-Neysâbûrî, Esbâbu'n-Nuzûl, s.98; Râzî, Mefâtîhu'l-Ğayb,IX,I32.
[211] İbnu'i-Cevzî, age. i,53i.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/194.
[212] Taberî, Câmiu'l-Beyân, IV,146; el-Vâhıdî en-Neysâbûrî, Esbâbu'n-Nuzûl, s. 98-99
[213] Râzî, Mefâtîhu'i-Ğayb, vm,i87.
[214] Râzî, age. ix,i54.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/195.
[215] el-Vahidî en-Neysâbûrî, Esbâbu'n-Nuzûl, s. 99.
Bedreddin Çetiner, Esbab-ı Nüzul, Çağrı Yayınları: 1/195-196

4- NİSA SÛRESİ

Nisa Sûresi cumhur kavline göre Medine'de nazil olmuştur. Ayetlerinin sayısı Kûfî sayımında 175, Basrî sayımında 175, Şâmî sayımında 177'dir.
İbn Abbâs'tan gelen rivayetlerden birinde (Atıyye rivayeti) Mekke'de nazil olduğu söyleniyorsa da meşhur olan sûrenin Medenî olmasıdır. Ancak 58. "Allah, emanetleri ehline vermenizi emreder.,." âyetinin nüzul yeri olarak Mekke'de nazil olduğu söylenmiştir. Bu âyet-i kerime, Hz. Peygamber (sa) Abbâs'a vermek üzere Ka'be'nin anahtarını Osman İbn Talha'dan istediğinde onun hakkında nazil olmuştur.[1] Mekkî-Medenfnin tayininde yeri değil de Hicret'i esas alan görüş ulemanın cumhuru tarafından kabul edildiğine göre bu âyet-i kerime de aslında Mekkî değil Medenî sayılmaktadır. Ayrıca Buhârî'de zikredildiğine göre Hz. Aişe "Bakara ve Nisa Sûreleri ancak ben, Rasûlullâh'ın yanmdayken yani onunla zifaf olunduktan sonra nazil olmuştur." diyor ki Hz. Peygamber (sa) ile Hz. Aişe'nin zifafının Medine'de olduğu konusunda âlimler arasında hiçbir ihtilâf yoktur.[2] Bu arada sûrenin hicret esnasında nazil olduğuna dair de bir görüş nakledilmektedir.[3] Sûrenin son âyeti olan Kelâle âyetinin Kur'ân'dan en son nazil olan âyet olduğu rivayet edilmektedir.[4]

2. “Yetimlere mallarını verin. Temizi murdarla değişmeyin. Onların mallarını kendi mallarınıza katarak yemeyin. Hiç şüphesiz bu, büyük bir günahtır.
Mukatil ve Kelbî şöyle diyorlar: Yanında bulunan yetim kardeşinin oğluna ait çok mal olan Gatafaniı bir adam hakkında nazil oldu. Yetim, rüşdüne erince amcasında bulunan malını istedi, o da vermedi. Davayı Hz. Peygamber (sa)*e ulaştırdılar da bu âyet-i kerime nazil oldu. Yetimin amcası âyet-i kerimeyi duyunca: "Allah'a ve RasÛlü'ne itaat ettik. O büyük günahtan Allah'a sığınırız." dedi ve çocuğun malını kendisine geri verdi. Hz. Peygamber (sa): "Her kim nefsinin cimriliğinden korunur ve bu şekilde cimrilikten dönerse cennet onun için hak olur." buyurdu. Yetim çocuk amcasından malı alır almaz hepsini Allah yolunda infak etti de Efendimiz; "Ecir sabit oldu, günahı ise aynen kaldı." buyurdular. Ashabı, kalan günahın çocuk veya çocuğun amcası üzerinde kaldığını zannederek: "Ey Allah'ın elçisi, mükâfatın sabit olmasını anladık, fakat o, malını Allah yolunda harcamışken günahın nasıl baki kaldığını anlamadık." dediler de Allah'ın Rasûlü (sa: "Çocuk için mükâfat sabit oldu, babası üzerinde (helâlinden mi yoksa haram yoldan mı kazandığı belli olmadığından) günahı kaldı." Buyurdular.[5] Hadiseyi İbn Ebî Hatim de Saîd ibn Cubeyr'den rivayetle tahric etmiştir.[6]
Hasen'den rivayete göre bu âyet-i kerime "Temizi murdarla değişmeyin. Onların mallarını kendi mallarınıza katarak yemeyin." âyeti nazil olunca yetim velileri yetimlerinin mallarım kendi mallarından ayırmaya başladılar. Ama bu onlara ağır geldi de Hz. Peygamber (sa)'e şikâyet ettiler. Bunun üzerine "Sana yetimleri sorarlar. De ki: Onlar için ıslah en hayırlıdır. Eğer onların mallarını kendi mallarınıza katarsanız onlar sizin dinde kardeşlerinizdir..." (Bakara, 2/220) âyet-i kerimesini indirdi.[7] Ancak Fahreddin Râzî bu sebebi vârid görmemekte, râvînin bir hatası olsa gerek demektedir.[8]

3. Eğer yetim kızlar hakkında adaletli davranamıyacağınızdan korkarsanız sizin için helâl olan kadınlardan ikişer, üçer, dörder olmak üzere nikahlayın. Eğer adalet yapamıyacağınızdan korkarsanız o zaman bir tane nikahlayın, yahut sahip olduğunuz (cariye) ile yetinin. Bu, sizin eğrilip sapmamanıza daha yakındır.
Hz. Aişe'den rivayete göre o şöyle demiştir: "Eğer yetim kızlar hakkında korkarsanız." âyet-i kerimesi yetim kızlar hakkındadır. Şöyle ki: Yetim kız bir kişinin yanında olur, o kişi o kızı beğenmediği halde malına tama ederek onu nikâhlar sonra ona zarar verir ve onunla muaşereti güzel olmaz. İşte âyet-i kerime böyle durumlar hakkında nazil olmuştur.[9] Bu haberin Buhârî'deki rivayetinde âyetin nüzulü kaydı yoktur ve âyetin bir tefsiri gibi takdim edilmiştir.[10] Müslim'deki rivayette ise nüzul kaydı ile birlikte bazı fazlalıklar vardır, şöyle ki: "Eğer yetim kızlar hakkında adaletli davranamıyacağınızdan korkarsanız..." âyeti hakkında Hz. Aişe şöyle demiştir: Bir adam hakkında nazil oldu ki yanında yetim bir kız vardır, onun hem velisi, hem varisidir. O yetim kızın malı vardır ve o kız hakkında onunla çekişecek konumda kimse de yoktur. Malı için onu nikahlamaz, ona zarar verir ve kötü muaşerette bulunur.[11] Bunu takip eden hadiste yetim kıza verilen zarar biraz daha net ifade edilmiştir: "Yetim kız, malına ortak olduğu bir adamın yanındadır da o adam kızı kendisi nikahlamak istemez, bir başkasıyla da evlenmesinden de hoşlanmaz ki malına bir başkası ortak olmasın. Onu evlenmekten alakor. Yani ne onunla evlenir, ne de bir başkasıyla evlendirir.[12] Taberî'de Hz. Aişe'den gelen başka bir rivayette "Yanında bulunduğu velisinden başka ona sahip çıkacak kimsesi olmıyan yetim kızı, malı başkasına gitmesin diye bir başkasıyla da nikahlamaz, ona böylece zarar verir, ona kötü muamele eder." ayrıntıları vardır.[13]
Müslim'de Hz. Aişe'den, yukardakilerden biraz daha ayrıntılı bir rivayet daha vardır. Şöyle ki: Urve ibnu'z-Zubeyr Hz. Aişe'ye "Eğer yetim kızlar hakkında adaletli davrananııyacağınızdan korkarsanız sizin için helâl olan kadınlardan ikişer, üçer, dörder olmak üzere nikahlayın." âyetini sormuş da o şöyle demiştir: Ey kız kardeşimin oğlu o, öyle yetim bir kızdır ki velisinin yanında olup malında velisine ortaktır. Malı ve güzelliği velisinin hoşuna gider de bir başkasının o kıza vereceği kadar mehir vermekten kaçınarak onun mehrinde adaletli davranmadan onunla evlenmek ister. İşte müslümanlar, o kıza verilebilecek en yüksek mehri vererek mehirlerinde adalete riayetle evlenmeleri dışında onları nikâh lamaktan men'edildi ler ve onlar dışında hoşlarına giden kadınlarla evlenmekle emrolundular.
Sonra insanlar bu âyet-i kerimenin inmesinden sonra yine Hz. Peygamber (sa)'den kadınlar hakkında fetva istemeye devam ettiler de Allah Tealâ "Senden kadınlar hakkında fetva isterler. De ki: "Onlar hakkında fetvayı size Allah veriyor: Kendilerine yazılmış olanı vermediğiniz ve nikâhlamayı istemediğiniz yetim kızlar hakkında, mağdur çocuklar hakkında ve yetimlere insafla bakmanız hakkında kitabda sizlere okunup duran âyetler var. Hayır olarak ne işlerseniz şüphesiz Allah onu Alîm'dir." (Nisa, 4/127) âyetini indirdi. Bu âyetteki "kitabda sizlere okunup duran âyetler" Allah Tealâ'nın "Eğer yetim kızlar hakkında adaletli davranamıyacağınızdan korkarsanız sizin için helâl olan kadınlardan ikişer, üçer, dörder olmak üzere nikahlayın." buyurduğu ilk âyettir. Allah Tealâ'nın diğer âyetteki "nikâhlamayı istemediğiniz yetim kızlar." kavlindeki istememezlik sizden birinin koruması altındaki yetim kızm malının az olması ve kendince yeteri kadar güzel bulmaması halinde onu nikahlamak istememesidir. Yetim kızların velilerinin malı ve güzelliği az olan yetim kızları nikâhlamaktaki isteksizlikleri sebebiyle, malı ve güzelliği sebebiyle nikahlamak istedikleri yetim kızlarını adalete riayet etmeleri şartıyla olanı dışında nikâhlamaktan men'edildiler.[14]
Yine Hz. Aişe'den gelen bir rivayette o, durumu müşahhas hale getirerek şöyle demiştir: Bir adamın yanında yetim bir kız vardı. Bu kızın bir hurma bahçesi vardı ve o adam o kızdan eş olarak bir beklediği yokken sırf o bahçdsi için onu nikahladı da onun hakkında bu âyet-i kerime nazil oldu.[15] Yine Hz. Aişe der ki: Bu âyet-i kerimenin nüzulünden sonra insanlar kadınlar hakkında fetva istemeye ve sorularına devam ettiler de Allah Tealâ "Senden kadınlar hakkında fetva isterler..." (Nisa, 4/127) âyetini indirdi.[16]
Saîd ibn Cubeyr'den: Allah Tealâ, Muhammed (sa)'i peygamber olarak gönderdiğinde bir şeyle emrolunup onu yapmaları, bîr şey kendilerine yasaklanıp da onu terketmeleri dışında müslümanlar diğer hallerinde câhiliye âdetleri ne ise onlar üzerinde idiler. Nihayet yetimler (hakkında ne yapmaları gerektiğini) sordular da Allah Tealâ "Eğer yetim kızlar hakkında adaletli davranamamak-tan korkarsanız sizin için helâl olan kadınlardan ikişer, üçer, dörder olmak üzere nikahlayın." âyetini indirdi.[17]
Saîd ibn Cubeyr, Katâde, Rebî\ Dahhâk ve Suddî ise mes'eleye başka bir yönden yaklaşıyorlar de diyorlar ki: "Câhiliye devrinde insanlar yetimleri malı hakkında dikkatli davranırken kadınlar konusunda kendilerini tamamen serbest görür; diledikleriyle diledikleri şekilde evlenir, bazan adaletli davranırken bazan da adalete hiç riayet etmezlerdi. Buna binaen "Yetimlere mallarını verin..." âyeti nazil olduğu gibi Allah Tealâ bir de "Eğer yetim kızlar hakkında adaletli davranamıyacağınızdan korkarsanız sizin için helâl olan kadınlardan ikişer, üçer, dörder olmak üzere nikahlayın." âyetini indirdi. Vâlibî rivayetinde tbn Abbâs der ki: Allah Tealâ burada şöyle buyuruyor: Yetimler hakkında nasıl adaletli davranamamaktan korkuyorsanız aynı şekilde kadınlar hakkında adalete riayet edememekten korkun ve hakkını tam olarak yerine getirebileceğinizden fazlasıyla evlenmeyin. Çünkü acizlik ve zayıflıkta kadınlar da yetimler gibidirler.[18]

4. Kadınların mehirlerini yürekten istiyerek ve bir bağış olarak verin. Bununla beraber eğer ondan bir kısmını gönül hoşluğu ile size bağışlamış olurlarsa onu da içinize sine sine yeyin.
İbn Ebî Hatim'in Ebu Salih'ten rivayetle tahricinde o şöyle demiştir: (Câhiliye devrinde) Kişi, kızını nikahladığı zaman mehrini kızına vermez, kendisi alırdı. Allah müslümanlara bunu yasakladı ve "Kadınların mehirlerini yürekten istiyerek verin..." âyetini indirdi.[19]
Mukatil der ki: Câhiliye devrinde erkek kadına mehir vermeden onunla evlenirdi. Meselâ: "Sen bana, ben de sana mirasçı olalım." dediğinde kadın olur derse ayrıca bir mehir vermezdi. İşte bunun üzerine "Kadınların mehirlerini yürekten istiyerek ve bir bağış olarak verin." âyet-i kerimesi nazil oldu.[20]
İbn Cerîr'in Hadramî'den rivayetine göre insanlar (bazı müslümanlar) karısına (kadınına) vermiş olduğu maldan herhangi bir şeye dönecek ve ona verdiği mehrin herhangi bir kısmından vazgeçecek olursa bunu günah sayarlardı. îşte bunun üzerine bu âyet-i kerime nazil oldu.[21]

6. Yetimleri nikâha erdikleri zaman kadar deneyin, o vakit kendilerinde bir akıl ve salâh gördünüz mü mallarını onlara teslim edin. Büyüyecekler de mallarını alacaklar diye onların mallarını israf ile tez elden yemeyin. Kim zengin ise iffetli davranıp yemesin, kim de fakir ise o halde ma 'rûf üzere ondan yesin,..
Hz. Aişe'den rivayet ediliyor: "Kim zengin ise iffetli davranıp yemesin." âyet-i kerimesi yetim malı hakkında nazil olmuştur. Yine ondan rivayette şöyle diyor: "kim de fakir ise o halde ma'rûf üzere ondan yesin." âyeti yetimin velisi olup da onun işlerini yapan, onun işlerini ıslah eden kimsenin, muhtaç durumda ise yetiminin malından yemesi hakkında nazil oldu. Yine Hz. Aişe'den gelen üçüncü bir rivayette de "Kim zengin ise iffetli davranıp yemesin, kim de fakir ise o halde ma'rûf üzere ondan yesin." âyetinin yetimin velisi hakkında; eğer muhtaç durumda ise yetimin işlerine baktığı kadar onun malından yemesi hakkında nazil olduğu-Zikredilmektedir[22] ki birbirine yakındır.
Katâde'den mürsel olarak rivayet edildiğine göre Ansardan Sabit ibn Rifâa[23] ve amcası hakkında nazil olmuştur. Rifaa vefatında küçük oğlu Sabit'i arkasında bırakmış, Sabit'in amcası, Hz. Peygamber (sa)'e gelerek: "Kardeşimin oğlu yanımda (kucağımda) yetimdir. Onun malından bana helâl olan nedir ve ona malını ne zaman geri vereyim?" diye sormuş ve Allah Tealâ da bu âyet-i kerimeyi indirmiştir.[24]

7. Ana baba ile yakınların bıraktıkları mirastan erkeklere; ana baba ve yakınların bıraktıkları mirastan kadınlara azından da çoğundan da ayrılmış birer nasib olarak paylar vardır.
Katade der ki: Câhiliye devrinde kadınlara mirastan pay vermezlerdi. Bunun üzerine bu âyet-i kerime nazil oldu.
İkrime'den rivayette o şöyle diyor: Bu âyet-i kerime Ansar'dan Ümmü Kücce ve Kücce'nin kızı, Sa'lebe ve Evs ibn Suveyd haklarında nazil oldu. Bu son ikisinden biri kocası, diğeri de çocuğunun amcası idiler. Ümmü Kücce, Hz, Peygamber (sa)'e gelerek: "Ey Allah'ın elçisi, kocam öldü, arkasında beni ve kızını bıraktı ama biz ikimize kocamın mirasından bir şey verilmedi." diye şikâyette bulundu. Çocuğun amcası: "Ama ey Allah'ın elçisi bu kız çocuğu ne ata binebilir, ne bir yük taşıyabilir, ne de bir düşmanı geri püskürtebilir. Onun için kazanılır ama o bir şey kazanmaz." dedi de bunun üzerine "Ana baba ile yakınların bıraktıkları mirastan erkeklere; ana baba ve yakınların bıraktıkları mirastan kadınlara azından da çoğundan da ayrılmış birer nasib olarak paylar vardır..." âyet-i kerimesi nazil oldu.[25] Bu hadise biraz sonra gelecek miras âyetinde biraz daha farklı ve daha ayrıntılı olarak gelecektir.[26]

10. Yetimlerin mallarını zulmen yiyenler ancak karınlarına ateş doldurmuş olurlar. Zaten onlar çılgın alevli ateşe yaşlanacaklardır.
Mukatil ibn Hayyân der ki: Gatafan'dan Mersed ibn Zeyd adında bir adam hakkında nazil oldu. Kardeşinin oğlu olan küçük bir yetimin malının velîsi idi de onu yedi ve Allah Tealâ onun hakkında bu âyet-i kerimeyi indirdi.[27]
Bazı müfessirler de bir yetimin velisi olan ve yetiminin maiını yiyen Hanzala ibnu'ş-Şemerdel hakkında nazil olduğunu söylemişlerdir.[28]
İbn Zeyd'den rivayette de kadınlara ve küçük çocuklara mirastan hiçbir pay vermeyen kâfirler hakkında nazil olduğu kaydedilmiştir.[29]

11. Allah size şöyle emreder: Evlâtlarınız hakkında erkeğe, (mirastan) iki dişinin payı kadar vardır. Fakat onlar ikiden fazla kadınlar ise terikenin üçte ikisi onlar indir.Bir tek ise o zaman yarısı onundur. Ölenin çocuğu varsa ana babadan her birine altıda birdir. Çocuğu olmayıp da ana-babası ona mirasçı olmuşsa üçte biri anasınındır. Ölenin kardeşleri varsa o vakit altıda bir anası-nındır...
Bu âyet-i kerime'nin nüzul sebebi de biraz önce geçen yedinci âyetin inmesine sebep olan hadisedir. Suddî der ki: Câhiliye halkı kızlara, küçük erkek çocuklara mirastan pay vermezler, kişiye ancak savaşabilecek durumdaki erkek çocukları mirasçı olurdu. Şair Hassan'in kardeşi Abdurrahman ibn Sabit vefat etti ve arkasında Ummü Kücce adındaki eşi ile beş kız bıraktı .Varisler Abdurrahman'in malını almaya gelince Ümmü Kücce Hz. Peygamber (sa)'e şikâyete geldi de Allah Tealâ "Eğer kadınlar ikinin üstünde iseler bırakılan malların üçte ikisi onlarındır..." âyet-i kerimesi, Ümmü Kücce hakkında da "Çocuğunuz yoksa sizin bıraktıklarınızın dörtte biri eşlerinizindir. Şayet çocuğunuz varsa bıraktıklarınızın sekizde biri onlarındır." âyet-i kerimesini indirdi.[30]
"Allah size şöyle emreder: Evlâtlarınız hakkında erkeğe, (mirastan) iki dişinin payı kadar vardır." âyeti hakkında Kelbî'nin tbn Abbâs'tan rivayetinde bu haber şöyledir: Ansar'dan Evs ibn Sabit vefat etti ve arkasında üç kızı ile Ümmü Kücce adındaki hanımı kaldı. Amcası oğullarından ikisi, Suveyd ve Arface geldiler, Evs'in bıraktığı malı aldılar, karısına ve kızlarına bir şey vermediler. Çünkü onlar câhiliye devrinde kadınlara ve erkek bile olsalar çocuklara mirastan bir şey vermezler, sadece büyük erkekleri mirasçı yaparak: "Ancak atlar üzerinde savaşan, ganimet kazanana verilir." derlerdi. Ümmü Kücce, Rasûlullah (sa)'a gelip durumu arzetti: "Ey Allah'ın elçisi, Evs ibn Sabit Öldü ve kızları arkasında bana bıraktı. Benim onlara harcıyacak malım yok. Babaları çok mal bıraktı ama Suveyd ve Arface ne bana ne de kucağımdaki çocuklarına hiç bir şey vermiyorlar; beni yedirmiyorlar, içilmiyorlar, çocuklara hiç dönüp bakmıyorlar." dedi. Hz. Peygamber (sa) Suveyd ve Arface'yi çağırıp durumu sordu da onlar: "Ey Allah'ın elçisi, Evs'in çocuğu ne ata biner, ne bir yükü yüklenir, ne de bir düşmanı geri çevirir." dediler. Hz. Peygamber (sa): "Şimdi gidin bakalım Allah onlar hakkında ne buyuracak bekleyeyim." dedi. Onlar ayrılıp gittiler de Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirdi.[31] Câbir rivayetinde Ümmü Kücce'nin kızlarının sayısı iki, nazil olan âyetler de Allah Tealâ: "Allah size şöyle emreder: Evlâtlarınız hakkında erkeğe, (mirastan) iki dişinin payı kadar vardır..." iki âyeti indirdi şeklinde verilmektedir.[32] Evs İbn Sâbİt'İn amcası oğullarının adları "Katâde ve Arfeta", "İkrime ve Arfeta", "Hâlid ve Arfeta" olarak da geçmektedir.[33] İbn Abbâs rivayetinde ise Evs'in, arkasında bıraktığı kız çocuklarının sayısı üç olarak[34] verilirken yine ondan geîen başka bir rivayette iki kız bir erkek çocuk olarak zikredilmektedir.[35] Suyûtî ve Alûsî, Ümmü Kücce'nin, Hz. Peygamber (sa)'e gitmeden önce kızlarının amca oğullarına: "Madem bütün malı alıyorsunuz, bu kızları malları olmadan kimse nikahlamaz, siz bari onları nikahlayın ve onlarla evlenin." diye ricada bulunduğu, ancak kızları biraz çirkin olduğu için yiğenlerinin onlarla evlenmekten imtina ettikleri." ayrıntısına da yer vermektedirler.[36]
Cabir'den rivayet ediliyor: Ben Seleme oğulları içindeyken bir hastalığımda Allah'ın Rasûlü (sa) ve Ebu Bekr yürüyerek beni ziyarete gelmişler. Ben aklım ermez bir halde imişim. Rasûluİlah (sa) bir su isteyip abdest almışlar, kalan suyu da benim üzerime serpmişler. Ben bununla ayıldım ve: "Ey Allah'ın elçisi, malımı ne yapmamı emredersin?" diye sordum da "Allah size şöyle emreder: Evlâtlarınız hakkında erkeğe, (mirastan) iki dişinin payı kadar vardır." âyet-i kerimesi nazil oldu.[37]
Hadisin İbn Mâce'deki rivayetinde ise bu sûrenin 12 ve 176. kelâle'nin mirasını düzenleyen âyet-i kerimelerin nazil olduğu zikredilmektedir[38] ki bunları hepsi mirasla ilgili âyetlerdir. Taberî'deki rivayette ise Câbir'in: "Ey Allah'ın elçisi, bana kelâle olarak mirasçı olacaklar (benim erkek çocuğum da yok, babam da yok), mirasım nasıl taksim olacak?" diye sorduğu ve bunun üzerine miras âyetinin nazil olduğu zikrediliyor.[39] Ancak Câbir'in sorusuna uygun olanı -ki o kendisine kelâle olarak mirasçı olunacağını söylüyor- bu sûrenin son âyeti ve "Kelâle âyeti" adıyla meşhur olan âyetin veya bu âyetin Kelâle'nin mirasından bahseden son kısmının inmiş olmasıdır. Ancak neticede hepsi miras âyetleri içinde mütalâa edildiğinden rivayetler arasında ihtilâf yoktur..
Cabir ibn Abdullah'tan rivayette o şöyle anlatıyor: Bir gün Allah'ın Rasûlü (sa) ile birlikte çıkmıştık. Biz Esvâf ta (Medine Haremi'nde) iken Ansardan bir kadın İki kız çocuğu getirdi ve: "Ey Allah'ın elçisi, Sa'd ibn Rebî* seninle Uhud'da idi, orada şehid oldu, amcaları geldi bu kızların (babalarının bıraktığı) mallarının tamamını aldı gitti. Bu duruma ne dersin ey Allah'ın elçisi? Vallahi bu kızların malı olmazsa kimse onları nikahlamaz." dedi. Hz. Peygamber (sa): "Allah, bunlar hakkında hükmünü verecektir." buyurdu ve Nisa süresindeki "Allah size şöyle emreder: Evlâtlarınız hakkında erkeğe, (mirastan) iki dişinin payı kadar vardır." âyet-i kerimesi nazil oldu. Allah'ın Rasûlü (sa) "Kadını ve arkadaşını (yani çocuklarının malını alan kayınını) çağırın." buyurdu. Çocukların amcasına: "Sa'd'ın iki kızına mirasın üçte ikisini, annelerine sekizde birini ver, kalanı senindir." Buyurdular.[40] Bu Sa'd ibnu'r-Rebî' kıssası Kadı ismail'in Ahkâmu'i-Kur'ân'mda Abdulmelik ibn Muhammed ibn Hazm kanalıyla yer almakta ve bunda Sa'd'ın karısının ismi Amre olarak verilirken o ve kızı hakkında bu âyet yerine bu sûrenin 127. âyeti olan "Senden kadınlar hakkında fetva isterler..." âyetinin nazil olduğu kaydedilmektedir.[41]
Hafız ibn Hacer der ki: "Bazıları bu âyet-i kerimenin Câbir ibn Abdullah hakkında değil de Sa'd'ın iki kızı hakkında indiğini söylemekte ve o tarihte Câbir'in çocukları olmadığını söylemekte iseler de aslında her iki kıssa hakkında nazil olmuş olması mümkündür. Şöyle ki: Ayet-i kerimenin baş tarafı Sa'd'ın kızları hakkında, Kelâle'nİn mirasını düzenleyen son tarafı da o günlerde henüz çocuğu olmıyan Câbir hakkında nazil olmuştur."[42]
Aslında bütün bu rivayetlerin ortak yönleri alınarak "Ayet-i kerime, cahiliye halkının çocuk ve kadınlara mirastan pay vermemeleri âdetini ilga edip küçük olsun büyük olsun, kadın olsun erkek olsun varislerin mirastan paylarını ve o zamana kadar bilinmeyen ve bir esasa bağlanmıyan Kelâle'nİn mirasını düzenlemek üzere anlatılan hadiselerin hepsinden sonra hepsine ve kıyamete kadar benzerlerine şâmil olmak üzere nazil olmuştur." denilmesi en uygun olandır.[43]

17. Allah, ancak bilmeyerek kötülük işleyip de hemen tevbe edenlerin tevbesini kabul eder. Allah Alîm'dir, Hakim'dir.
18. Kötülükleri işleyip dururken ölüm gelip çatınca şimdi işte gerçekten tevbe ettim.*' diyenlerin ve kâfirler olarak ölenlerin tevbesi kabul edilecek değildir, tşte onlar için Biz, elim bir azâb hazırladık.
Rebî'den rivayette o şöyle diyor: Bu âyetlerin başı mü'minler, ortası münafıklar, sonu da kâfirler hakkında nazil olmuştur. Yani "Allah, ancak bilmeyerek kötülük işleyip de hemen tevbe edenlerin tevbesini kabul eder." mü'minler hakkında; "Kötülükleri işleyip dururken ölüm gelip çatınca işte şimdi gerçekten tevbe ettim, diyenlerin tevbesi kabul edilecek değildir" münafıklar hakkında; "Kâfirler olarak ölenlerin tevbesi kabul edilecek değildir" de kâfirler hakkında inmiştir [44]

19. Ey iman edenler, kadınlara zorla varis olmanız size helâl değildir. Açıkça hayâsızlık etmedikçe onlara verdiğiniz mehrin bir kısmını alıp götürmeniz için onları sıkıştırmayın, onlarla ma'rûf üzere muaşerette bulunun. Onlardan hoşlanmıyorsanız olabilir ki bir şey sizin hoşunuza gitmez de Allah onda çok hayırlar kılar.
"Ey iman edenler, kadınlara zorla varis olmanız size helâl değildir." âyeti hakkında İbn Abbâs'tan rivayete göre o şöyle demiştir: Cahiliye devrinde birisi öldüğünde ölen adamın velileri kadın üzerinde en çok hakkı olanlardı. Dilerse onlardan birisi onunla evlenir, dilerlerse onu evlendirmezlerdi ve bu konularda kadının akrabalarından daha çok hakka sahiptiler. İşte bu âyet-i kerime bunun hakkında nazil oldu.[45]
Ebu Davud'da İbn Abbâs'tan rivayet edilen bir haber de şöyledir: Birisi, akrabalarından birisinin karısını miras olarak aldığında (Onun nikâhına sahip olduğunda) kadın ölünceye veya ölen kocasının verdiği mehri kendisine verinceye kadar kadının evlenmesini engellerdi. İşte "Ey iman edenler, kadınlara zorla varis olmanız size helâl değildir. Açıkça hayâsızlık etmedikçe onlara verdiğiniz mehrin bir kısmını alıp götürmeniz için onları sıkıştırmayın." âyet-i kerimesi ile Allah Tealâ onlara bunu yasakladı.[46]
Câhiliye devrinde Medine halkının adetine göre bir adam ölür de karısı ondan sonraya kalırsa o adamın başka kadından olan oğlu veya asabesinden başka bir erkek akrabası gelir, elbisesini ölenin karısı üzerine atar, böylece o kadına kadından ve bir başkasından daha çok hak sahibi olurdu. Artık dilerse ölen kocasının verdiği mehirden başkaca bir mehir vermeksizin onunla evlenir, dilerse onu evlenmekten alakor kocasından kalan mirasını (veya mehrini) kadın fidye olarak kendisine versin, ya da ölsün de malını miras olarak alsın diye kadını sıkıştırırdı.
Adet böyle iken Ebu Kays Sayfî ibnu'l-Eslet öldü, ardında karısı Evs'ten Kübeyşe bint Ma'n ibn Asım el-Ansâriyyeyi bıraktı. Ebu Kays'ın bir başka hanımından HlSn denilen Oğlu (Mukatil, adının Kays ibn Ebî Kays olduğunu söylerken İbn Sa'd'ın Muhammed ibn Ka'b el-Kurazî'den rivayetinde Muhsin şeklindedir.[47]
geldi, elbisesini Kübeyşe'nin üzerine bıraktı, kadının nikâhına varis oldu, sonra da onu terketti, yaklaşmadı, ona harcamada da bulunmadı (ihtiyaçlarını karşılamadı) ki kadın elindeki malı kendisini ondan kurtarmak için fidye olarak versin. Kübeyşe, Allah'ın Rasûlü (sa)'ne geldi ve: "Ey Allah'ın elçisi, Ebu Kays öldü , oğlu nikâhıma varis oldu, uzun zaman geçti benim hiçbir ihtiyacımı karşılamadı, benimle karı-koca olmadı, benim yolumu açıp (nikâhımı) serbest de bırakmadı." dedi. Hz. Peygamber (sa): "Senin hakkında Allah'ın emri gelinceye kadar evinde otur." buyurdular. O da döndü, evine gitti. Bunu Medine kadınları duydular, Rasûl-İ Ekrem (sa)'e geldiler ve: "Biz de Kübeyşe'nin durumundayız. Ne var ki bizi ölen kocamızın çocukları değil amca çocukları nikahlıyor." dediler de Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirdi.[48] İbnu'1-Esîr, Usdu'1-Ğâbe' sinde yine bu Kübeyşe'nin, ölen kocası Ebu Kays'in başka bir hanımından olan oğlu Kays onun üzerine elbisesini atıp sahiplenmeye kalkışınca: "Sen elbette kavminin hayırlılarındansın ama ben seni çocuk (yani çocuğum) sayıyorum. Fakat gideyim Allah'ın Rasûlü'ne sorayım." dediği; Hz. Peygamber (sa)'e gelip: "Ey Allah'ın Rasûlü, Ebu Kays öldü, oğlu kays nikâhıma talip oldu, evet o, kabilesinin hayırlılarından ama ben onu oğlum sayıyorum." dediği ve o ve ölen kocasının oğlu bu Kays hakkında "Babalarınızın nikahladığı kadınları nikahlamayın..." (Nisa, 4/22) âyetinin de nazil olduğunu, Kübeyşe'nin böylece ölen kocasının oğluna nikâhlanması haram kılınan ilk kadın olduğunu Zikretmektedir [49]
Suddî rivayetine göre kadın üzerinde ölen kocasının ailesinin veya başka bir kadından olma erkek çocuğunun hak sahibi olması, kadının, kendi ailesine gitmemesi halindedir. Yani kadın çabuk davranır da kocasının ailesinden bir erkek veya kocasının en büyük oğlu gelip elbisesini üstüne atmadan önce kendi ailesine kaçabilirse bu durumda ölen kocasının ailesinin onun üzerinde bir hakkı kalmazmış.
Mücâhid de kocası ölen kadının nikâhına varis olma hakkının kocanın ailesine değil, sadece onun başka kadından olma en büyük erkek çocuğuna ait olduğunu söylemiştir.[50]
Suddî'den gelen ikinci bir rivayet biraz daha farklı: Câhiliye devrinde bir erkeğin hanımı kocayıp da koca, daha genç bir hanımla evlenmek ister, malı ve zenginliği sebebiyle kocamış karısını boşamak da istemezse bu durumda kadını boşamamakla birlikte malından vazgeçerek boşanma talebinde bulunsun veya olsun de malı kendisine kalsın diye ona yaklaşmazdı. İşte âyet-i kerime böyleleri hakkında nazil olmuştur.[51]

22. Babalarınızın nikahladığı kadınları nikahlamayın. Geçmişte olanlar artık geçmiştir. Çünkü o, çok çirkin ve iğrenç bir şeydi ve o kötü bir âdetti.
İbn Abbâs der ki: Câhiliye halkı Allah'ın (Kur'ân'da nikâhlanmasını) haram kıldıklarını haram sayarlardı. Bunun iki istisnası vardı: Ölen babalarının hanımı ve iki kızkardeşi aynı anda nikâhı altında bulundurmak. İşte âyet-i kerime bunlar hakkında nazil oldu.[52]
İkrime'den rivayete göre bu âyet-i kerime, câhiliye âdeti üzere ölen babalarının hanımlarıyla evlenmek isteyen;
Babasının karısı Kübeyşe bint Ma'n ile evlenmek isteyen Hısn ibn Ebî Kay s (bir rivayette babası el-Eslet'in karısı Ümmü Ubeyd bint Damre ile evlenmek isteyen Ebu Kay s ibnu'l-Eslet, Babası Halefin karısı Ebu Talha ibn Abdu'l-Uzzâ'nm kızı ile evlenmek isteyen el-Esved ibn Halef, Babası Umeyye ibn Halefin karısı Fâhıte bintu'l-Esved ibnu'l-Muttalİb ile evlenmek isteyen Safvân ibn Umeyye ibn Halef, Babası Zebbân ibn Seyyar'in karısı Muleyke bint Hârice ile evlenmek isteyen Manzûr ibn Zebbân ibn Seyyar el-Fezârî haklarında nazil olmuştur.[53] Bunlardan Hısn (Kays) ibn Ebî Kays'in, ölen babası Ebu Kays'in hanımı Kübeyşe ile evlenmeye kalkması ve bu âyet-i kerimenin inmesiyle Kübeyşe ile evlenmesinin haram kılınması kıssası biraz önce (Nisa, 4/19 âyetinin nüzul sebebinde) geçmişti.[54]

23.... Öz oğullarınızın karıları ile evlenmeniz... haramdır.
İbn Cureyc'den rivayette o şöyle demiştir: Atâ'ya "Öz oğullarınızın karılan ile evlenmeniz... haramdır." âyetini sordum. Dedi ki: Hz. Peygamber (sa) oğulluğu Zeyd ibn Hârise'nin karısı olup da boşadığı Zeyneb bint Cahş ile evlenince Mekke'de müşrikler Efendimiz aleyhinde ileri geri konuşup dedikodu ettiler de Allah Tealâ bu "Öz oğullarınızın karıları ile evlenmeniz... haramdır." âyet-i kerimesini ve "Evlâtlıklarınızı da öz oğullarınız gibi tanımadı." (Ahzâb, 33/4), "Tâ ki evlâtlıklarının kendilerinden ilişkilerini kestikleri zevcelerini almakta mü'minler üzerine bir günah olmasın." (Ahzâb, 33/37), "Muhammed adamlarınızdan hiçbirinin babası değildir. Fakat Allah'ın Rasûlü ve peygamberlerin sonuncusudur." (Ahzâb, 33/40) âyetlerini indirdi. Hadise Ahzâb Sûresinin ilgili âyetlerinde inşaallah daha geniş olarak verilecektir.[55]

24. Sağ ellerinizin malik olduğu kadınlar (cariyeler) müstesna olmak üzere diğer bütün kocalı (evli) kadınlarla evlenmenizin haramlığı, üzerinize Allah 'in 'jrzı olarak yazılmıştır. Onlardan mâadası ise namuskâr ve zinaya sapmamış nal inde mallarınızla arayıp nikahlamanız için size helâl kılındı. O halde mlardan hangisiyle faydalandıysanız ücretlerini takdir edildiği şekilde verin. Kararlaştırdıktan (takdir ettikten) sonra aranızda anlaştığınız hususta size bir sorumluluk yoktur. Şüphesiz ki Allah Alîm, Hakim olandır.
Neseî'nin Muhammed ibn AbdiM-A'lâ kanalıyla Ebu Saîd el-Hudrfden rivayetle tahricine göre Allah'ın Rasûlü (sa) Evtas'a bir ordu göndermiş; düşmanla karşılaşıp onları yenmişler ve müşriklerden kocaları olan bazı kadınları da esir almışlar. Müşriklerle evli o esir kadınlarla münasebette bulunma konusunda sıkıntı içindelerken Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirerek iddetlerinin bitiminde bu cariye kadınların sahiplerine helâl olduklarım bildirmiş.[56]
Tirmizî'deki bir rivayette bu durumdaki ashabın, gelerek Hz. Peygamber (sa)'e ne yapacaklarını sormaları üzerine bu âyet-i kerime nazil olmuştur.[57]
Ebu Saîd el-Hudrî’den gelen başka bir rivayette o şöyle diyor: Allah'ın Rasûlü (sa) Evtas halkından esirler alınca biz: "Ey Allah'ın elçisi, neseblerini ve kocalarını bildiğimiz kadınlarla nasıl cinsel ilişkide bulunuruz?" dedik de bunun üzerine bu âyet-i kerime nazil oldu.[58]
Başka bir kanaldan Ebu Saîd el-Hudrî'den rivayet edildiğine göre o şöyle anlatıyor: Huneyn günü Allah'ın Rasûlü (sa) Evtas üzerine bir ordu gönderdi. Bu ordu düşmanla karşılaşıp savaştı ve onlara galip geldiler de onlardan kadın esirler elde ettiler. Rasûlullah (sa)'ın ashabından bazıları, onların müşriklerden kocaları olduğu için onlarla cinsel ilişki kurmada tereddüt ettiler de bunun üzerine Allah Tealâ bunlar hakkında "Sağ ellerinizin mâlik olduğu cariyeler müstesna olmak üzere evli kadınlarla evlenmeniz haram kılındı..." "Yani iddetlerinin bitiminde onlar size helâldirler." anlamındaki âyet-i kerimeyi indirdi.[59] Bu rivayetlere nazaran âyet-İ kerime Hicretin sekizinci yılı gazvelerinden olup Şevval ayında vukubulan Huneyn gazvesinden sonra nazil olmuş demektir.
Abd ibn Humeyd'in İkrime'den rivayetine göre âyet-i kerime Muâze adındaki bir kadın hakkında nazil olmuştur. Ayetin nüzulüne sebep olan hâdise şöyle gelişmiştir: Bu muâze Sedûs oğullarından Şücâ' ibnu'l-Hâris adında bir ihtiyarın hanımı imiş. Şücâ'ın ondan daha genç bir karısı daha varmış ve bu genç hanım ona erkek çocuklar doğurmuş. Şücâ' bir gün bazı işleri için evden dışarda olduğu sırada Muâze'nin bir amcası oğlu eve gelmiş. Muâze ona: "Beni aileme geri götür, bu Şücâ'da hayır yok." demiş, amcası oğlu da onu alıp kadının kabilesine götürmüş. Şücâ', eve dönüp de karısını bulamayınca durumu öğrenmiş ve Medine-i Münevvere'de Hz. Peygamber (sa)'e gelerek başına gelenleri anlatmış Hz. Peygamber (sa). "O kadını bana getirin; eğer beraberinde gittiğ adamla cinsî münasebette bulunmuşsa kadını recmedin, yok eğer ona dokunmamışlarsa kadını kocasına iade edin." buyurmuş. Şücâ' ve genç karısından olma oğlu birlikte kadının kabilesine giderek Muâze'yi Hz. Peygamber (sa)'in emriyle isteyip getirmişler ve kadın da kocası Şücâ'ın evine geri dönmüş[60]
Taberî, bu âyet-i kerimenin "Müşrik kocalarını terkederek Medine-i Münevvere'ye hicret eden, burada müslümanlarla Hz. Peygamber (sa) tarafından evlendirilen, daha sonra da müşrik kocaları müslüman olup Medine-i Münevvere'ye hicret eden kadınlar hakkında nazil olup bununla bu kadınların, kocalarının da müslüman ve muhacir olmaları halinde başka müslümanlara haram kılındığı" şeklinde bir görüş olduğunu zikretmişse de bu görüş sahiplerinin kimler olduğunu belirtmemiştir.[61]
İbn Cerîr'in Ma'mer ibn Süleyman kanalıyla tehricine göre el-Hadramî der ki: Bazıları evlenecekleri hanım için bir mehir kararlaştırıp sonra da mali yönden bir darlığa duçar olur, bir sıkıntıya düşerdi. İşte bunun üzerine "Kararlaştırdıktan (takdir ettikten) sonra aranızda anlaştığınız hususta size bir sorumluluk yoktur." âyet-i kerimesi nazil oldu.[62]

27. Allah sizin tevbelerinizi kabul etmek ister. Şehvetlerine uyanlar da sizin büyük bir sapıklığa düşmenizi isterler,
Mecûsiler kız kardeşlerle, kız ve erkek kardeşlerin kızlarıyla evlenmeyi helâl sayarlardı. Allah Tealâ bunların nikâhını haram kılınca "Teyze ve hala'yı nikahlamanız haram iken onların kızlarını nikâhlamayı helâl görüyorsunuz. O halde kız ve erkek kardeşlerin kızlarının nikâhlanmasını da helâl görün." dediler de bunun üzerine bu âyet-i kerime nazil oldu.[63]

32. AIIah'ın sizi birbirinizden üstün kıldığı şeyleri temenni etmeyin. Erkeklere kazandıklarından bir pay vardır. Kadınlara da kazandıklarından bir pay vardır. Allah 'in lûtfundan isteyin. Muhakkak ki Allah herşeye Alîm fdir,
Mucâhid'den rivayete göre Ümmü Seleme: "Ey Allah'ın elçisi, erkekler gazveye çıkıyor, gaza ediyorlar biz yapmıyoruz, bize erkeklerin mirasının yarısı veriliyor. Keşke biz de erkek olsaydık." dedi de Allah Tealâ bü "Allah'ın sizi birbirinizden üstün kıldığı şeyleri temenni etmeyin." âyet-i kerimesini indirdi.[64] Tirmizî'deki rivayette bu âyet-i kerimenin nüzul sebebi olarak Ümmü Selemenin bu sözleri verilirken onun böyle söylemesi üzerine bir de Alu İmrân, 195 âyetinin[65], başka bir rivayette de "Müslüman erkeklerle müslüman kadınlar, mü'min erkeklerle mü'min kadınlar... işte bunlar için Allah mağfiret ve büyük bir mükâfat hazırlamıştır." (Ahzâb, 33/35) âyet-i kerimesinin nazil olduğu da kaydedilmektedir.[66]
İkrime'den rivayete göre de kadınlar cihadı isteyip: "İsteriz ki Allah savaşı bize de farz kılsın da erkeklerin elde ettiği ecir ve mükâfatı biz de elde edelim." dediler de Allah Tealâ "Allah'ın sizi birbirinizden üstün kıldığı şeyleri temenni etmeyin," âyet-i kerimesini indirdi.[67]
Katâde ve Suddî derler ki: "Erkeğe iki dişinin payı kadardır." âyeti nazil olunca erkekler: "Dünyada mirasta kadınlardan üstün kılındığımız gibi âhirette de iyiliklerimizle kadınlardan üstün tutularak ecrimizin kadınların ecrinin (iki) katı olacağını umarız." dediler. Kadınlar da: "Dünyada mirasımızın erkeklerin mirasının yarısı olması gibi âhirette günahlarımızın, erkeklerin günahlarının yansı kadar olacağını umarız." dediler de Allah Tealâ "Allah'ın sizi birbirinizden üstün kıldığı şeyleri temenni etmeyin." âyet-i kerimesini indirdi.[68] Suddî'den gelen başka bir rivayette kadınların yukardaki sözleri yerine: "Bizim ecrimizin de erkeklerin ecri kadar olmasını isteriz. Elbette biz savaşamıyoruz. Fakat şayet savaşmak üzerimize farz kılınmış olsaydı biz de Allah yolunda savaşırdık." dedikleri; Katâde'den gelen başka bir rivayette de kadınların kendilerine cahiliye devrinde mirastan hiç pay verilmezken İslâm'ın, erkelerin paylarından eksik verilmesine razı olmıyarak: "Bizim de mirastan paylarımız erkeklerin payları gibi olsaydı."; erkeklerin de "Âhirette iyiliklerimizle de kadınlardan üstün tutulacağımızı umarız." dedikleri ve bunun üzerine Allah Tealâ'nm bu âyet-i kerimeyi indirdiği kaydedilmektedir.[69]
Ebu Leylâ rivayet ediyor: Ebu Cerîr'i şöyle derken işitiim: "Allah size emrediyor: Erkeğe iki dişinin payı vardır..." (âyet, 12) âyet-i kerimesi nazil olunca kadınlar: "Madem ki mirasta bir erkeğe iki kadının payı kadar miras veriliyor günahları da kadınlardan ikisinin payı kadar olmalı." dediler de Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi inzal buyurdu[70]
Yine "Allah size emrediyor: Erkeğe iki dişinin payı vardır..." (âyet, 12) âyet-i kerimesi ile ilgili olarak bir kadının "Ey Allah'ın elçisi, biz kadınlar daha muhtaç durumdayız, çünkü bizler zaha zayıfız. Erkekler ise hayatlarını kazanmada bizden daha güçlüler." demişler de bunun üzerine bu âyet-i kerime nazil olmuş.
Başka bir rivayet kadınlarla erkeklerin eşitliği davasına götürüyor. Bir kadın Hz. Peygamber (sa)'e gelmiş ve demiş ki: "Ey Allah'ın elçisi, Erkeklerle kadınların Rabbı bir, Sen hem onlara, hem bize elçisin, babamız Adem, anamız Havva. Allah'ın erkekleri zikredip de kadınları zikretmemesinin sebebi ne ola ki?" diye sormuş da bunun üzerine bu âyet-i kerime nazil olmuş.[71]

33. Ana-babamn ve akrabanın geriye bıraktıklarından her birine varisler kıldık. Yeminlerinizin bağladığı kimselere paylarını verin. Muhakkak ki Allah herşeye şahid olandır.
İbn Abbâs'tan "Yeminlerinizin bağladığı kimselere paylarını verin..." âyet-i kerimesi hakkında rivayet ediliyor: Cahiliye devrinde insanlar "Hangimiz önce ölürse arkada kalan ona mirasçı olacak," diye birbirleriyle antlaşma yaparlardı. Allah Tealâ bunun hakkında "Akrabalar Allah'ın kitabında birbirlerine diğer mü'minlerden ve muhacirlerden daha yakındırlar. Şu kadar var ki dostlarınız için herhangi bir iyilikte bulunmanız müstesnadır. Bu, kitabda yazılıdır." (el-Ahzâb, 33/6) âyetini indirdi.[72]
İbn Cerîr'in Avfî kanalıyla İbn Abbâs'tan rivayetinde o şöyle demiştir: Cahiliye devrinde birisi, gidip bir diğerinin nesebine katılır ve ona tâbi olurdu. Tâbi olduğu kişi Ölünce de ölenin vârisleri gelir mirası aralarında paylaşır ve o ölene tâbi olana ölenin mirasından hiçbir şey vermezler, ortada kalakalırdı. İşte bunun üzerine Allah Tealâ "Yeminlerinizin bağladığı kimselere paylarını Verin." âyet-İ kerimesini İndirdi.[73]
Saîd ibnu'l-Museyyeb'den gelen bir rivayette ise o şöyle diyor: Bu âyet-i kerime, kendi çocukları dışında bir takım insanları oğulluk edinip de onları kendilerine mirasçı kılan kimseler hakkında nazil olmuştur.[74]
Ebu Davud'un Ümmü Sa'd bintu'r-Rebî'den rivayetle tahricinde o şöyle demiştinBu âyet-i kerime Hz. Ebu Bekr ve oğlu Abdurrahman hakkında nazil oldu. Hz. Ebu Bekr oğlu Abdurrahman müslüman olmamakta direnince Ona hiçbir şekilde infakta bulunmıyacağına ve mirasından ona bir şey bırakmıyacağma yemin etmişti. Ancak oğlu Abdurrahman müslüman olunca Allah Tealâ bu âyet-i kerime ile Hz. Peygamber (sa)'e, ona mirastan payını
vermesini emretmiştir.[75]

34. Erkekler kadınlar üzerine hakimdirler. Çünkü Allah kimini kiminden üstün kılmıştır. Hem de erkekler mallarından (kadınlara) infak etmekte, harcamaktadırlar...
Katâde'den rivayette o şöyle diyor: Bize Hasen rivayet etti ki Hz. Peygamber (sa) zamanında bir adam karısına bir tokat atmış, kadın da Hz. Peygamber (sa)'e gelerek kocasının bu davranışını şikâyet etmiş. Hz. Peygamber (sa) kocası hakkında kısas yapmak istemiş de Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirmiş. Kadını çağırıp bu âyet-i kerimeyi okuyan Hz. Peygamber (sa): "Sen bir şey diledin ama Allah da ondan başkasını diledi ve Allah'ın dilediği en hayırlıdır" buyurmuş[76] Hasen'den gelen başka bir rivayet şöyledir: "Ansardan bir adam karısına bir tokat atmıştı. Kocasına bu tokata karşılık kısas yapılması arzusuyla kadın Allah'ın Rasûlü (sa)'ne gelmiş ve Efendimiz de kısas uygulamak üzereyken Allah Tealâ: "Sana O'nun vahyi tamamlanmazdan önce Kur'ân'da acele etme..." (Tâhâ, 20/114) âyetini indirmiş. Bunun üzerine Hz. Peygamber (sa), Sa'd'ın karısını veya onunla birlikte gelenleri kısas yapılmak üzere göndermeyip, ilâhî hükmü beklemek üzere bu âyet-i kerimenin nüzulüne kadar yanında tuttu ve kendiliğinden bir hüküm vermedi de Allah Tealâ "Erkekler kadınlar üzerine hakimdirler. Çünkü Allah kimini kiminden üstün kılmıştır." âyet-i kerimesini indirdi. Suddî rivayetinde ise kısas talebiyle Hz. Peygamber (sa)'e kadının değil, ailesinin gittiği zikredilmektedir.[77] Hz. Ali'den gelen bir rivayette de ansardan birisinin karısını Hz. Peygamber (sa)'e getirdiği, kadının: "Ey Allah'ın elçisi, kocam beni yüzümde iz bırakacak şekilde dövüyor." diye şikâyette bulunmuş olduğu, Hz. Peygamber (sa)'in: "Buna hakkın yok." demesi üzerine bu âyet-i kerimenin nazil olduğu anlatılmaktadır.[78]
Mukâtil'den gelen rivayette bu hadiseye karışanların kimler olduğu da zikrediliyor. Şöyle ki: Nakîblerden Sa'd ibn Rebî' ile karısı Zeyd ibn Ebî Hüreyre kızı Habîbe hakkında nazil oldu. Her ikisi de ansardandı. Rivayete göre Habîbe, kocası Sa'd'e karşı gelince (serkeşlik edince) kocası da ona bir tokat vurmuş. Habîbe'nin babası, kızını da yanına alarak Allah'ın Rasûlü (sa)'ne gitmiş ve:
"Kızımı ona verdim, o ise onu tokatladı." demiş. Hz. Peygamber (sa): "O da kocasına kısas yapsın, hakkını alsın." buyurmuş. Habîbe babasıyla birlikte kocasına kısas yapmak üzere oradan ayrılırken Hz. Peygamber (sa): "Geri dönün, Cibril geliyor." buyurmuş ve Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirmiş de "Biz bir şey murad ettik, Allah başka bir şey diledi. Hiç şüphesiz Allah'ın dilediği hayırdır." buyurmuş ve kocasına kısas yapması emrini geri almış.[79] Kurtubî Tefsirinde Sa'd'ın karısının ismi Habîbe bint Zeyd ibn Hârice ibn Ebî Zuheyr olarak geçmektedir, Kelbî'den gelen bir rivayette de Sa'd'ın karısının Muhammed ibn Mesleme'nin kızı Umeyre olduğu; Ebu Ravk'tan gelen bir rivayette de âyet-i kerimenin Ubeyy'in kızı Cemile ile kocası Sabit ibn Kays ibn Şemmâs hakkında nazil olduğu[80] belirtilirken tbn Merdûye'nin Hz. Ali'den rivayetinde de kadını Hz. Peygamber (sa)'e getiren yakınının "Ey Allah'ın elçisi, bunun kocası, yüzünde iz bırakacak şekilde dövmüş." dediği ayrıntısına yer verilmektedir.[81]
Bütün bu rivayetlerde şahıslar farklı, ayrıntılarda küçük farklar olsa da aslında birbirini tamamlıyan ve destekleyen rivayetlerdir ve manâ İtibariyle aralarında ihtilâf yoktur.[82]

37. Onlar ki hem cimrilik ederler, hem de insanlara cimriliği tavsiye ederler ve Allah'ın, kendilerine lûtfundan verdiği şeyleri saklarlar. Biz, kâfirlere hor ve rüsvay edici bir azâb hazırladık.
İbn Abbâs'tan rivayete göre o şöyle demiştir: Ka'b ibnu'l-Eşref in dostu ve antlaşmalısı Kerdem ibn Zeyd, Usâme ibn Habîb, Nâfi' ibn Ebî RâfF (ve Nâfi*), Bahrî ibn Amr, Huy ey ibn Ahtab ve Rifâa ibn Zeyd ibn Tâbut adlı yahudiler, Hz. Peygamber (sa)'in ashabından Ansardan bazılarına gelir, onlara öğüt verir bir havaya girerek: "Mallarınızı böyle infak etmeyin. Bu mallarınızın tükenerek fakirleşmenizden korkarız. Bu kadar hızlı ve çok sadaka dağıtmayın. Yarm neler olacağını bilemezsiniz." derlerdi. Allah Tealâ bunun üzerine bu âyet-i kerimeyi indirdi.[83]
Müfessirlerin çoğu bu âyet-i kerimenin Hz. Muhammed'in peygamberliğini ve sıfatlarını kitablarında yazılı olarak önlerinde bulan ve fakat bunları gizleyerek insanlara açıklamıyan yahudiler hakkında nazil olduğu görüşündedirler. Mücâhid ise bu sebeple nazil olanın sadece bu âyet olmayıp peşpeşe üç âyet-i kerimenin aynı sebeple nazil olduğunu söylemiştir.[84]

38. Mallarını, insanlara gösteriş için harcayan, Allah'a ve âhiret gününe iman etmeyenleri de Allah sevmez. Şeytan kime arkadaş olursa o, ne kötü bir arkadaştır.
Bedr günü müslümanlarla savaşmak üzere çıkan Kureyş ordusunun iaşesini sağlıyan Mekkeli müşriklerin ileri gelenleri hakkında nazil olduğu söylenir.[85] Bunu Sa'lebî tefsirinde zikretmektedir. Maamafıh İbn Abbâs, Mücâhid ve MukatiFden rivayetle yahudiler veya münafıklar hakkında nazil olduğu da söylenmiştir. Son kavil Suddî ve Zeccâc'mdır.[86] Ancak âyet-i kerimedeki "insanlara gösteriş için" kaydı sanki âyetin münafıklar hakkında indiğinin bir karinesi gibidir ki en doğrusunu Allah bilir.[87]

43. Ey o iman etmiş olanlar, sizler sarhoşlar iken, ne söylediğinizi bilinceye kadar, ve yine sizler cünüb iken, seferde olmanız hali müstesna gusledinceye kadar namaza yaklaşmayın. Eğer hasta veya yolculukta iseniz, yahut herhangi biriniz heladan gelirse veya kadınlara yaklaşıp da su bulamazsanız temiz bir toprağa teyemmüm edin, yüzlerinize ve ellerinize sürün. Şüphesiz ki Allah Afüvv'dür, Gafurfdur.
Ebu Davud et-Tayâlisî'nin Mus'ab ibn Sa'd'den rivayetine göre o şöyle anlatıyor: Ansardan birisi yemek hazırlamış; muhacir ve ansardan bazılarını da yemeğe davet etmişti. Yedik, içtik ve sarhoş olduk. Sarhoş olunca da soyumuzla sopumuzla övünmeye başladık. Bir adam (elinde bulunan ve etini yediği) devenin çene kemiğini kaldırıp Sa'd'a vurdu ve burnunu yardı. Bu hadise içki haram kılınmazdan önceydi. Bu hadise üzerine "Ey iman edenler, sarhoşken namaza yaklaşmayın." âyeti İndi.[88] Mus'ab'in bu rivayeti ilerde Enfâl Sûresinin birinci âyetinin nüzul sebebinde daha geniş olarak gelecektir.
İçki içip sarhoş olununca namaz kılmama hükmüne dayanak olan bu Nisa, 43 âyeti ile içkinin kesin olarak haram kılındığı hükmüne dayanak olan Mâide 90 âyetinin nüzul sebebinde en meşhur rivayet şudur;
Suddî'den rivayet ediliyor; Sana içkiyi ve kumarı sorarlar..." âyeti nazil olunca bazı kimseler yine de içki içmeye devam ettiler. Nihayet bir gün Abdurrahman ibn Avf bir yemek hazırlayıp içlerinde Hz. Ali'nin de bulunduğu bazı sahabîleri yemeğe davet etti. Davette yediler, içtiler, namaza kalktılar da imam olan Abdurrahman namazda "De ki: Ey o kâfirler! Ben elbette sizin tapındığınıza tapınmam..." sûresini okudu ama ne kendisi anladı ne de Hz. Ali. (Bir rivayette "Sizin taptığınıza tapınmam." âyetini "Ben de sizin taptığınıza taparım." şeklinde okudu.[89] Bunun üzerine Allah Tealâ "Ey iman edenler, sizler ne söylediğinizi bilir hale gelinceye kadar, sarhoşken namaza yaklaşmayın." (Nisa, 4/43) âyetini indirdi. Tirmizî'deki Hz. Alî rivayetinde ise namaz kıldırmak üzere imam olan Hz. Ali'dir ve Kâfirûn Sûresini "De ki: Ey kâfirler, ben sizin taptıklarınıza tapınmam. Biz, sizin tapınmakta olduklarınıza tapınırız." şeklinde okumuştur.[90] Bu âyetin inişinden sonra da içki haram kılınmamış olduğu için bazıları içmeye devam etti. Ancak sabah namazından gün yükselinceye veya öğleye kadar içmezler ve öğle namazına ayık olarak kalkarlardı. Sonra yatsı namazını kılıncaya kadar yine içmezler, ancak yatsıdan gece yarısına kadar yine içerler ve yatıp uyurlar, sabah namazına kalktıklarında da sarhoşlukları geçmiş olurdu. Bu şekilde de bir süre devam ettiler. (Bu süre zarfında namaz için ezan okunduğunda Rasûlullah (sa)'ın münâdisi çıkar: "Ey ahali, sarhoş olanlar namaza yaklaşmasın." diye nida ederdi.[91] Nihayet bir gün de Sa'd ibn Ebî Vakkas yemek yapıp içlerinde ansardan birinin de bulunduğu bazı sahabîleri yemeğe davet etti. Onlara ikram etmek üzere deve başı kızartmıştı. Yemeğe buyurun dedi; yediler, içtiler, sarhoş oldular, konuşmaya daldılar. Davette bulunan ansarî, Sa'd'in bir sözüne öfkelenerek elindeki, etini yemekte olduğu deve çene kemiğini kaldırdığı gibi Sa'd'in kafasına geçirdi ve Sa'd'm burnunu kırdı. İşte bunun üzerine Allah Tealâ "Ey iman edenler, içki, kumar, tapınmaya mahsus dikili taşlar ve fal okları şeytanın işinden bir pisliktir...Artık onları bıraktınız değil mi?" âyetlerini indirdi.[92] Sa'd ibn Ebî Vakkâs'ın burnunun kırıldığı davetin Utbân ibn Mâlik tarafından verildiği, sarhoş olan Sa'd'in, içinde ansan hicveden beyitlerin de bulunduğu bir şiir okuduğu, bunun üzerine ansardan birinin hücumuna uğradığı, burnunun kırılması üzerine gelip Hz. Peygamber (sa)'e ansan şikâyet ettiği ve Hz. Peygamber (sa)'in de "Ey Rabbım, içki hakkında bize fayda verecek bir açıklıkla re'yini bildir." diye dua ettiği ve bunun üzerine Allah Tealâ'nın "Ey iman edenler, içki, kumar, tapınmaya mahsus dikili taşlar ve fal okları şeytanın işinden bir pisliktir...Artık onları bıraktınız değil mi?" âyetini indirdiği ve bunun Ahzâb yani Hendek gazvesinden bir kaç gün sonra meydana geldiği rivayeti de vardır.[93]
Katâde'den gelen bir rivayette de şu bilgiler veriliyor: Sana içkiyi ve kumarı soruyorlar. De ki: O ikisinde çok büyük günah ve insanlar için bazı yararlar vardır..." âyeti Allah Tealâ içkiyi kötüledi ve fakat haram da kılmadı. İçkiyi daha bir şiddetle kınama zamanı gelince de Nisa süresindeki "Ey iman edenler, sizler ne söylediğinizi bilecek hale gelinceye kadar, sarhoşken namaza yaklaşmayın." âyetini indirdi. Bu âyetin inmesinden sonra da bazıları içmeye devam ettiler, ancak namaz vakti gelince içmezlerdi. Böylece içki değil de sarhoşluk haram kılınmış oldu. Nihayet Ahzâb (Hendek) savaşından sonra Allah Tealâ "Ey iman edenler, içki, kumar, dikili taşlar ve fal okları şeytanın İşinden bir pisliktir. Onun İçin bunlardan sakının ki felaha eresiniz." âyetini indirdi de bu âyetle az olsun çok olsun, sarhoş etsin etmesin içkinin haram kılınması gelmiş oldu.[94]
Ayet-i kerimenin ikinci fıkrasını teşkil eden "Eğer hasta veya yolculukta iseniz, yahut herhangi biriniz heladan gelirse veya kadınlara dokunup (yaklaşıp) da su bulamazsanız temiz bir toprağa teyemmüm edin, yüzlerinize ve ellerinize sürün. Şüphesiz ki Allah Afüvv'dür, Gafur'dur.'* kısmının nüzul sebebine gelince;
1. İbrahim en-Nehaî'ye göre hastalar hakkında nazil olmuştur. Şöyle ki: Hz. Peygamber (sa)'in ashabından bazılarında yaralar çıkmış, bu yaralar yayılmış ve su kullanımını imkânsız hale getirmişti. Bu arada bir de başlarına cünüblük geldi ve gusül yapmaları gerekti. Bu durumlarını Hz. Peygamber (sa)'e ilettiler de bu âyet-i kerime nazil oldu.[95] Ebu Davud'daki rivayette bu âyetin nüzul sebebi olduğu kaydedilmemekle birlikte olay daha açık bir şekilde anlatılmaktadır. Şöyle ki: Câbir'den rivayet ediliyor: Bir sefere çıkmıştık. Yolda içimizden birisine bir taş isabet etti ve başı yarıldı. Sonra o arkadaşımız ihtilâm oldu ve arkadaşlarına sordu: "Benim için teyemmüm etmeme ruhsat var mı?" Arkadaşları: "Su varken ve sen su kullanabilirken sana teyemmüm ruhsatı bulmuyoruz." dediler. O da su ile gusletti ve (yarasına su değdiği için yarası azdı ve) öldü. Hz. Peygamber (sa)'e geldiğimizde durumu haber verdik, "Kahrolasıcalar onu öldürdüler. Madem bilmiyorlar sorsalardı ya. Cahilliğin şifası sormaktır. Teyemmüm etmesi ve yarasının üzerine bir hırka sarması, sonra da o hırkanın üzerine meshedip geri kalan bedenini yıkaması ona yeterdi." Buyurdular.[96] Kurtubî tefsirinde yaralananın ve yaralı iken cünüb olanın Abdurrahmân ibn Avf olduğu ve kendisine teyemmüm ruhsatı verildiği, daha sonra da bu ruhsatın bütün ümmete şâmil kılındığı kaydedilmektedir.[97]
Mucâhid der ki: Ansardan birisi hastalandı. Kalkıp abdest alamadı. Kendi sine yardım edecek bir hizmetçisi de yoktu. Gelip Hz. Peygamber (sa)'e durumunu anlattı da bu âyet-i kerime nazil oldu.[98]
2. Buhârî'nin Abdullah ibn Yusuf, Müslim'in Yahya ibn Yahya, Nesefnin Kuteybe kanalıyla Hz. Peygamber (sa)'in zevcesi Aişe'den rivayetlerinde o şöyle demiştir: Seferlerinden birinde (Kurtubî'de Mureysf gazvesinde -ki Benî Mustalik gazvesi de denilmektedir- olduğu tasrih edilmektedir.)[99] Allah'ın Rasûlü (sa) ile birlikte çıkmıştık. Beydâ'da veya Zâtu'1-Ceyş'de iken (Medine ile Hayber arasında iki yer adıdır. Ammâr rivayetinde bu tereddüt olmayıp hadisenin Zâtu'1-Ceyş'de meydana geldiği zikredilmektedir.[100] Ammâr hadisi de Neseî'de aynı kitabın 196. babında olup yerin adı "Ulâtu'1-Ceyş" olarak geçmektedir ki "Ulât" kelimesi "Zât" m çoğuludur. O mevkiye "Ulâtu'1-Ceyş" de "Zâtu'1-Ceyş" de denmektedir. Kurtubî ise bu yerin adını es-Sulsul şeklinde verir.[101] gerdanlığım kopup düşmüş. Allah'ın Rasûlü (sa) onu aramaya koyuldu. İnsanlar da onunla birlikte aramak üzere orada kaldılar. Bir su başında değillerdi. İnsanlar Ebu Bekr es-Sıddîk'e geldiler ve: "Görmez misin Aişe ne yaptı? Allah'ın Rasûlü (sa)'nü ve insanları burada bıraktı, bir su başında değiller, yanlarında su da yok." dediler. Allah'ın Rasûlü (sa) başım dizime koymuş uyur olduğu halde (babam) Ebu Bekr yanıma geldi, "Rasûlullah'ı ve insanları burada hapsettin; bir su başında değiller, yanlarında su da yok." deyip beni azarladı, söyliyeceklerini söyledi ve eliyle böğrüme dürtmeye vurmaya başladı. Beni hareketten alıkoyan sadece Hz. Peygamber (sa)'in başının bulunduğu uyluğumdu. Sabah olduğunda Hz. Peygamber (sa) yanında su olmadığı halde uyanıp kalktı ve Allah Tealâ teyemmüm âyetini indirdi de teyemmüm ettiler. Useyd ibn Hudayr dedi ki: "Ey Ebu Bekr ailesi, bu sizin ilk bereketiniz değil!" Benim üzerinde olduğum deveyi kaldırdık ve kaybolan gerdanlığımı altında bulduk.[102]
Hadisenin Taberî'deki rivayeti şöyledir: Hz. Aişe'den rivayette o şöyle anlatıyor: Hz. Peygamber (sa)'le birlikte bir yolculukta idik. (İbn Abbâs'tan gelen rivayete göre Ebvâ gecesi) Zâtu'1-Ceyş denilen mevkiye geldiğimizde benim bir gerdanlığım kayboldu. Durumu Allah'ın Rasûlü (sa)'ne haber verdim, o da gerdanlığın aranmasını emretti. Arandıysa da bulunamadı. O arada Hz. Peygamber (sa) devesini ıhtırdı, beraberindekiler de develerini ıhtırdılar ve geceyi orada konaklıyarak geçirdik. Konakladığımız yer bir su başı değildi ve yanımızda su da kalmamıştı. Hz. Peygamber (sa) benim dizime yatmış uyurken babam Ebu Bekr geldi, benim böğrümü dürtmeye başladı ve: "Gerdanlığın için Allah'ın elçisini burada hapsettin." dedi. Beni acıtacak şekilde dürtüyordu. Ben ise Hz. Peygamber (sa) uyanır korkusuyla hareket etmemeye çalışıyordum. Benim kendisine cevap vermediğimi görünce yanımdan ayrılıp gitti. Allah'ın Rasûlü (sa) uyandığında sabah namazı vakti olmuştu. Namaz kılmak üzere abdest almak için su aradı, bulamadı da Allah Tealâ bu teyemmüm âyetini indirdi. Bunun ü-zerine nakîblerden (ashabın ileri gelenlerinden) birisi olan Useyd ibn Hudayr: "Ey Ebu Bekr ailesi, bu zaten sizin ilk bereketiniz değil ki!" dedi. Başka bir rivayette o seferde bulunanların Hz. Aişe hakkında: "Bu kadından daha bereketli başka birisini görmedik." demişler. Yola çıkılacağında bir de bakmışlar ki Hz. Aişe'nin gerdanlığı devesini ıhtırdıkları yere düşmüş.[103] Yine başka bir rivayette Useyd ibn Hudayr'ın Hz. Aişe'ye: "Allah senin hayrını versin; Ne zaman senin başına hoşlanmıyacağın bir şey gelse mutlaka Allah sana ve müslümanlara onda bir hayır yaratmıştır." demiş. Yine başka bir rivayette de Hz. Aişe'nin, kaybolan gerdanlığı Esma'dan ödünç almış olduğu, kaybolan gerdanlığı aramak üzere Efendimiz (sa)'in gönderdikleri kişilerin gerdanlığı ararlarken namaz vaktinin girdiği, onların da namazı kaçırmamak için abdest almadan namaz kıldıkları ve gerdanlığı bulup getirdiklerinde abdest almadan namaz kılmak zorunda kaldıklarını Hz. Peygamber (sa)'e bildirmeleri üzerine teyemmüm âyetinin nazil olduğu kaydedilmektedir Bu rivayet Hz. Aişe'den rivayetle Buhârî Ve Müslim'de de yer almaktadır.[104] Ebu Davud, gerdaalığı aramak üzere yanında bir kaç kişiyle Useyd ibn Hudayr'ın gönderildiğini kaydediyor.[105] Ebu Davud'daki Ammâr ibn Yâsir rivayetinde kaybolan gerdanlığın Zıfar taşından kıymetli bir gerdanlık olduğu ayrıntısına da yer veriliyor.[106] Bazı rivayetlerde bu teyemmüm âyeti nazil oldu denilirken bazılarında da "Ey iman edenler namaza kalktığınızda..." (Mâide, 5/6) âyeti indi denilmektedir.[107] Bu anlatılanlara göre bu Teyemmüm âyeti hicretin beşinci senesi Şa'ban ayında nazil olmuş ve teyemmüm meşru kılınmıştır.[108]
3. Esla'dan rivayette o şöyle anlatıyor: Hz. Peygamber (sa)'e hizmet ediyordum. Bir seferde: "Ey Esla', kalk, binitimi hazırla." buyurdu. Ben: "Ey Allah'ın elçisi, ben cünüp oldum." dedtm.»Gece çok soğuktu ve ben hasta olurum veya ölürüm korkusuyla suyla gusletmek istememiştim. Bir süre sustu, bir şey demedi, sonra beni çağırdı. Meğer Cibril gelmiş ve ona teyemmüm âyetini getirmiş, "Ey Esla', kalk, teyemmüm et.'<*buyurdu. Ben teyemmüm ettim, sonra binitini hazırladım da yola çıktık.[109] Beyhakî, Dârakutnî ve Ebu Nuaym da Esla' ibn Şerîk'ten rivayetle tahric etmişlerdir.[110]
4. İbn Cerîr'in Yezîd ibn Ebî Habîb'den rivayetine göre ansardan bazılarının evlerinin kapıları Mescid-i Nebevî'de imiş. Bazan cünüb olurlar ve yanlarında da su bulunmazsa su almaya gitmek için mecburen Mescid-i nebevi'den geçerlermiş. İşte bunun üzerine Allah Tealâ "Eğer yolculukta iseniz... de su bulamazsanız temiz bir toprağa teyemmüm edin." âyet-i kerimesini indirmiş.[111]
Rivayetler arasındaki ihtilâf, âyetlerin isimlendiril meşinde de görülüyor. Bazıları Teyemmüm âyeti deyince bu Nisa 43 âyetini anlarken diğer bazıları da Mâide 6 âyetini anlamaktalar. Fakat meşhur olan adlandırmaya göre bu Nisa âyeti Teyemmüm, Mâide 6 âyeti de Vudû' yani Abdest âyeti olarak bilinmektedir.[112]

44. Görmez misin şu kendilerine kitabdan bir pay verilmiş olanlara? Kendileri dalâleti satın aldıkları gibi bir de sizin yoldan sapıtmanızı istiyorlar.
45. Allah düşmanlarınızı daha iyi bilir. Allah size dost olarak da yeter, yardımcı olarak da yeter.
46. Yahudilerden öyleleri var ki kelimeleri yerlerinden değiştirir, "İşittik ve karşı geldik, duy, duymaz olası", ve dillerini eğip bükerek "râinâ" diyenler vardır. Eğer "İşittik ve itaat ettik, dinle ve bizi gözet. " demiş olsalardı, onlar için daha iyi ve daha doğru olurdu. İşte Allah, inkârları sebebiyle onlara lanet etmiştir. Pek azı dışında onlar iman etmezler.
İbn Abbâs'tan rivayette o şöyle diyor: Rifaa ibn Zeyd ibn Tâbut yahudilerin büyüklerinden, ileri gelenlerindendi. Hz. Peygamber (sa)ie konuştuğu zaman dilini eğip büker, "Râinâ sem'ake yâ Muhammed=bizi gözet ki seni dinleyelim ve ne söylediğini anhyalim." der, sonra da İslâm'a hücum eder onu kötülerdi. Bunun üzerine Allah Tealâ: "Onların ancak pek azı iman eder." e kadar olmak üzere "Görmez misin şu kendilerine kitabdan bir pay verilmiş olanları..." âyetlerini indirdi.[113]
İbn Abbâs'tan gelen başka bir rivayette Hz. Peygamber (sa) konuşurken dillerini eğip bükerek Efendimizi ayıplayan (ve bu şekilde onunla alay eden) iki kişi hakkında nazil olduğu da söylenmiştir.[114]
"Yahudilerden öyleleri var ki kelimeleri yerlerinden değiştirir, "İşittik ve karşı geldik, duy, duymaz olası", ve dillerini eğip bükerek "râinâ" diyenler vardır..." âyet-i kerimesi hakkında Mukatilden rivayette o şöyle demiştir: Tamamı yahudi olan Rifaa ibn Zeyd, Mâlik ibnu'd-Dayf (veya ibnu's-Sayf) ve Ka'b ibn Useyd haklarında nazil olmuştur.[115]
"Görmez misin şu kendilerine kitabdan bir pay verilmiş olanlara? Kendileri dalâleti satın aldıkları gibi bir de sizin yoldan sapıtmanızı istiyorlar" âyet-i kerimesinin nüzul sebebi, İbn Abbâs'tan gelen bir rivayette "Münafıkların reisi Abdullah ibn Übeyy ibn Selûl ve arkadaşlarına gelerek onları İslâm'dan soğutmaya çalışan iki yahudi hahamı" olarak gösterilmektedir.[116]

47. Ey o kendilerine kitab verilenler, Biz, bir takım yüzleri silip de enselerine çevirmezden veya onları, ashab-ı sebt'i lanetlediğimiz gibi lânetlemezden önce, gelin de beraberinizdeki (kitabı) doğrultucu olarak indirdiğimize iman edin. Allah 'in emri daima yapılagelmiştir.
Suddî'den rivayet ediliyor: Bu âyet-i kerime Kaynukâ oğullan yahudilerinden Mâlik ibnu's-Sayf ve Rifâa ibn Zeyd ibn Tâbut hakkında nazil olmuştur.[117] İbn Abbâs'tan rivayette ise o şöyle anlatıyor: Allah'ın Rasûlü (sa), içlerinde Abdullah ibn Sûriyâ el-A'ver ve Ka'b ibn Esed'in de bulunduğu bazı yahudi büyükleriyle konuşup onlara: *'Ey yahudiler topluluğu, Allah'tan takva üzere olun ve müslüman olun. Allah'a yemin ederim ki siz, benim size getirdiğimiz hak olduğunu çok iyi biliyorsunuz." buyurdu. Onlar: "Hayır, ey Muhammed bu senin söylediklerini biz bilmiyoruz." deyip bildiklerini inkâr ettiler ve küfürde ısrar ettiler de Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirdi.[118]

48 Allah, kendisine şirk koşulmasını bağışlamaz. Bundan başkasını dilediğine bağışlar. Kim de Allah 'a şirk koşarsa elbette çok büyük bir günahla iftira etmiş olur.
Abdullah ibn Ömer'den rivayette o şöyle anlatıyor: "De ki: ey kendileri a-leyhinde haddini aşan kullarım, Allah'ın rahmetinden umudunuzu kesmeyin. Çünkü Allah bütün günahları yarlığar. Hiç şüphesiz O, Gafur'dur, Rahîm'dir." (Zümer, 39/53) âyet-i kerimesi nazil olup da Allah'ın Rasûlü (sa) bunu ashabına okuduğunda bir sahabi kalktı ve: "Ey Allah'ın peygamberi, O, kendisine ortak koşanı da yarlığar mı?" diye sordu. Allah'ın Rasûlü (sa) sanki bu sorudan hoşlanmıyarak sustu. O sahabînin ısrarla tekrar sorması üzerine bu âyet-i kerime nazil oldu da Allah'ın Rasûlü "Allah kendisine şirk koşulmasını bağışlamaz. Bundan başkasını dilediğine bağışlar" buyurdu.[119]
Ebu Eyyûb el-Ansâri'den, o şöyle anlatıyor: Bir adam Rasûlullah (sa)'a geldi ve: "Benim bir kardeşimin oğlu var, haram işlemeyi bırakmıyor, haram işlemekten vazgeçmiyor." dedi. Hz. Peygamber (sa): "Dini nedir?" diye sordular, "Namaz kılıyor ve Allah'ı birliyor." diye cevap verdi. "Ondan dinini sana bağışlamasını, dinini sana bağış olarak vermesini iste. Eğer bunu kabul etmezse dinini sana satmasını iste." buyurdular. Adam gidip kardeşinin oğlundan, Hz. Peygamber (sa)'in tavsiye ettiği üzere dinini kendisine bağışlamasını ya da satmasını istedi de kardeşinin oğlu her iki isteği de kabul etmedi. Adam tekrar Rasûlullah (sa)'a geldi ve kardeşi oğlunun ne yaptığını haber verip "Onu dininde çok cimri buldum. Bir cimrinin malına sahip çıkması gibi dinine sahip çıkıyor." dedi de bu âyet-i kerime nazil oldu. Bu haberi Taberânî ve İbn Ebî Hatim tahric etmişlerdir.[120]

49. Bakmaz mısın şu kendilerini temize çıkaranlara? Halbuki tam tersine Allah, dilediğini temize çıkarır ve onlar kıl kadar haksızlığa uğratılmazlar.
50. Bir bak ki Allah 'a karşı nasıl yalan uyduruyorlar? Bu, apaçık bir günah olarak (onlara) yeter.
İbn Abbâs der ki: Yahudiler Merhab ibn Zeyd ve Bahrî ibn Avn, yanlarında küçük çocukları ve ve bir grup yahudi ile Hz. Peygamber (sa)'e gelmişler ve: "Ey Muhammed, bu çocukların herhangi bir günahı var mı?" diye sormuşlar. Efendimiz: "Hayır, yok." buyurmuşlar. "Allah'a yemin ederiz ki işte biz aynen bunların durumundayız. Bizim gündüz işlediğimiz günahlar gece keffaretlenir, gece işlediğimiz günahlar da*gündüz keffaretlenir." demiş de bu âyet-i kerime nazil olmuştur.[121]
Suddî'den rivayet ediliyor: "Bakmaz mısın şu kendilerini temize çıkaranlara? Halbuki tam tersine Allah, dilediğini temize çıkarır." âyet-i kerimesi yahudiler hakkında nazil olmuştur. Onlar: "Biz çocuklarımıza onlar küçükken Tevrat'ı öğretiriz, böylece onlar günahsız olurlar. Bizim günahlarımız da işte oğullarımızın günahları gibidir ve bizim gündüz işlediğimiz günahlar gtceleyin keffaretlenir ve bağışlanır." demişlerdi de bunun üzerine bu âyet indi. İbn Mâlik ve İkrime'den gelen rivayette de bu âyet yahudiler hakkında indi denilirken sebep biraz farklı takdim ediliyor: "Yahudiler, namazda küçük, henüz âkil baliğ olmamış çocuklarını Öne geçirir, onları imam yaparlar ve onlara çocuklar namaz kıldırır, "Onların günahları yok, onun için onları namazlarımıza imam yapıyoruz." derler ve kendilerini bu şekilde temize çıkanrlarmış da bunun üzerine bu âyet-i kerime nazil olmuş.[122]

51. Kendiler ine kitabdan bir pay verilmiş olanların Puta ve Tâğût'a inanıp küfredenlere: "Bunlar, iman etmiş olanlardan daha doğru yoldadırlar. " dediklerini görmedin mi?
tbn Abbâs'tan rivayette o şöyle anlatıyor: Ka'b ibnu'l-Eşref Mekke'ye geldiğinde Mekke müşrikleri: "Sen Medine halkının en hayırlısı ve efendisisin değil mi?" dediler. O: "Evet, öyleyimdir." dedi. "Şu soyu kesik, kavminden kopmuş kötü adam hakkında ne dersin. O, kendisinin bizlerden hayırlı olduğunu zannediyor. Halbuki bizler hacıların, sedanetin ve şikayetin ehliyiz" dediler. Ka'b: "Siz ondan daha hayırlısınız." dedi de "Hiç şüphesiz seni ayıplayanın kendisi ebter, soyu kesik olandır." (Kevser, 3) âyeti ve bu âyet-i kerime nazil oldu.[123]
İkrime rivayeti de şöyledir: Ka'b ibnu'l-Eşref Kureyş kâfirlerinden müşriklere geldi, onları Hz. Peygamber (sa) aleyhine kışkırttı, onunla savaşmalarını istedi ve onlara: "Biz de sizinle birlikte onunla savaşırız." dedi. Müşrikler: "Siz kitab ehlisiniz, kitab sahibisiniz. Bunun sizin bir hileniz olmasından emin olamayız. Eğer gerçekten sizinle çıkmamızı istiyorsan şu iki puta secde ve onlara iman et." dediler. O da müşriklerin istediklerini yaptı. Sonra: "Biz mi daha doğru yoldayız, yoksa Muhammed mi? Biz büyük büyük hörgüçlü dişi develeri (misafirlere ikram için) boğazlar, suyu sütle sular, sıla-i rahimde bulunur, misafirleri ağırlar ve bu Beyt'i tavaf ederiz. Muhammed ise akrabalarıyla bağlarını kopardı, kendi beldesinden çıkıp orayı terketti. Şimdi hangimizin yolu daha doğru?" diye sordular. Ka'b: "Hayır, elbette siz daha hayırlı ve daha doğru yoldasınız." dedi de Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirdi.[124] Bir rivayette Ka'b'ın 70 kişilik bir hey'etle Kureyş müşriklerine gittiği, Ka'b'ı bizzat Ebu Süfyân'ın kendi evinde misafir ettiği, diğer hey'et üyelerinin de Mekkelilerin evlerine dağıtılarak misafir edildikleri; Ka'b'm mekkelilere: "bizden 30, sizden de 30 kişi Ka'be'ye gidelim, ciğerlerimizi Ka'be'ye yaslıyalım ve gücümüzün sonuna kadar Muhammed'le savaşacağımıza Ka'be'nin Rabbıyla ahidleşelim." demiş ve gidip birlikte Ka'be'nin yanmda Allah'a ahdetmişler ve ondan sonra Ebu Süfyân'la arasındaki konuşma geçmiş[125]
"Bunlar, iman etmiş olanlardan daha doğru yoldadırlar." diyenin yahudilerden bir cemaat; Ka'b ibnu'l-Eşref ve Huyey ibn Ahtab; Ka'b, Huyey ve yanlarında bulunan Nadir oğullarından diğer iki yahudi olduğu da söylenmektedir.[126] Taberî bu hey'et üyelerinden bu anılanlardan başka Selâm ibn Ebî Hukayk en-Nadrî, Kinâne ibnu'r-Rebî' ibn Ebi'l-Hukayk en-Nadrî, Hevze ibn Kays el-Vâilî ve Ebu Ammâr el-Vâilf nin de adını vermektedir[127] ki tamamı yahudi olduğu ve yahudi zihniyetini, yahudinin İslâm ve müslümanlara kin ve düşmanlığının şiddetini ve boyutlarını göstermekle bu rivayetler arasında bir zıtlık veya ihtilâf yoktur.
Bu hadisenin ne zaman meydana geldiği ihtilaflıdır. Urve ibnu'z-Zubeyr'den naklen Zuhrî'nin söylediğine göre Bedr Gazvesinden sonraki altı ayın başında ve Uhud Gazvesinden önce; İbn İshak'a göre ise Bi'ru Maûne ve Uhud'dan sonra meydana gelmişti.[128]
1. Suddî'den rivayette hadise Zuhrfnin söylediği zamanda meydana gelmiş olup Suddî şöyle anlatıyor: Nadîr oğulları yahudileri, Amir oğullarından öldürülen iki kişinin diyetine yardım etmelerini istemek üzere kendilerine gelen Hz. Peygamber (sa) ve ashabına suikast tertip etmişler, Cibril’in uyarısıyla Hz. Peygamber yoldan dönmüş; Hz. Peygamber (sa)'in suikastı öğrendiğini anhyan Ka'b ibnu'l-Eşref de kaçmış ve Mekke'ye gelmiş, burada Mekke müşrikleriyle Muhammed aleyhinde birlikte hareket etmek üzere anlaşmışlardı. İşte o zaman Ebu Sufyân, Ka'b'a: "Ey Ebu Sa'd, siz kitab okuyan ve bilen bir kavimsiniz. Biz ise bilmeyiz. Bize haber ver; Bizim dinimiz mi, yoksa Muhammed'in dini mi daha hayırlı?" diye sordu. Ka'b: "Bana dininizi anlatın." dedi. Ebu Sufyân: "Biz öyle bir kavimiz ki (misafirlerimize ikram için) büyük büyük hörgüçlü dişi develeri boğazlar, hacılara su verir, misafirleri ağırlar, Rabbımızın beytini imar eder, atalarımızın tapınmakta olduğu ilâhlarımıza tapınırız. Muhammed ise bunları terketmemizi ve kendisine tabi olmamızı istiyor." dedi. Ka'b: "Sizin dininiz Muhammed'in dininden daha hayırlı, dininizde sebat edin. Görmez misiniz Muhammed tevazu ile gönderildiğini söylüyor ama kendisi kadınlardan dilediği kadarını nikahlıyor. Kadınlara malik olmaktan daha büyük bir hükümdarlık var mı?!" dedi. İşte bu âyet-i kerime bunun üzerine nazil olmuştur.[129]
2. İbn Abbâs'tan rivayete göre ise bu hadise Kureyş Önderliğinde Arab kabileleri Medine'ye hücum etmek üzere toplanırlarken, yani Hendek Gazvesi öncesinde meydana gelmiştir. İbn Abbâs şöyle anlatıyor: Kureyş, Gatafan ve Kurayza'dan Medine üzerine yürüyecek orduyu toplıyanlar Huyey ibn Ahtab. Selâm ibn Ebi'l-Hukayk, Ebu Râfi', Rebî' ibn Ebi'l-Hukayk, Ebu Amir^ Vahvah ibn Amir (veya Arim) ve Hevze ibn Kays idiler. Bunlardan Vafivah, Ebu Amir ve Hevze, Vâil oğullarından, diğerleri de Nadîr oğullarından idiler. Her biri bir yahudi hahamı olan bu kişiler Kureyş'e geldiklerinde Mekke müşrikleri: "Bunlar yahudi hahamları ve ilk kitabları bilen ilim ehlidirler. Onlara sorun bakalım: Sizin dininiz mi yoksa Muhammed'in dini mi daha hayırlı?" dediler de onlara sordular. Bu kişiler: "Hayır, tam tersine sizin dininiz onun dininden daha hayırlı ve siz Muhammed'den ve ona tâbi olanlardan daha doğru yoldasınız?* dediler de Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirdi.[130]

52. İşte onlar, Allah'ın lanetlemiş olduklarıdır. Her kimi de Allah lânetlemişse sen, onun için asla bir yardımcı bulamıyacaksın.
Katâde'den rivayette o şöyle diyor: Bize anlatıldığına göre bu âyet-i kerime Ka'b ibnu'l-Eşref, Huyey ibn Ahtab ve Nadîr oğullarından iki yahudi hakkında nâziî olmuştur ve âyetin nüzulüne sebep olan hadise bir hac mevsiminde meydana gelmiştir. Şöyle ki: Müşrikler onlara: "Biz mi doğru yoldayız, yoksa Muhammed ve ashabı mı? Bizler sedanet ve şikayet1 in ehliyiz, Harem ehliyiz." demişler de Ka'b ve Huyey bile bile yalan söyliyerek: "Hayır, tam aksine siz daha doğru yoldasınız." demişler. Onları bu yaptıklarına sürükleyen de herhalde Muhammed ve ashabına karşı besledikleri çekememezlik duygusudur. Nitekim kabilelerine döndüklerinde kavimleri onlara: "Muhammed, sizin hakkınızda kendisine şöyle şöyle âyet indiğini zannediyor." demişler de o ikisi: "Vallahi doğru söylemiş. Bizi onun hakkında böyle konuşmaya ancak ona olan kızgınlığımız ve çekememezliğimiz sevketmiştir." demişler.[131]
İbn Zeyd'den gelen bir rivayette ise müşriklere bunları söyleyen sadece Huyey ibn Ahtab'dır ve hayırhlığa, doğruluğa müşriklerin dini yanında kendi dinini de katarak söylemiştir.[132] Bu ihtilâflardan sarf-ı nazarla, veya bu rivayetlerin ortak noktalarını alarak söylersek bu iki âyet-i kerimenin (51 ve 52. âyet) nüzul sebebi yahudilerdir ve burada sergilenen tavır yahudi tavrıdır.[133]

54. Yoksa Allah'ın, fazlından, sınırsız lûtfundan verdiği insanları mı çekemiyorlar? Doğrusu Biz, İbrahim soyuna da kitabı ve hikmeti verdik ve onlara çok büyük bir hükümranlık bahsettik.
İbn Abbâs'tan rivayet ediliyor ki Yahudiler: "Muhammed, kendisine verilenlerin kendisine tevazu içinde verildiğini sanıyor. Kendisinin hem mütevazi olduğunu söylüyor, hem de dokuz karısı var. Kadından başka bir düşüncesi yok. Hangi hükümranlık bundan daha üstündür ki?" dediler de bu âyet-i kerime nazil oldu.[134]

58. Şüphesiz ki Allah, size, emanetleri ehline vermenizi ve insanlar arasında hükmettiğiniz zaman adaletle hüküm vermenizi emreder. Gerçekten Allah bununla size ne güzel öğüt veriyor. Şüphesiz ki Allah Semî'dir, Basîr'dir.
Zeyd ibn Esiem ve Şehr ibn Havşeb'den rivayete göre "Şüphesiz ki Allah, size, emanetleri ehline vermenizi ve insanlar arasında hükmettiğiniz zaman adaletle hüküm vermenizi emreder." âyet-i kerimesi devlet başkanları hakkında nazil olmuştur.[135]
İbn Cureyc'den rivayette o şöyle demiştir: "Şüphesiz ki Allah, size, emanetleri ehline vermenizi ve insanlar arasında hükmettiğiniz zaman adaletle hüküm vermenizi emreder." âyet-i kerimesi Osman ibn Talha ibn Ebî Talha el-Hacebî el-Abderî ve amcasının oğlu Şeybe ibn Osman ibn Ebî Talha hakkında nazil olmuştur. Mekke'nin fethi günü Hz. Peygamber (sa) Ka'be'nin anahtarını onlardan alarak Ka'be'ye girmiş, bu âyet-i kerimeyi okuyarak çıkmış ve Osman ve Şeybe'yi çağırarak Ka'be'nin anahtarını tekrar kendilerine vermiş. Ömer ibnu'l-Hattâb der ki: "Allah'ın Rasûlü (sa) bu âyet-i kerimeyi okuyarak çıktığında anam babam ona feda olsun, daha önce bu âyet-i kerimeyi okuduğunu hiç duymamıştım." Hz. Ömer'in bu sözü bu âyet-i kerime'nin Hz. Peygamber (sa)'e, o Ka'be'nin içindeyken nazil olduğunu gösteriyor.
Müfessirler ve tarihçiler bu hadiseyi şöyle naklederler: Bu âyet-i kerime Osman ibn Talha hakkında nazil oldu. Ka'be'nin sedanet görevi (Ka'be'nin anahtarlarını taşıma vazifesi) ondaydı. Hz. Peygamber (sa), Mekke'nin fethi günü Mekke'ye girdiğinde Osman, Ka'be'yi kilitliyerek Ka'be'nin üstüne çıkmış. Allah'ın Rasûlü (sa) Ka'be'nin anahtarını aramış, "Osman ibn Talha*da" demişler.Osman'dan anahtarı istemiş, o ise vermemekte direnmiş ve: "Şayet Muhammed'in Allah'ın elçisi olduğunu bilseydim anahtarı ona vermemezlik etmezdim." demişse de Hz. Ali, Osman'ın kolunu bükerek elinden anahtarı almış ve Ka'be'nin kapısını açmış, Allah'ın Rasûlü (sa) de girerek Ka'be'nin içinde iki rek'at namaz kılmışlar. Efendimiz Ka'be'den çıkınca hacılara su verme görevi olan sikâye ile Ka'be anahtarını taşıma görevi olan Sedane'nin kendisinde birleşmesini arzu eden amcaı Abbâs Ka'be anahtarının kendisine verilmesini istemiş de Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirmiş. Bunun üzerine Rasûlullâh (sa), Hz. Ali'ye, anahtarı Osman'a geri vermesini ve ondan özür dilemesini emretmiş, Hz. Ali de Efendimizin emrini yerine getirip anahtarı Osman'a verince Osman: "Ey Ali, anahtarı benden zorla aldın ve bana eziyet ettin, sonra geldin rıfk ile geri veriyorsun, ne oldu ki böyle yapıyorsun?" diye sormuş, Hz. Ali: "Ey Osman, Allah senin hakkında âyet indirdi." deyip bu âyet-i kerimeyi okuyunca Osman: "Muhammed'in Allah'ın elçisi olduğuna şehadet ederim." deyip müslüman olmuş. Cibril gelip: "Bu Beyt dünya yüzünde oldukça anahtarı ve Sedanet görevi Osman'ın oğullarında olacaktır." demiş. Halen bugün de onların elindedir. Mücâhid'den gelen rivayette Hz. Peygamber'in anahtarı Osman'a iade ettirip: "Ey Ebu Talha oğullan bunu Allah'ın emaneti olarak alınız. Bunu sizden ancak bir zâlim alır veya almak ister." buyurmuşlardır.[136]
Tabiîdir ki ilk nüzulünde Osman ibn Talha bu âyetin hükmüne evleviyyetle dahil ise de daha sonra her bir emanet sahibinin, din ve dünya İşinden kendisine bir şey emanet edilecek kişinin emanete lâyık olması, emanetlerin her zaman ve zeminde ehline verilmesi ile ilgili hüküm, herkesten önce devlet başkanları da dahil olmak üzere Osman ibn Talha'nın durumundaki herkese şâmil olacaktır.[137]

59. Ey iman edenler, Allah'a itaat edin, Rasûlü* ne ve sizden olan emir sahiplerine itaat edin. Eğer bir şeyde çekişirseniz Allah 'a ve âhiret gününe iman etmişseniz onun hallini Allah 'a ve Rasûlü 'ne bırakın. Bu, hem en hayırlı ve hem de netice itibariyle en güzeldir.
Suddî'den rivayette o şöyle diyor: Allah'ın Rasûlü (sa) Hâlid ibnu'l-Velid komutasında bir seriyye gönderdi. Ammâr ibn Yâsir de seriyyede idi. Üzerine gönderildikleri kabileye doğru yola çıktılar ve onlara yaklaştıklarında gece olmuştu. Onlara yakın bir yerde gecelediler. Onları gören Zu'1-Abîneteyn adındaki birisi o kabileye varıp durumu haber vermekle bir kişi hariç bütün kabile kaçtılar. O kişi ise bu haberi duyunca ailesine toparlanmalarını söyleyip geceleyin müslüman seriyyeye gelerek Ammâr ibn Yâsir'i sormuş, ona gelerek: "Ey Ebu Yakzân, ben müslüman oldum; Allah'ın yegâne ilâh ve Muhammed'in O'nun kulu ve Rasûlü olduğuna şehadet ettim. Kavmim sizin geldiğinizi duyunca hep kaçtılar, ben ise kaldım, onlarla gitmedim. Yarın müslüman olmam bana fayda verir mi? şayet fayda vermiyecekse ben de kaçayım." dedi. Ammâr: "Aksine elbette müslüman olman sana fayda verir, yerinde kal." dedi. O kişi de kabilesinin peşinden gitmeyip ailesiyle birlikte malının başında kaldı. Ertesi sabah müslümanlar o kabileye varınca ondan başkasını bulamadılar. Onu yakalayıp malını da aldılar. Bu haber Ammâr'a ulaşınca hemen Hâlid'e geldi ve: "Bu a-damı serbest bırak, o müslüman olmuştur ve o, benden bir eman içindedir, ben ona eman verdim ve kalmasını ona ben emrettim." dedi. Hâlid: "Emîr ben iken sen, ne hakla ve nasıl eman verirsin?" dedi. Ammâr: "Evet, sen emîr iken ona ben emân verdim." dedi ve birbirlerine hoş olmıyan şeyler söylediler de mes'eleyi Hz. Peygamber (sa)'e götürdüler. Allah'ın Rasûlü (sa), Ammâr'ın emanını geçerli kıldıktan sonra bir ikinci kere emîre karşı eman vermemesini söyledi. Hz. Peygamber (sa)'in yanında Hâlid ile Ammâr çekişmeye devam ettiler ve birbirlerine sövdüler, Hâlid:" Ey Allah'ın elçisi, şu sıska kölenin bana sövmesine seyirci mi olacaksın?" dedi de Allah'ın Rasûlü (sa): "Ey Hâlid, Ammâr'a sövme; kim Ammâr'a söverse Allah da ona söver, kim Ammâr'a buğzederse Allah da ona buğzeder, kim Ammâr'a lanet ederse Allah da ona lanet eder.1' buyurdular. Ammâr, Hâlid'e kızgın olarak kalkıp çıkınca Hâlid de peşinden çıkıp elbisesini tuttu, ondan özür diledi, kendisinden razı olmasını istedi, Ammâr da ondan razı oldu. İşte bunun üzerine Allah Tealâ "Ey iman e-denler, Allah'a itaat edin, Rasûlü'ne ve sizden olan emir sahiplerine itaat edin." âyet-i kerimesini indirdi.[138]
İbn Abbâs'tan gelen bir rivayette ise Ammâr ibn Yâsir yerine Hz. Peygamber (sa)'in gönderdiği bir seriyyede bulunan (veya yalnız başına bîr seriyye o-lan) Abdullah ibn Huzâfe ibn Kay s ibn Adiyy es-Sehmî hakkında nazil olduğu nakledilmektedir.[139] Bu âyet-İ kerimenin Abdullah ibn Huzâfe hakkında indiğine dair haber Ebu Saîd el-Hudrî'den ve fakat nüzul kaydı olmaksızın şöyle nakledilmektedir: Allah'ın Rasûlü (sa) Alkame ibn Mücezziz'i bir seriyyenin başına getirerek göndermişti. Ben de içlerindey-dim. Yolda bir grup izin istediler, o da onların başına Abdullah ibn Huzâfe'yi tayin ederek izin verdi. Onlar yolda bir yerde konaklamışlarken askerleri ısınmak veya ateşte bir şeyler yapmak üzere ateş yakmışlar. Son derece şakacı olan Abdullah onlarla biraz eğlenmek üzere: "Bana itaat etmekle yükümlü değil misiniz?" demiş, "Evet onunla yükümlüyüz." demişler. "Size ne emredersem onu yaparsınız değii mi?" demiş, ona da evet diye cevap vermişler. "O halde şu ateşe atılmanızı emrediyorum." demiş. Askerleri ateşe atlıyacaklarmış gibi kalkıp ateşin etrafına geçince onların ateşin içîne atlıyacaklarını zannederek "Sakın, kendinizi ondan tutup alıkoyun, sakın ateşe atlamayın. Ben size şaka yapıyordum" demiş. Sonra seriyyeden Medine'ye dönüp geldik. Abdullah'ın arkadaşları durumu Hz. Peygamber (sa)'e anlattılar da Allah'ın Rasûlü (sa): "Onlardan, yani emirlerden her kim size Allah'a ma'sıyet olan bir şey emrederse ona sakın itaat etmeyin." buyurmuş. [140]
Aynı hadise isim verilmeden ve nüzul kaydı olmaksızın Buhârî, Müslim ve Neseî'de ayrıntılarda küçük farklarla şöyle tahriç olunmuştur: Ali'den rivayete göre Allah'ın Rasûlü (sa) ansardan birisinin komutasında bir seriyye göndermiş, komutanlarını dinleyip itaat etmelerini emretmişti Seriyye komutanını bir şekilde kızdırdılar da "Bana odun toplayın." diye emretti. Odun topladılar. Onlara: "Ateş yakın." diye emretti ve onlara: "Allah'ın Rasûlü size, beni dinleyip itaat etmenizi emretmedi mi?" dedi. Askerleri: "Evet, öyle emretti." dediler. "O halde size emrediyorum, ateşe girin." dedi. Birbirlerine baktılar; bir kısmı komutanın emrine itaat için ateşe girmek isterken bir kısmı da: "Biz, ateşten kaçarak Rasûlullah (sa)'a iman ettik. Şimdi niye ateşe girelim." dediler. Onlar böyle konuşmaya ve tartışmaya devam ederken seriyye komutanının kızgınlığı geçti ve ateş de söndü. Dönüp geldiklerinde durumu Hz. Peygamber (sa)'e anlattılar da O, ateşe girmek isteyenlere: "Eğer o zaman ateşe girmiş olsaydınız, bir daha ondan asla çıkamaz ve kıyamete kadar ateşte kalırdınız.", diğerlerine de: "Hayır işlediniz." buyurdular ve şöyle devam ettiler: "Allah'a isyan olan konularda komutana veya başkana itaat etmek yoktur. İtaat ancak ma'rûftadır."[141]

60. Sana indirilene ve senden önce indirilenlere iman ettiklerini iddia edenleri görmedin mi? Küfretmeleri emrolunmuşken Tâğût'un önünde muhakeme edilmelerini isterler. Halbuki şeytan, onları uzak bir sapıklıkla saptırmak istiyor.
İbn Abbâs'tan rivayete göre bu âyet-i kerime Eşlem kabilesinin kâhini Ebu Bürde el-Eslemî hakkında nazil olmuştur. Yahudilerin, kendisine götürdüğü anlaşmazlıklarda hüküm verir, anlaşmazlıkları çözerdi. Bir keresinde Eşlem kabilesinden bazı kimseler de ona dava götürünce Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirdi.
Katâde'den rivayete göre ise Ansar'dan Kays adında bir sahabî ile bir yahudi arasında, çekiştikleri bir hak konusunda Hz. Peygamber (sa)'e gelmek yerine Medine'nin kâhinine gitmişler de bu âyet-i kerime nazil olmuş. Yahudi, Hz. Peygamber (sa)'in hükümde kendisine haksızlık etmiyeceğini bildiği için "Hüküm vermesi için Allah'ın Rasûlü'ne gidelim." derken müslüman olduğunu sanan o ansarî "Hayır, kâhine gidelim." diye diretiyormuş da bunun üzerine bu âyet-i kerime nazil olmuş[142] Bu münafığın adının Bişr, Hz. Peygamber (sa) yerine hüküm vermesi için*gitmek istediği kişinin Ka'b ibnu'l-Eşref ve bu olayın aynı zamanda Nûr Sûresinin 48. âyetinin de nüzul sebebi olduğu da söylenmiştir.[143]
Şa'bî'den gelen rivayette de bir yahudi ile müslümanlardan bir münafık a-rasındaki bir husumette yahudinin, rüşvet almiyacağım bildiği için "Aramızda hüküm vermesi için Muhammed'e gidelim." derkeri münafığın, hüküm verirken rüşvet aldığını bildiği kendi hâkimlerine gitmekte diretmesi üzerine ne ona, ne diğerine değil Cüheyne'den bir kâhine gitmeye karar veriyorlar da Allah Tealâ bunlar hakkında bu âyet-i kerimeyi indiriyor.[144]
İbn Abbâs'tan rivayette o şöyle anlatıyor: el-Culâs ibnu's-Sâmit, Muattib ibn Kuşeyr, Rafı' ibn Zeyd ve Beşîr müsîüman olduklarını iddia ederlerdi. Bir keresinde kavimlerinden bazıları ile bir ihtilâfları oldu da onların kavminden müslüman olanlar bunları, aralarındaki ihtilâfta hüküm vermesi için Hz. Peygamber (sa)'e gitmeye davet ettiler. Bunlar ise kavimlerinden müslüman olup da o anlaşmazlığa düştükleri kimseleri câhiliye kâhinlerine gitmeye çağırdılar. İşte bunun üzerine Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirdi. Haberi İbn Ebî Hatim, İbnu'l-Munzir ve İbn İshak tahric etmişlerdir.[145]
Rebî' ibn Enes'den gelen bir rivayette o şöyle demiştir: Hz. Peygamber (sa)'in ashabından birisi mü'min, diğeri münafık iki kişi arasında bir anlaşmazlık meydana gelmişti. Mü'min, anlaşmazlığın giderilmesi için hüküm vermek üzere Hz. Peygamber (sa)'e gitmelerini, münafık ise Ka'b ibnu'l-Eşref e gitmelerini istiyordu. İşte bunun üzerine Allah Tealâ "Sana indirilene ve senden Önce indirilenlere iman ettiklerini iddia edenleri görmedin mi? Küfretmeleri emrolunmuşken Tâğût'un önünde muhakeme edilmelerini isterler. Halbuki şeytan, onları uzak bir sapıklıkla saptırmak istiyor." âyet-i kerimesini indirdi.[146]
İbn Abbâs'tan gelen bir rivayette de âyetin bir yahudi ile bir münafık arasında cereyan eden bir anlaşmazlık üzerine indiği anlatılırken Hz. Ömer de hadiseye müdahil gösterilmekte. Şöyle ki: Bir yahudi ile Bişr adında bir münafık arasında bir anlaşmazlık oldu da yahudi: "Muhammed'e gidelim." dedi. Müna-fıksa "Hayır, Ka'b ibnu'l-Eşref e gidelim." dedi. Allah Tealâ kitabında o Ka'b'ı "Tâğût" olarak adlandırmıştır. Yahudi, illâ Muhammed'e gideceğiz diye ayak direyince münafık istemeye istemeye razı oldu ve Hz. Peygamber (sa)'e gelerek davalarını Efendimiz (sa)'e anlattılar. Allah'ın Rasûlü (sa) yahudi lehine hükmetti. O'nun yanından çıkınca münafık yahudiyi yakaladı ve: "Bunun hükmüne razı değilim, Ebu Bekr'e gidelim." dedi. Ona gittiler, o da yahudi lehine hüküm verdi. Münafık Ebu Bekr'in hükmüne de razı olmayıp "Gel, bir de Ömer ibn Hattâb'a gidelim." dedi. İkisi birlikte Ömer'e geldiler. Yahudi: "Ey Ömer, ben ve bu adam Muhammed'e davamızı götürdük, Muhammed benim lehime, bunun aleyhine hükmetti, bu adam onun hükmüne razı olmadı, davamızı sana getirmek istedi ve bana (beni sana getirmek için) asıldı, işte ben de onunla birlikte sana gelmiş oldum." dedi. Hz. Ömer münafığa: "Öyle mi oldu?" diye sordu. Onun evet, cevabı üzerine ikisine: "Ben size çıkıncaya kadar şurada biraz durun." deyip evine girdi, kılıcını kuşanıp çıktı ve kılıcıyla vurup münafığı öldürdü, sonra da: "Allah'ın ve Rasûlü'nün hükmüne razı olmıyan hakkında işte ben böyle hüküm veririm." dedi. Yahudi (öldürülme sırası kendisine de gelir korkusuyla) kaçıp gitti ve işte bunun üzerine "Haklarında verdiğin hükümden dolayı içlerinde bir sıkıntı duymadan kendilerini tamamen teslim etmedikçe iman etmiş olmazlar." (âyet: 65)'e kadar olmak üzere bu âyet-i kerimeler nazil oldu. Cibril gelip şöyle dedi: "Ömer, hak ile bâtılı birbirinden ayırdı." ve ondan sonra Ömer, Faruk diye isimlendirildi."[147]
Suddî ise Evs ve Hazrec'in antlaşmakları olan Nadîr oğulları yahudileri ile Kurayza oğulları yahudileri arasında bir öldürme hadisesinin diyeti konusundaki anlaşmazlık üzerine bu âyetin indiğini söylemiştir. Suddî kavlinde hadise şöyle gelişmiştir: Yahudilerden bazı kimseler müslüman olurken diğer bazıları da münafıklık yapmaktaydılar. Cahiliye devrinde Kurayza oğullarından birisi, Nadîr oğullarından birini öldürdüğünde karşılık olarak katil öldürüldüğü gibi üstüne bir de yüz vesak hurma diyet olarak alınır; Nadîr oğullarından birisi, Kurayza oğullarmdan birini öldürdüğünde ise karşılık olarak katilin öldürülmesi bir yana sadece 60 vesak hurma diyet verirlerdi. Bunlardan Nadîr oğullan, araplardan z\ s kabilesinin, Kurayza oğullan da Hazrec kabilesinin antlaşmahsı idiler. (Hz. Peygamber (sa)'in Medine'ye gelişi ve bunlardan bazısının müslüman, bazısının münafık olduğu bu dönemde) Nadîr oğullarından birisi, Kurayza'dan birisini öldürdü ve bu konuda tartışmaya başladılar. Nadîr oğulları: "Biz sizinle cahiliye devrinde katil sizden olduğu takdirde karşılık olarak öldürülmesi, bizden olduğunda sizin bu katili öldürmemeniz, her bir vesak 60 sâ' olmak üzere sizin diyetinizin 60 vesak, bizim diyetimizin (bize verilecek diyetin) ise 100 vesak olması vonusunda anlaşmıştık. Biz size sadece bunu, yani 60 vesak diyeti veririz.'^dediler. Hazrecliler ise: "Bu, cahiliye devrinde yaptığınız bir şey idî Çünkü o zaman siz çok, biz ise azdık ve siz bize üstün gelmiştiniz. Şimdi ise biz ve siz kardeşleriz" dinimiz ve dininiz birdir ve sizin bize bir üstünlüğünüz yok." dediler. Münafıklar bu anlaşmazlık üzerine hakemliğine müracaat etmek üzere "Eşlem kabilesinden Kâhin Ebu Bürde'ye gidelim." dediler. Müslümanlar ise: "Hayır, tam tersine Hz. Peygamber'e gidelim." dediler. Münafıklar, Ebu Bürde'ye gitmekte ayak dirediler de aralarında hakem olması ve hüküm vermesi için Ebu Bürde'ye gittiler. Ebu Bürde: "Lokmayı büyütün." diyerek verecekleri rüşveti artırmalarını istedi."Sana on vesak veririz." dediler. "Hayır, diyetim 100 vesaktır; çünkü Kurayzalı lehine hüküm versem Nadîrli, Nadîrli lehine hüküm versem Kurayzalılar beni öldürecekler." dedi. O, yüz vesak rüşvette ısrar ederken hüküm için gelenler de 10 vesakta direttiler de aralarında hüküm vermedi. işte bunun üzerine Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirdi. Hz. Peygamber Eşlem kabilesinin kâhinini İslâm'a davet etti, o ise müslüman olmıyarak huzurundan ayrılıp gitti. Hz. Peygamber (sa), kâhinin müslüman olan iki oğluna: Babanıza yetişin, eğer filân geçidi öte geçerse bir daha asla müslüman olmaz." buyurdular. Babalan, Hz. Peygamber (sa)'in işaret buyurduğu geçide varmadan peşinden yetiştiler, müslüman olması için onunla konuşmaya ve iknaya çalıştılar da bu çabaları semere verdi. Geri dönüp geldi ve müslüman oldu. Hz. Peygamber (sa) Medine İçinde birisini çıkartıp "Ey ahali, haberiniz olsun Eşlem'in kâhini müslüman olmuştur." diye nida ettirdi,[148] Taberî Tefsi-nndeki Suddî rivayetinde bu kâhin'in adı Ebu Berze olarak verilmekte ve hadisenin sadece bu âyet-i kerimenin değil "Hayır, Rabbına andolsun ki aralarında çekiştikleri şeylerde seni hakem tayin edip sonra haklarında verdiğin hükümden dolayı içlerinde bir sıkıntı duymadan kendilerini tamamen teslim etmedikçe i-man etmiş olmazlar." (âyet: 65) âyet-i kerimesine kadar olan âyetlerin nazil olduğu belirtilmektedir.[149] Suddî'den gelen ikinci bir rivayette bu â-yet-i kerime yanında "Biz Tevrat'ta üzerlerine yazdık ki cana can, göze göz, kulağa kulak, dişe diş; bütün yaralar birbirine kısastır." (Mâide, 5/45) ve "Onlar halâ cahiliye devrinin hükmünü mü arıyorlar?..." (Mâide, 5/50) âyetlerinin de bu hadise üzerine indiği kaydedilmektedir.[150]
Anlaşmazlık ister iki mü'min arasında, isterse bir mü'min ile gayr-ı müslim arasında vukubulsun halledilmesi için gidilmesi gereken yer aynı olduğu için rivayetler arasındaki bu farklılıklar çok fazla önem taşımamaktadır. Öte yandan bu hadiselerin birbirine yakın zamanlarda, belki aynı günde meydana gelmiş ve hepsinin akabinde bu âyet-i kerimenin inmiş olması da ihtimal dışı değildir.[151]

62. Kendi işledikleri yüzünden başlarına bir musibet geldiğinde nasıl hemen sana geldiler de "Gayemiz, sadece bir iyilik etmek ve ara bulmaktan ibaret idi. " diye yemin ediyorlar.
63. Onlar öyle kimselerdir ki kalblerindekini Allah bilir. Sen onlara aldırma da öğüt ver, haklarında tesirli sözler söyle.
Mescid-i Dırârı yapanlar hakkında nazil olduğu söylenmiştir. Allah Tealâ. bu mescidi yapmalarındaki münafıklıklarını ifşa edip mescidi yıkmalarını emredince Rasûlullah (sa)'a gelmişler ve kendilerini savunma sadedinde olmak üzere "Bu mescidi yapmaktan maksadımız sadece Allah'a itaat ve Kitabına uymaktan ibaretti." diye yemin etmişlerdi.[152]

64. Biz bir peygamber göndermişsek onu ancak Allah'ın izniyle itaat edilmek için göndermişizdir. Onlar kendilerine yazık ettikleri zaman sana gelip Allah'tan mağfiret dil es eler ve peygamberleri de onlara mağfiret dile s ey di elbette Allah 'ı Tevvâb ve Rahim olarak bulacaklardı.
Bu âyet-i kerimenirr de hemen öncesindeki âyetlerde anılan münafıklar hakkında nazil olduğu rivayeti yanında Ebu Bekr el-Esamm şöyle bir sebep daha zikreder: Bir kısım münafık Hz. Peygamber (sa)'e bir hile yapmak üzere aralarında anlaştılar ve yapacakları hileyi plânladılar, sonra da plânladıkları bu hileyi gerçekleştirmek üzere Efendimiz (sa)'in yanına girdiler. Hemen Cibrîl gelip o münafıkların plânladıkları hileyi haber verdi de Efendimiz: "Bir kısım insanlar yapamıyacakları, ulaşamıyacaklan bir şeyi isteyerek, arzu ederek yanımıza girdiler. Kalksınlar Allah'tan mağfiret dilesinler ki ben de onlar için istiğfarda bulunayım." buyurdu. Kalkmadılar. "Kalkmıyacak mısınız?" diye tekrar sordu, yine kalkıp Allah'tan mağfiret dilemediler. Hz. Peygamber: "Ey filân kalk, ey filân kalk." diye onlardan 12 kişiyi saydı. Kalktılar ve: "Senin söylediğini yapmaya gerçekten karar verip azmetmiştik. Kendimize zulmettiğimizden dolayı Allah'a tevbe ediyoruz, sen de bizim için istiğfarda bulunuver." dediler. Hz. Peygamber: "Şimdi mi? Çıkın; ben işin başında sizin için istiğfar etmeye şimdikinden daha yakındım, Allah da mağfiret dilemeyi kabule daha yakın idi (ama kalkıp mağfiret dilemediniz). Şimdi yanımızdan çıkın." Buyurdular.[153]

65. Rabbına yemin olsun ki aralarında çekiştikleri şeylerde seni hakem kılıp sonra senin verdiğin hükmü kabullenmede içlerinde bir sıkıntı duymadan tam bir teslimiyetle teslim olmadıkça iman etmiş olmazlar...
Bu âyet-i kerimenin nüzul sebebi hakkında gelen rivayetlerden en meşhuru Zubeyr ibnu'l-Avvâm ile Bedr ashabından olan ansarî komşusunun bahçelerini suladıkları bir su akıntısı hakkında anlaşmazlığa düşmeleri ve Hz. Peygamber (sa)'e davalarını iletmeleri hadisesi üzerine nazil olduğu şeklindedir. Bir rivayette irtidad eden oğullarının peşinden onları getirip İslâm'a zorlama izni alamıyan bir ansarî hakkında nazil olduğu da kaydedilirken biraz önce geçen 60. âyetle birlikte ve onun nüzulüne sebep olan hadise üzerine nazil olduğu da, Hz. Peygamber (sa)'in hükmüne razı olmayıp Hz. Ömer'e giden iki kişiden birinin Hz. Ömer tarafından Öldürülmesi üzerine nâzil olduğu da söylenmiştir. Şöyle ki:
1. Buhârî'nin Ebu'l-Yemân kanalıyla; Tirmizî'nin Kuteybe kanalıyla Urve ibnu'z-Zubeyr'den rivayetine göre babası Zubeyr, Bedr gazvesinde bulunmuş ansardan birisi ile taşlık araziden gelen ve ikisinin de hurma bahçelerini suladıkları Harra'daki (Harra, Medine'de bir yer adıdır. Sanki ateş yakmış gibi siyahlaşmış taşlarla dolu taşlık bir yer imiş[154] bir su hakkında anlaşmazlığa düşmüşler. Ansarî: "Ey Zubeyr, suyu bırak benim bahçeme aksın." derken Zubeyr "Hayır, önce ben sulayacağım." demiş de Hz. Peygamber (sa)'e gelmişler. Hz. Peygamber: "Ey Zubeyr, o suyla bahçeni sula, sonra da suyu komşuna bırak." buyurmuşlar. Buna kızan ansarî: "Ey Allah'ın elçisi, halanın oğlu olduğu için mi?" demiş. Hz. Peygamber (sa)'in yüzünün rengi değişmiş (yüzü kızgınlığından kızarmış) ve: "Ey Zubeyr, bahçeni sula, sonra su duvarlara (duvar diplerine) ulaşıncaya kadar suyu hapset, bırakma. Ancak ondan sonra suyu komşuna bırak." buyurmuş ve Zubeyr'in hakkını tam olarak vermiş. Halbuki daha önceki hükmünde hem Zubeyr'e ve hem de ansarîye bir genişlik ve müsamaha varken ansarî kendisini kızdırınca açık hükümde bulunan Zubeyr'in hakkını tam olarak kendisine vermiştir. Urve der ki: Zubeyr şöyle demiştir: Vallahi kuvvetle sanıyorum "Rabbına yemin olsun ki aralarında çekiştikleri şeylerde seni hakem kılıp sonra senin verdiğin hükmü kabullenmede içlerinde bir sıkıntı duymadan tam bir teslimiyetle teslim olmadıkça İman etmiş olmazlar." âyet-i kerimesi ancak bu hadise üzerine (veya bu hadise hakkında) nazil olmuştur.[155] Tirmizî ve İbn Mâce rivayetlerinde hadiseyi Urve ibnu'z-Zubeyr, Abdullah ibnu'z-Zubeyr'den nakletmektedir. Bu rivayetlerden anlaşıldığı kadarıyla Zubeyr'in bahçesi yukarda, komşusu ansarînin bahçesi onun altında olup su, Zubeyr'in bahçesinden geçerek ansarînin bahçesine ulaşmakta imiş.). Taberî'deki rivayette de ansarînin Hz. Peygamber (sa)'e: "Ey Allah'ın peygamberi, halanın oğlu olsa bile adaletli ol!" dediği ve bunun üzerine Hz. Peygamber (sa)'in kızdığı ve "Suyu duvarlara ulaşıncaya kadar veya topuklarına ulaşıncaya kadar tut, bırakma." buyurduğu, ayrıntısı yer almaktadır.[156]
Bu hadis İmam Ahmed'in Musned'İnde şöyle tahric olunmuştur: Abdullah kanalıyla Abdullah ibn Zubeyr'den rivayet olunduğuna göre o şöyle anlatıyor: Taşlık bir araziden akıp gelen bir sudan (veya Harra'daki bir sudan) hurmalarını sulama konusunda Ansar'dan bir adamla Zubeyr anlaşmazlığa düşmüşler, Ansarî babama: "Suyu sal, bırak." demiş, babam da kabul etmemiş ve aralarında hüküm vermesi için^ Hz. Peygamber (sa)'e gelmişler. Rasûlullah (sa): "Ey Zubeyr, önce sen sula, sonra da suyu komşuna bırak." buyurmuş. Ansarî buna kızmış ve: "Elbette onun lehine hükmedeceksin. Çünkü o senin halanın oğlu." demiş. Efendimiz de bunun üzerine: "Ey Zubeyr, hurmalarını sula, sonra suyu tut, duvarlara ulaşıncaya kadar bırakma." buyurmuş. Zubeyr der ki: Vallahi, ben kuvvetle sanıyorum "Rabbına yemin olsun ki aralarında çekiştikleri şeylerde seni hakem kılıp sonra senin verdiğin hükmü kabullenmede içlerinde bir sıkıntı duymadan tam bir teslimiyetle teslim olmadıkça iman etmiş olmazlar..." âyeti bunun üzerine (veya bunun hakkında) nazil oldu.[157]
Humeydfnin... Ümmü Seleme*nin çocuklarından (neslinden) Seleme ibn Abdullah ibn Ömer'den rivayetine göre Zubeyr ibnu'l-Avvâm ile bir adam Rasûlullah (sa)'a gelip hasımlaşmışlar, Hz. Peygamber (sa) Zubeyr ibnu'l-Avvâm lehine hüküm vermiş. Adam da: "Elbette halasının oğlu olduğu için o-nun lehine hüküm verdi." demiş (diye dedikodu yapmış). Bunun üzerine Allah Tealâ: "Rabbına yemin olsun ki aralarında çekiştikleri şeylerde seni hakem kılıp sonra senin verdiğin hükmü kabullenmede içlerinde bir sıkıntı duymadan tam bir teslimiyetle teslim olmadıkça iman etmiş olmazlar." âyetini indirmiş. Hadisi Taberânî de tahric etmiştir.[158]
Zubeyr ibnu'l-Avvâm ile su konusunda anlaşmazlığa düşen bu ansârî sahâbînin kim olduğu da ayrı bir ihtilâf konusudur: Bedr ashabından ansardan birisi, Hâtıb İbn Ebî Belte'a, Hâtıb, Sa'lebe ibn Hâtıb ve başka isimler verilmişse de bunlardan kesin olan, bu sahâbînin ansardan ve bedr ashabından olduğudur.[159]
2. Musa ibn Harun kanalıyla Suddî'den gelen rivayette de o şöyle anlatmış: Künyesi Ebu'l-Husayn olan Ansar'dan birisi hakkında nazil oldu. İki oğlu vardı. Şam'dan yağ ticareti yapan bazı tüccarlar gelmiş, mallarım satıp bitirerek döneceklerinde bu Ebu'l-Husayn'm iki oğlu bu tüccarların yanına gelmişler. Tüccarlar bu çocukları hristiyan olmaya davet etmişler, onların propagandası ile bu iki çocuk hristiyanlığı kabul etmişler ve tüccarlarla birlikte onlar da Şam'a gitmişler. Ebu'l-Husayn Hz. Peygamber (sa)'e gelip: Ey Allah'ın elçisi geri getirmek üzere peşlerinden gideyim mi? diye sormuş da "Dinde zorlama yoktur. Gerçekten iman ile küfür apaçık meydana çıkmıştır. Artık kim tâğûtu tanımayıp da Allah'a iman ederse o, muhakkak ki kopması olmıyan en sağlam kulpa yapışmıştır." (Bakara, 2/256) âyet-i kerimesi nazil olmuş ve Efendimiz: "Allah onları rahmetinden uzak kılsm, o ikisi müslüman olduktan sonra küfre dönenlerin ilkidir." buyurmuşlar. Suddî, bu hadisenin, Hz. Peygamber (sa), ehl-i kitab ile savaşmakla emrolunmazdan önce olduğunu kaydeder. Ayrıca Ebu'l-Husayn, Hz. Peygamber (sa)'in kendisini, çocuklarının peşinden onları geri çevirmek üzere göndermemesinden pek memnun olmamıştı. İşte bfcnun üzerine de: "Rabbına yemin olsun ki aralarında ortaya çıkan anlaşmazlıklarda seni hakem kılıp sonra da verdiğin hüküm yüzünden içlerinde bir sıkıntı duymadan tam bir teslimiyetle teslim olmadıkça gerçekten iman etmiş olmazlar." âyeti nazil oldu. Sonra Allah Tealâ bu muhayyerliği nesihle Berâe Sûresinde ehl-i kitab ile savaşı emretti.[160]
3. Biraz önce (60. âyetin nüzul sebebinde) İbn Abbâs'tan rivayetle de o âyetin bir yahudi ile bir münafık arasında cereyan eden bir anlaşmazlık üzerine indiği anlatılırken Hz. Ömer de hadiseye müdahil gösterilmekte idi. Aynı hadise biraz farklı olarak bu âyet-i kerimenin nüzul sebebi olarak İbn Ebî Hatim ve İbn Merdûye tarafından İbn Lehîa kanalıyla Ebu'l-Esved'den şöyle nakledilmektedir: İki kişi Hz. Peygamber'in huzurunda birbirlerini dava ettiler de Allah'ın Rasûlü aralarında bir hüküm verdi. Ancak aleyhine hüküm verilen Efendimiz (sa)'in hükmünü beğenmiyerek (veya buna razı olmıyarak): "Bizi Ömer ibnu'l-Hattâb'a gönder." dedi. Allah'ın Rasûlü (sa): "Peki, ona gidin." buyurdu da Hz. Ömer'e gittiler. Ömer'in yanına geldiklerinde lehine hüküm verilen adam: "Ey Hattâb'ın oğlu, Allah'ın Rasûlü benim lehime ve bu adamın aleyhine hüküm verdi." dedi. Hz. Ömer öbürüne dönüp: "Öyle mi oldu?" diye sordu. Adamın: "Evet." cevabı üzerine: "Sakın yerinizden ayrılmayın. Ben şimdi yanınıza çıkıp aranızda hüküm vereceğim." dedi, eve girdi, birazdan kılıcını kuşanmış olarak çıktı, Hz. Peygamber'e: "Bizi Ömer'e gönder." diyene vurup Öldürdü, diğeri dönüp kaçtı ve Rasûlullah (sa)'a gelerek: "Ey Allah'ın elçisi, vallahi Ömer arkadaşımı öldürdü, ben kaçıp elinden kurtulmasam beni de öldürecekti." dedi. Allah'ın Rasûlü (sa): "Ömer'in mü'minleri Öldürmeye kalkışacağını sanmıyorum." buyurdu da Allah Tealâ "Rabbına yemin olsun ki aralarında çekiştikleri şeylerde seni hakem kılıp sonra senin verdiğin hükmü kabullenmede içlerinde bir sıkıntı duymadan tam bir teslimiyetle teslim olmadıkça iman etmiş olmazlar..." âyet-i kerimesini indirdi ve Rasûlullah (sa)'ın hükmüne razı olmıyan o adamın kanını heder ederken Hz. Ömer'i de suçsuz buldu. [161]

66. Şayet onlara: "Kendinizi öldürün, yahut memleketinizden çıkın. " diye emretmiş olsaydık pek azı müstesna bunu yapmazlardı. Kendilerine öğüt verilen şeyleri yerine getirseydiler elbette bu, haklarında çok hayırlı ve payidar olma açısından daha sağlam bir hareket olurdu,
Suddî'den rivayet olunuyor: Sabit ibn Kays ibn Şemmâs ile bir yahudi birbirlerine karşı övündüler. Yahudi: "Allah bize, kendinizi öldürün diye emretti, bunu bize farz kıldı da biz (yani atalarımız) kendilerimizi Öldürdük. Muhammed ise size savaşmayı emrediyor, siz bunu kerih görüyor, savaşmak istemiyorsunuz" dedi. Sabit: "Vallahi, eğer Allah bize, kendimizi öldürmemizi farz kılsaydı hiç tereddüt etmeden kendimizi öldürürdük." dedi de Allah Tealâ "Kendilerine öğüt verilen şeyleri yerine getirseydiler elbette bu, haklarında çok hayırlı ve payidar olma açısından daha sağlam bir hareket olurdu." âyet-i kerimesini indirdi.[162] Yahudi ile konuşan bu şahabının Hz. Ebu Bekr veya Hz. Ömer veya Abdullah ibn Mes'ûd olduğu rivayetleri de vardır. Bu rivayetlerde Hz. Peygamber (sa)'in yahudi ile tartışan bu şahabının yahudiye karşı söylediğini duyunca "Benim ümmetimden öyle erler var ki kalblerindeki iman ulu dağlardan daha sabit ve yerleşiktir." buyurduğu da zikredilmektedir.[163]

69. Kim Allah'a ve O Rasûi'e itaat ederse işte onlar Allah'ın kendilerine in 'âm buyurduğu peygamberler, sıddîkler, şehidler ve sâlihlerle birliktedirler. Se güzel arkadaştırlar onlar!
Hafız Ebu Nuaym'ın..' Hz. Aişe'den rivayetinde o şöyle anlatıyor: Bir a-dam Allah'ın Rasûlü (sa)'ne geldi ve: "Ey Allah'ın elçisi, sen bana kendimden, ailemden ve çocuklarımdan daha sevgilisin. Ben evdeyken seni hatırlıyorum, hatırlayınca da sana gelip yüzüne bakmamaya sabredemiyorum, senin ayrılığına dayanamıyorum. Benîm ve senin ölümünü hatırladığımda da biliyorum ki sen cennete girdiğinde elbette diğer peygamberlerle birlikte yüksek bir mertebeye yükseltileceksin. Ben ise cennete girdiğimde -eğer oraya girebilirsem- korkarım seni orada göremiveceğim." dedi. Allah'ın Rasûlü ona herhangi bir cevap vermedi de Cibrîl inip "Kim Allah'a ve O Rasûi'e itaat ederse işte onlar Allah'ın kendilerine in'âm buyurduğu peygamberler, sıddîkler, şehidler ve sâlihlerle birliktedirler..." âyet-i kerimesini indirdi.[164]
Bazıları bu âyet-i kerimenin, ansardan Abdullah ibn Zeyd ibn Abdirabbih hakkında nazil olduğunu söylemişlerdir. Rüyasında kendisine ezan gösterilen sahabî de bu zâttır. Bir gün Hz. Peygamber (sa)'e gelmiş ve: "Ey Allah'ın elçisi, sen ve biz öldüğümüzde sen yüceler yücesinde olacaksın, seni göremiyeceğîz ve seninle bir arada olamıyacağız." deyip üzüntüsünü dile getirmişti de bunun üzerine bu âyet-i kerime nazil oldu. Bu sahâbînin, Hz. Peygamber (sa)'in vefatı üzerine "Ey AHahım, benim gözlerimi kör et de sevgilimden sonra sevgilime kavuşuncaya kadar bir şey görmeyeyim." diye düa ettiği ve hemen o anda gözlerinin kör olduğu da nakledilmektedir.[165]
Kelbî'den rivayete göre de Hz. Peygamber (sa)'in azatlı kölesi Sevbân ibn Bucdud (veya Cahder, künyesi: Ebu Abdullah veya Ebu Abdurrahman. Yemen, Himyer asıllı. Esir edilmiş, Hz. Peygamber tarafından satın alınarak azat edilmişti. Allah'ın Rasûlü (sa) onu azat ettikten sonra: "İstersen ailene geri dön, istersen bizden, ehl-i beytimizden ol." buyurmuş, o da Hz. Peygamber (sa)'le birlikte kalmayı yeğlemiş ve Efendimiz'in vefatına kadar O'ndan hiç ayrılmamıştı,[166] hakkında nazil olmuştur. Allah'ın Rasûlü (sa)'nü çok sever, ondan ayrı kalmaya sabredemezdi. Bir gün Hz. Peygamber (sa)'in yanına geldi, yüzü sararmış, sanki iyice arıklamış, yüzünden üzüntüsü okunuyor bir haldeydi. Allah'ın Rasûlü (sa) ona: "Ey Sevbân, senin benzini sarartan nedir?" diye sordu. Sevbân: "Ey Allah'ın Elçisi, ne bir hastalığım, ne bir acım var. Fakat seni görmediğim zamanlar seni özlüyor ve senin yanına gelinceye kadar şiddetli bir yalnızlık hissediyorum. Bu dünya böyle de, sonra âhireti hatırladım ve seni orada hiç görememekten korktum. Çünkü ben biliyorum; sen diğer peygamberlerle birlikte yüce mertebelere yükseltileceksin, ben cennete girersem herhalde aşağılarda, senin mertebenden daha aşağıda bir yerde olacağım. Şayet cennete giremezsem zaten ebediyyen seni görmem bir daha mümkün olmıyacak." dedi de Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirdi. Mesrûk'tan gelen rivayette ise Sevbân yerine benzer yakınmanın bazı ashabdan geldiği kaydedilmekle yetinilmektedir.[167]

72. Aranızda pek ağır davranacak olanlar da var. Size bir musibet geldiği takdirde ''Allah, bana gerçekten lütfetti de onlarla birlikte bulunmadım. " der.
73. Eğer Allah 'in lutfuna mazhar olursanız, Andolsun ki, sizinle bir dostluk ve tanışıklığı yokmuş gibi "Keşke onlarla birlikte olsaydım da ben de büyük başarıya eriş şeydim. " der.
İbn Abbâs ve İbn Cureyc derler ki: Abdullah ibn Ubeyy ve ashabı gibi münafıklar hakkında nazil olmuştur. Cihada gitmekte ağırdan alırlar; gönderilen seriyyenin başına bir kötülük gelirse, ağırdan alıp o seriyyeye katılmamış olan v'Allah bana lütfetti de bu seriyyeye katılmadım." derler; gönderilen seriyye bir ganimet elde etmişse "Keşke ben de bunlarla birlikte olsaydım." dermiş.[168]

77. Kendiler ine "Savaştan ellerinizi çekin, namazı kılın, zekâtı verin. " denilmiş olanlara bakmaz mısın? Şimdi onlar üzerine savaş farz kılınınca içlerinden bir grup Allah'tan korkar gibi, hattâ daha şiddetli bir korkuyla insanlardan korkuyorlar. Bunlar; "Ey Rabhımız, üzerimize şu savaşı niye farz kıldın? Ne olurdu bizi yakın bir geleceğe kadar geri bir akaydın. " dediler. Onlara de ki: 'Dünyanın geçimliği azdır. Ahir et ise müttakîler için elbette en hayırlıdır. Ve kıl kadar haksızlığa uğratılmıyacaksınız. "
Kelbî der ki: Rasûlullah (sa)'ın ashabından Abdurrahman ibn Avf, el-Mikdâd ibnu'l-Esved, Kudâme ibn Maz'ûn ve Sa'd ibn Ebî Vakkâs gibileri hakkında nazil olmuştur. Efendimiz (sa) Mekke'de iken bunlar müşriklerden çok eziyet görüyorlar ve müşriklerle savaşmada acele ederek: "Ey Allah'ın elçisi, kazma, küskü gibi âletler edinsek de müşriklerle savaşmamıza izin versen, onlarla savaşsak." diyorlar, Hz. Peygamber (sa) de onlara: "Ellerinizi onlardan çekin, çünkü henüz oniarla savaşmakla emrolunmadım." diyordu. Ama ne zaman ki Allah'ın Rasûlü (sa) Medine-i Münevvere'ye hicret etti ve orada Allah Tealâ onlara, müşriklerle savaşmalarını emretti; işte o zaman bazıları bundan hoşlanmadılar ve bu onlara ağır geldi de Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirdi.[169]
İbn Abbâs'tan rivayet ediliyor ki o şöyle anlatıyor: Abdurrahman ibn Avf ve arkadaşları Mekke'de Hz. Peygamber (sa)'e gelerek: "Ey Allah'ın nebîsi, biz müşrikler iken aziz ve güçlüler idik, ne zaman ki iman ettik zelil olduk." dediler. Allah'ın Rasûlü (sa): "Ben, affetmekle emrolundum, kavimle (müşriklerle) savaşmayın." buyurdular. Ne zaman ki Allah Tealâ Rasûlü (sa)'nü Medine'ye çevirdi (hicret ettirdi) orada müşriklerle savaşı emretti de bazıları bundan geri durdular. İşte bunun üzerine Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirdi.[170]
Bu ve bunu takip eden âyetlerin yahudiler hakkında[171] veya münafıklar hakkında nazil olduğunu ileri süren müfessirler de vardır.[172]

78. Nerede olursanız olun, sağlam kaleler içinde bile olsanız ölüm size erişecektir. Şayet onlara bir iyilik isabet ederse "Bu, Allah 'tandır." derler. Bir kötülük erişirse de "Bu, senin yüzündendir. " derler. De ki: "Hepsi Allah katın-dandır. Bunlara ne oluyor ki hiçbir sözü anlamıya yanaşmıyorlar? "
Ebu Salih rivayetinde İbn Abbâs şöyle diyor: Uhud gazvesinde mü'minlerden bazıları şehid olunca cihaddan geri duran ve arkada kalarak savaşa katılmıyan münafıklar: "Öldürülen kardeşlerimiz de bizimle beraber olsalar ve savaşa gitmeseleri ölmez ve öldürülmezlerlerdi." dediler de Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirdi.[173]
Ayet-i kerimenin "Şayet onlara bir iyilik isabet ederse "Bu, Allah'tandır." derler. Bir kötülük erişirse de "Bu, senin yüzündendir." derler. De ki: "Hepsi Allah katındandır." kısmının nüzul sebebinin ise yahudiler ve münafıklar olduğu söylenmiştir. Şöyle ki: Hz. Peygamber (sa)'in Medine-i Münevvere* ye gelmesinden bir süre sonra: "Bu adam ve arkadaşları bize geldikten sonra meyvelerimizde ve ekinlerimizde noksanlığı (eksikliği) bilir olduk." dediler de bunun üzerine bu âyet-i kerime nazil oldu.[174]

80. O Rasûl'e itaat eden, Allah'a itaat etmiş olur. Kim de yüz çevirirse Biz seni onlara bekçi göndermedik.
Mukatil der ki: Hz. Peygamber (sa): "Kim bana itaat ederse Allah'a itaat etmiştir. Kim de beni severse Allah'ı sevmiştir." deyince münafıklar: "Bu adam bu sözüyle Allah'a şirk koşmaya yaklaştı (veya yakında kendisinin Allah'ın ortağı olduğunu söyleyecek). Allah'tan başkasına ibadet etmemizi yasaklıyacak sonra da hrİstiyanların İsa'yı Rab edindikleri gibi kendisini Rab edinmemizi istiyecek" dediler de Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirdi.[175]

83. Kendiler ine güven ve korkuya dair bir haber geldiğinde onu yayarlar. Halbuki o haberi O Rasat'e ve kendilerinden olan ülü'l-emre götürselerdi onlar andan ne gibi bir netice çıkaracaklarını bilirlerdi. Eğer üzerinizde Allah 'in nimet ve rahmeti olmasayd ipek azınız müstesna şeytana uyup gitmiştiniz.
Hz. Peygamber (sa) hanımlarından îlâ yapıp ayrıldığında -ki bir rivayette hicretin dokuzuncu senesi, başka bir rivayette de Kurayza oğulları gazvesinden sonra, Hudeybiye müşahhasından öncedir. Kurayza oğulları gazvesi hicretin beşinci yılı sonlarında Hudeybiye rnusalahası ise hicretin altıncı yılı sonlarında-dır ve bu îlâ hadisesi geniş olarak Ahzâb Sûresinin 28. âyetinin nüzul sebebinde ayrıca zikredilecektir- Hz. Ömer mescid-i nebevîye girmiş ve insanların "Allah'ın Rasûlü hanımlarını boşadı." dediklerini duymuş. Hemen Hz. Peygamber (sa)'in yanına girmiş ve ona: "Hanımlarını boşadın mı?" diye sormuş, O'nun: "Hayır." cevabı üzerine dışarı çıkmış ve en yüksek sesiyle bağırarak: "Uyanık olun, gözünüzü açın! Allah'ın Rasûlü kadınlarını boşamadı!." diye nida etmiş Bunun üzerine bu âyet-i kerime nazil olmuştur.[176] Hadise, îlâ hadisinde Müslim tarafından Hz. Ömer'den rivayetle tahric olunmakla birlikte orada bu âyetin nüzulüne sebep olduğu kaydı yoktur.[177]

84. Allah yolunda savaş. Sen, ancak kendinden sorumlusun. İman edenleri Je savaşa teşvik et; umulur ki Allah, o küfredenlerin şiddet ve baskınını önler. Allah, kahrı da cezalandırması da en şiddetli olandır.
Bu âyet-i kerimenin Bedr es-Suğrâ (Küçük Bedr) Gazvesi hakkında nazil olduğu söylenir.Ebu Süfyân, Uhud'dan ayrılırken "Mev'idimiz gelecek sene Bedr olsun." diyerek ayrılmıştı. Kararlaştırılan bu zaman gelince Rasûlullah (sa), kimseyi bu gazveye katılmaya zorlamamış hattâ "Yalnız başına da olsam bu randevuya gideceğim." buyurarak kararlılığını göstermekle yetinmiş, ona katılan 70 atlı ile randevu yerinde hazır bulunmuş ve fakat Ebu Süfyân bu buluşmaya gelmemiş ve bu yüzden bu gazvede savaş da olmamıştır.[178]
Bu hadise daha önce Alu İmrân Süresinin 173-174. âyetlerinin de nüzul sebebi olarak geniş şekilde orada verildiğinden burada tekrarına gerek görmüyoruz.[179]

85. Kim iyi işte aracılık ederse ondan kendisine bir pay ayrılır. Kim de kötü bir şeyde aracılık yaparsa o kötülükten kendisine bir pay vardır. Allah her şeye hakkıyla Kadir ve Nazırdır.
Yahnâtier, Hz. Peygamber (sa)'m huzurunagîrâMermâeSü)ân? Vermek yerine "es-Sâmu aleykum" derlerdi. (Arapçada) "es-Sâm'T da ölüm anlammaydı. Hz. Aişe bir gün Hz. Peygamber (sa)'e bu şekilde selâm verdiklerini duyunca ılSâm ve lanet sizin üzerinize olsun! Bunu Allah'ın Rasûlü'ne mi söylüyorsunuz?" dedi. Hz. Peygamber: "Ben onlara, ne diyordum, biliyor musun? Ben de onlara: "ve aleyküm=Sizin de üzerinize olsun." diyordum." buyurdular da bu ayeti kerime nazil oldu.[180]

87. Allah ki O 'ndan başka ilâh yoktur, yegâne ilâh O 'dur. Geleceğinde hiç şüphe olmıyan kıyamet günü sizi muhakkak toplıyacaktır. Allah 'dan daha doğru sözlü kim olabilir?!
Mukatil der ki: Bu âyet-i kerime, ölümden sonra yeniden diriltilme konusunda şüpheye düşenler hakkında nazil olmuştur.[181]

88. Size ne oluyor da münafıklar hakkında, Allah onları kazandıkları sebebiyle tepesi aşağı getirdiği halde, halâ iki bölük oluyorsunuz? Allah 'in saptırdığını siz mi hidayete erdirmek istiyorsunuz? Allah kimi dalâlette bırakmışsa artık sen onun için asla bir yol bulamıyacaksın.
89. Kendileri kâfir oldukları gibi sizin de kâfir ve onlara eşit olmanızı isterler. O halde onlar Allah yolunda hicret edinceye kadar içlerinden kimseyi dostlar edinmeyin. Eğer yüz çevirirlerse onları bulduğunuz yerde yakalayıp öldürün ve onlardan ne bir dost, ne de bir yardımcı edinin.
Bu âyet-i kerimenin iniş sebebi olarak farklı hadiseler nakledilmektedir. Bunları sırasıyla şöyle verebiliriz:
l. Zeyd ibn Sâbit'ten rivayette o şöyle diyor: Hz. Peygamber (sa) Uhud'a çıktığında onunla birlikte çıkmış olanlardan bir kısmı geri döndüler. Hz. Peygamber (sa)'in ashabı ikiye bölünmüştü; bir bölük "Onlarla savaşırız.", ya da "Onları öldürelim." diyor, diğer bölük de "Onlarla savaşmıyalım, onları öldürmeyelim." diyordu. İşte bunun üzerine Allah Tealâ "Siz halâ münafıklar hakkında, Allah onları kazandıkları sebebiyle tepesi aşağı getirdiği halde, neden iki bölük oluyorsunuz?" âyetini indirdi.[182]
Tirmizî ve Ahmed ibn Hanbel rivayetinde Hz. Peygamber (sa)'in) o münafıklar hakkında bu âyet-i kerimenin inmesi üzerine: "O (Medine-i Münevvere) Tay be Mir; Ateşin, demirin (veya gümüşün) kirini giderdiği gibi kiri (ve kirli, pis olanı) giderir, içinde barındırmaz." buyurduğu fazlalığı vardır.[183] Bu âyetteki münafıklardan evvel emirde kastedilenlerin Uhud günü Hz. Peygamberle birlikte askerleri ile savaşa çıkmışken Hz. Peygamber (sa/den yine askerleriyle birlikte ayrılarak geri dönen Abdullah ibn Ubeyy ve arkadaşları olduğunda şüphe yoktur.[184]
2. Ebu Seleme ibn Abdurrahman'dan, o da babasından rivayet ediyor ki bazı araplar Medine-i Münevvere'ye gelerek müslüman olmuşlar, orada iken Medine vebası ve hummasına yakalanmışlar ve belki buradan çıkarsak bu vebadan kurtuluruz diyerek Medine'den çıkmışlar. Medine'den çıkarlarken Rasûluîlah (sa)'ın ashabından bazıları onlara rastlamış ve "Neden geri döndünüz? sizi Medine'den geri döndürüp çıkaran nedir?" diye sormuşlar. Onlar da: "Medine vebasına yakalandık ve bu yüzden orayı sevmedik." dediler. Hz. Peygamber'in ashabı onlara: "Sizin için Allah'ın Rasûlü'nde güzel bir örnek yok muydu?" dedikten sonra kendi aralarında ayrılığa düşmüş ve Medine'den ayrılan bu araplar hakkında bazıları: "Bunlar münafık." derken, diğer bazıları da: "Yok hayır onlar münafık filân değil, onlar müslüman." demişler de bunun üzerine Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirmiş.[185]
Suddî'den rivayette ise o şöyle anlatıyor: Münafıklardan bir kısım insanlar Medine'den çıkıp gitmek istediler ve mü'minlere: "Medine'de başımıza acılar geldi, buranın havası bize yaramadı. Biraz dışarı çıkalım, biz açık alanların, çöllerin insanlarıyız, belki dışarının havası bize iyi gelir de iyileşiriz, sonra yine döner geliriz." dediler ve çıkıp gittiler. Onlar gittikten sonra Hz. Peygamber (sa)'in ashabı, onlar hakkında fikir ayrılığına düştüler. Bir grup: "Bunlar Allah'ın düşmanları münafıklardır. İsterdik ki Allah'ın Rasûlü izin verse de onlarla savaşsaydık." derken diğer bir grup: "Hayır, öyle değiller; onlar da bizim kardeşlerimiz, Medine'nin havasına alışamadılar da o sebeple dışarı çıktılar. Bir süre şehir dışında gezip dolaşacaklar, iyileşince de geri dönecekler." dediler de Allah Tealâ bu Âyet-i kerimeyi indirdi.[186]
3. Mucâhid'den gelen rivayette ise müslümanlar, Mekke'den muhacir olarak gelip sonra irtidad eden bir grubun münafık olup olmadığı konusunda ayrılığa düşmüşler ve bu âyetler bunun üzerine nazil olmuştur. Şöyle ki: Mekke'den bir grup Medine'ye gelmişti. Medine halkı onları muhacirler sanıyordu. Halbuki daha sonra irtidad ettiler ve Mekke'de kalan ticaret mallarını getirmek için Mekke'ye gitmek üzere Hz. Peygamber (sa)'den izin istediler, ve Medine'den ayrıldılar. Onlar ayrıldıktan sonra Rasûluîlah (sa)'m ashabı onlar hakkında İhtilâfa düştüler, bazıları: "Bunlar münafık." derken, diğer bazıları da: "Hayır, bunlar mü'minler." dediler. Ancak Allah Teaİâ onların münafık olduklarını haber vermek üzere bu âyet-i kerimeyi indirdi. Peşinden de "Allah yolunda hicret edinceye kadar onların içinden kimseyi dost edinmeyin. Eğer yüz çevirirlerse bulduğunuz yerde onları yakalayıp öldürün..." âyeti ile onlarla savaşmalarını emretti. Onlardan bazısı da mallarını getirip Hz. Peygamber (sa) ile aralarında antlaşma bulunan Hilâl ibn Uveymir'e sığındılar. Mü'minlerle savaşma konusunda göğsü daralarak bunalan işte bu Hilâl'dir ki "Ancak sizinle aralarında bir antlaşma olan bir millete sığınanlar ve sizinle savaşmaktan veya kendi milletleriyle harbetmekten bunalarak size başvuranlar müstesnadır..." âyeti ile öldürülmekten muaf tutulanlar işte bu Hilâl'e gelenlerdir.[187]
Abd ibn Humeyd ve İbn Ebî Hatim, tkrime'den rivayetle hadiseyi biraz daha farklı anlatırlar: Müslümanlardan bazı kimseler ticaret yapmak üzere müşriklerden mal alıp bunları Yemâme'ye götürdüler. Müslümanlar bu kişiler hakkında aralarında ayrılığa düştüler. Bazıları, onların irtidad ettikleri kanaatiyle: "Şunlarla karşılaşsak da öldürsek ve ellerindekiler! alsak." derken diğer bazıları da: "Bu sizin için uygun olmaz; onlar sizin kardeşleriniz, ticaret için oralara gittiler." dediler de Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirdi.[188]
4. İbn Abbâs'tan rivayet ediliyor: Mekke'de bazı kimseler vardı ve bunlar müslüman olduklarını söylüyor, fakat müşriklere arka çıkıyor, onlara yardımcı oluyorlardı. Bunlar bir takım ihtiyaçları peşinde Mekke'den çıktılar. "Yolda eğer Muhammed'in arkadaşlarına rastlarsak bile onlardan bize zarar gelmez." diyorlardı. Mü'mihler, bu kimselerin Mekke'den yola çıktıklarını duyunca bir grup mü'min: "Şu habislerin tepesine binip onları öldürün. Onlar size karşı düşmanlarınıza yardım ediyorlar." dediler. Diğer bir grup ise: "Sübhanallah, sizin söylediklerinizi söyliyen (yani kelime-i şehadet getiren) bir kavmi sırf hicret etmedikleri, ülkelerini terketmedikleri için mi öldürecek, kanlarını ve mallarını helâl sayacaksınız?" dediler. Böylece o mekkeliler hakkında iki gruba ayrıldılar. Hz. Peygamber (sa) ne birini, ne diğerini söylediklerinden men'etmedi de sonunda bu âyet-i kerime nazil oldu.[189]
Katâde'den rivayete göre de müslümanların, haklarında ayrılığa düşüp ikiye ayrıldıkları Mekke halkından iki kişi olup yolda müslümanlardan bir grup bu iki mekkeliye rastlamışlar, bir kısmı "bunların canlan ve mallan size helâldir." derken, ikinci bir grup "Hayır, helâl değildir." demişler ve bu konuda münakaşaya tutuşmuşlar da Alalh Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirmiş. Ma'mer ibn Râşid'den rivayette de Mekkelilerden bir grup müslüman olmadıkları halde yalan söyleyerek Hz. Peygamber (sa)'e müslüman olduklarını yazmışlar ve Mekke'de kalmaya da devam etmişler. Daha sonra bunlara rastlayan bazı müslümanlar bunların durumu hakkında şüpheye düşüp ikiye ayrılmışlar; kimisi onları müslüman sayıp kanlarını ve mallarını haram sayarken bazıları da onların müslümanlığma inanmıyarak canlarının ve mallarının helâl olduğunu savunmuşlar. İşte bunun üzerine Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirmiş.[190]

5. İbn Zeyd de âyet-i kerimenin, İfk hadisesinde Hz. Aişe aleyhinde konuşan Abdullah ibn Übeyy hakkında nazil olduğunu söylemiştir.[191] Saîd ibn Mansûr ve İbn Ebî Hatim'in Sa'd ibn Muâz'dan rivayetlerinde o şöyle anlatıyor: İfk hâdisesinde Hz. Peygamber (sa) bir gün minbere çıktı ve: "Ey insanlar, Bana ailem (Aişe) hakkında eziyet eden ve eziyet edenleri evinde toplıyandan kim kurtaracak?" buyurdu. Evs'in efendisi Sa'd ibn Muâz: "Ey Allah'ın elçisi, eğer o kimse Evs'den ise onu bize söyle hemen öldürelim. Eğer kardeşlerimiz Hazrec'den birisi ise bize ne emredersen ona itaat ederiz." dedi. (Hazrec'in efendisi) Sa'd ibn Ubâde kalktı ve: "Ey Sa'd, bu senin yapacağın şey değildir. Eğer Hazrec'den ise onu senin öldürmen olacak şey değildir," ya da: "'Ey Sa'd, sen kim oluyorsun da Hazredi hakkında Allah'ın Rasûlü'ne itaattan bahsedebiliyorsun!" dedi. Useyd ibn Hudayr kalktı ve: "Ey İbn Ubâde, sen mü-nafıksm ve münafıkları seviyorsun." dedi. Muhammed ibn Mesleme kalktı ve: "Ey insanlar, size ne oluyor? Görmüyor musunuz Allah'ın Rasûlü henüz aramızda, içimizdedir; o emreder, biz de emrini yerine getiririz." dedi ve bunun üzerine Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirdi.[192]
Hadiseyle ilgili farklı rivayetler ve konunun diğer ayrıntıları ilerde inşaallah Nur Sûresi, 24/11 âyetinin nüzul sebebinde daha geniş olarak verilecektir.
6. Ayetin nüzul sebebinin bir baskınla Hz, Peygamber (sa)'in mevlâsı Yesâr'ı öldüren Ureyne'liler olduğu da rivayet edilmiştir.[193]
Taberî bu nüzul sebeplerinden "Mekkelilerden imana gelip de sonra irtidad eden bir grup hakkında ashab-ı kiramın ikiye ayrılıp bir kısmının bunların münafık olduğunu iddiası, diğer bir grubun da bunları mü'minler sayması üzerine o mekkelilerin münafıklar olduklarını söyleyenlerin haklı oldukları ifadesiyle bu âyet-i kerimenin nazil olduğu"nu ifade eden sebebi tercih etmiştir.[194]
7. "Kendileri kâfir oldukları gibi sizin de kâfir ve onlara eşit olmanızı isterler. O halde onlar Allah yolunda hicret edinceye kadar içlerinden kimseyi dostlar edinmeyin.Eğer yüz çevirirlerse onları bulduğunuz yerde yakalayıp öldürün ve onlardan ne bir dost, ne de bir yardımcı edinin." âyetinin nüzul sebebi ile ilgili olarak İbn Ebî Hatim'in Hasen'den rivayetinde o, Surâka ibn Mâlik el-Mudlicî'den naklen şöyle anlatmıştır: Hz. Peygamber (sa) Bedr ve Uhud'da zafer kazanıp Medine civarındaki kabileler müstüman olduğunda Rasûlullah (sa)'ın, kavmim Mudlic oğulları üzerine Hâlid ibnu'l-Velîd komutasında bir seriyye göndereceği haberini aldım, Hz. Peygamber (sa)'e geldim ve ona: "Nimet adına." dedim. Etraftan: "Sus!" dediler. Hz. Peygamber {sa): "Onu bırakın, ne istiyorsun?" buyurdu. "Sen, benim kavmim üzerine asker göndermek istiyorsun, ben de senin onlarla barış yapmanı istiyorum: Senin kavmin (yani Kureyş) müslüman olursa onlar da müslüman olacaklar; İslâm'a girecekler ama müslüman olmazsa senin kavminin kalbleri onlara karşı katıîaşmıyacak." dedim. Hz. Peygamber (sa), Hâlid ibnu'l-Velîd'in elini tutup onunla birlikte git ve onun istediğini yap." buyurdular. Hâlid de onlarla Rasûlullah'a karşı onun düşmanlarından kimseye yardım etmemeleri ve Kureyş müslüman olursa müslüman olmaları" şartlarıyla onlarla barış yaptı da Allah Tealâ "Kendileri kâfir oldukları gibi sizin de kâfir ve onlara eşit olmanızı isterler. O halde onlar Allah yolunda hicret edinceye kadar içlerinden kimseyi dostlar edinmeyin." âyet-i kerimesini indirdi.
Bu hadiseyi aynen nakleden İbn Merdûye, anılan âyet yerine, onu takip e-den "Ancak onlardan, sizinle kendileri arasında bir antlaşma bulunan bir kavme sığınanlar ve sizinle savaşmaktan veya kendi kavimleriyle harbetmekten bunalarak bunalarak size başvuranlar müstesnadır." âyet-i kerimesinin nazil olduğunu söylemiştir.[195]

90. Ancak onlardan, sizinle kendileri arasında bir antlaşma bulunan bir kavme sığınanlar ve sizinle savaşmaktan veya kendi kavimleriyle harbetmekten bunalarak bunalarak size başvuranlar müstesnadır. Allah dileseydi onları size musallat kılardı da sizinle savaşırlardı. Eğer sizden uzak durur, savaşmaz ve size barış teklif ederlerse Allah, onlara dokunmanıza izin vermez. .
îkrime'den rivayet edildiğine göre bu âyet-i kerime Hz. Peygamber (sa) ile aralarında antlaşma olan Hilâl ibn Uveymir el-Eslemî, Surâka ibn Mâlik ibn Cu'şum el-Mudlicî ve Huzeyme ibn Amir ibn Abdimenâf hakkında nazil olmuştur.[196] Hz. Peygamber (sa) ile aralarında antlaşma olan kavim ile kastedilenlerin Huzâ'a veya Bekr ibn Zeyd ibn Menât oğulları olduğu rivayetleri de vardır.[197] Hilâl ibn Uveymir hakkında nazil oluşuna dair tamamlayıcı bilgi İbn Ebî Hatim tahriciyle Mucâhid'den rivayet ediliyor: Hilâl ibn Uveymir ile Hz. Peygamber (sa) arasında antlaşma vardı. Kavminden bazı insanlar müslümanlarla da kendi kavimleriyle de savaşmayı kerih görerek ona sığınmışlardı da bunun üzerine bu âyet-i kerime nazil oldu. [198]

91. Diğerlerinin de sizden ve kendi milletlerinden güvende olmak istediklerini göreceksiniz. Fitneciliğe çağrıldıklarında ona can atarlar. Eğer sizden uzak durmazlar, barış teklif etmezler ve sizinle savaşmaktan geri durmazlarsa onları tutun ve bulduğunuz yerde Öldürün. İşte size, onlar aleyhine apaçık ferman verdik.
Suddî der ki: Bu âyet-i kerime hem müslümanlardan, hem de müşriklerden güvende olmak isteyen ve Hz. Peygamber (sa) ile onlar arasında söz getirip götüren Nuaym ibn Mes'ûd el-Eşca'î hakkında nazil olmuştur. Suddî, Nuaym'm daha sonra müslüman olduğunu da kaydetmektedir. Dahhâk'in İbn Abbâs'tan rivayetinde ise Abduddâr oğulları hakkında indiği belirtilmektedir. Hasen, bir grup münafık hakkında indiğini söylerken yine İbn Abbâs'tan rivayetle Medine-i Münevvere'ye gelip müslüman olan sonra da memleketlerine dönüp kâfir olduklarını açığa vuran ve Hz. Peygamber (sa)'İe yaptıkları antlaşmayı bozan Esed ve Gatafanlılar hakkında indiği de söylenmiştir.[199]

92. Bir mü'min, diğer bir mü 'mini hata dışında öldürmesi olur şey değildir. Bir mü 'mini yanlışlıkla Öldürenin bir mü 'min köleyi azat etmesi ve öldürülenin ailesi bağışlamadıkça ona teslim edilmiş bir diyet ödemesi gerekir. Öldürülen mü 'min, düşmanınız olan bir topluluktan ise, mü 'min bir köle azat etmek gerekir. Şayet sizinle kendileri arasında antlaşma bulunan bir topluluktan ise, ailesine verilecek bir diyet ve mü'min bir köle azat etmek gerekir. Bunları bulamıyan kimsenin Allah tarafından tevbesinin kabulü için iki ay ar dar da oruç tutması gerekir. Allah, Alîm'dir, Hakim'dir.
1. Abdurrahman ibnu'l-Kasım'dan, o da babasından rivayet ediyor ki Hz. Peygamber (sa)'in en katı düşmanlarından birisi olan el-Hâris ibn Zeyd, müslüman olmak üzere Medine'ye gelmiş. Yolda onunla karşılaşan ve onun müslüman olduğundan haberi olmıyan, ya da bunu hissetmeyen Ayyaş ibn Ebî Rabîa da tutmuş onu öldürmüş. İşte bunun üzerine Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirmiş. Bu rivayet, Kelbî tarafından daha geniş bir şekilde anlatılmış olup O'nun rivayeti şöyledir: Mahzûm oğullarından Ayyaş ibn Ebî Rabîa müslüman olmuş, ancak müslüman olduğunu açıklamaktan kokmuş ve kaçarak Medine-i Münevvere'ye gelip korunmak üzere orada bir evde saklanmış. Annesi Esma bint Muharribe oğlunun müslüman olmasından dolayı feryad ve figana başlamış, Ayyaş ile ana bir kardeş olan ve eski kocası Hişâm ibn Muğîra'dan olma oğulları Ebu Cehl ile Haris ibn Hişâm'ı çağırmış, onlara: "Sîz onu bana getirinceye kadar bir evin gölgesine girmeyeceğim, başıma yağ sürmeyeceğim, bir yemek tatmıyacağım, bir içecek içmeyeceğim." diye yemin etmiş. Onlar da kardeşlerini aramıya çıkmışlar. el-Hâris ibn Zeyd ibn Ebî Uneyse de onlarla birlikte çıkmış ve Medine'ye kadar gelmişler, Ayyâş'ın saklandığı evi bulmuşlar ve: "Saklandığın yerden in, bize çık, senin ayrılmandan sonra annen bir evin gölgesine girmedi, sen ona dönünceye kadar yememeye içmemeye yemein etti. Allah adına sana söz veriyoruz, senin dinine karışmıyacağız, seni herhangi bir dine zorlamıyacağız, seninle dinin arasına girmeyeceğiz." dediler. Annesinin durumunu duyunca ve dini konusunda ona bir şey yapmıyacaklarına yemin e-dince onlara inanmış ve saklandığı yerden çıkarak yanlarına gelmiş. Ama sözlerinde durmıyarak onu Medine'den çıkarıp sımsıkı bağlamışlar, her biri yüzer sopa vurmak üzere iyice dövmüşler, sonra da annesine getirmişler. Annesi: "Vallahi, iman ettiğin Muhammed'in dinini inkâr edinceye kadar seni çözmeyeceğim." demiş ve o halde güneşin altında bırakmışlar. Sadece bazı istediklerini (yiyecek, içecek gibi) vermişler. Ayyaş orada güneş altında bağlı haldeyken bu el-Hâris ibn Zeyd gelmiş ve: "Şayet senin üzerinde olduğun din hidayet idiyse ben o hidayeti terkeder, şayet dalâlet idiyse ben o dalâlette kalmaya devam e-derdim." demiş. (Başka bir rivayette: "Eğer ilk dinin hidayet idiyse onu terketmiştin, dalâlet idiyse işte şimdi yine dalâlete döndün." Demiş.[200] Hâris'in bu sözüne kızan Ayyaş: "Allah'a yemin ederim ki yalnız bulduğum an seni öldüreceğim." demiş. Bu hadiseden sonra Ayyaş, Medine-i Münevvere'ye, Allah'ın Rasûlü (sa)'ne hicret etmiş ve orada oturmaya başlamış. Bu arada el-Hâris ibn Zeyd de müslüman olarak Medine'ye hicret etmiş. O gelip müslüman olduğunda Ayyaş Medine'de değilmiş ve Hâris'in müslüman olduğundan da haberi olmamış. Bir gün Küba'da (bir rivayete göre Amr ibn Avf oğullan yurdunda,[201] yürürken bu Haris'i görmüş, görür görmez de üzerine atılıp onu öldürmüş. Çevreden yetişenler: "Ne yaptın? o müslüman olmuştu." demişler. Allah'ın Rasûlü (sa)'ne gelen Ayyaş: "Ey Allah'ın elçisi, geçmişte Haris ile olan durumumu, bana neler yaptıklarını biliyorsun. Ben onu Öldürdüm ama öldürdüğümde onun müslüman olduğunu bilmiyordum." demiş de bu âyet-i kerime nazil olmuş.[202] Usdu'l-Gâbe'de bu kıssada adı geçen el-Hâris ibn Zeyd, Ma'îs oğullan kardeşi (ibn Ma'îs ibn Amir ibn Luayy) olarak verilmekte ve hal tercümesinde Ayyaş ibn Rabîa'nın onu, müslüman olduğunu bilmeden öldürdüğü kaydedilmektedir.[203] Ancak yine aynı eserde el-Hâris ibn Yezîd ibn Enese (veya (Jneyse)'nin, müslüman olarak Medine-i Münevvere'ye gelişi esnasında kendisine Bakî'de rastlıyan ve müslüman olduğundan haberi olmıyan Ayyaş ibn Ebî Rabîa tarafından öldürüldüğü; hemen bunun peşinden de el-Hâris ibn Yezîd el-Kuraşî el-Amirî hakkında aynı bilgilerin tekrarlandığı ve bu âyet-i kerimenin nüzulüne bu öldürme hadisesinin sebep olduğu anlatılmaktadır.[204]
Suddî'den rivayette o şöyle anlatıyor: Mahzûm oğullarında Ayyaş ibn Ebî Rabîa hakkında nazil olmuştur. Ebu Cehl ibn Hişâm'ın ana bir kardeşi idi. Hz. Peygamber (sa) Medidne-i Münevvere'ye hicret etmezden önce ilk muhacirlerle birlikte Medine'ye hicret etmişti. Ebu Cehil, el-Hâris ibn Hişâm ve yanlarında Amir ibn Luayy oğullarından birisi olmak üzere onu aramıya çıkmışlar, arıyarak Medine'ye kadar gelmişler. Kardeşleri arasında annelerinin en çok sevdiği Ayyaş imiş. Bu gelenler Ayyaş ile konuşmuşlar, "Annen seni görünceye kadar hiç bir evin gölgesine girmemeye yemin etti. Güneş altında yatıyor, gel, bir kere seni görsün, tekrar buraya dön." demişler, Medine'ye tekrar dönmesine engel olmıyacaklarına dair Allah'a yemin etmişler. Ayyaş'in bir arkadaşı ona soylu bir hecin devesi vermiş, "Eğer bir şekilde bunlardan korkar veya şüphelenirsen bu hecine biner ellerinden kurtulur gelirsin." demiş. Ancak Medine dışına çıkınca Ayyâş'ın üzerine atılıp onu bağlamışlar, o Amir ibn Luayy oğullarından olan kişi Ayyaş'i dövmüş, Ayyaş da onu öldüreceğine yemin etmiş.Ayyâş Mekke'nin fethine kadar Mekke'de hapis kalmış, fetih günü dışarı çıktığında o kendisini döven Amir'liyi karşıdan gelirken görmüş. O kişi müslüman olmuş ve fakat Ayyaş onun müslüman olduğundan habersiz, tutmuş o adamı öldürmüş de bunun üzerine Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirmiş.[205] Suyûtî, İkrime'den rivayet ettiği bu hadisede Amir ibn Luayy oğullarından olan bu kişinin adını el-Hâris ibn Yezîd olarak veriyor.[206] Herhalde bu kişiler farklı şahıslar olmayıp ihtilâf, bu el-Hâris'in, tabakat kitablarında farklı neseblerle veya neseb silsilesindeki farklı kişilerin zikredilmesinden kaynaklanan lafzî bir ihtilâf olmalıdır
Bu Ayyaş ibn Ebî Rabîa, Hz. Peygamber (sa)'in, Mekke'de kalmış olup da kurtulmaları için kunut'ta bulunduğu zayıf müslümanlardandır.[207]
2. İbn Zeyd'den rivayette o, bu âyet-i kerimenin Ebu'd-Derdâ' ve onun öldürdüğü birisi hakkında nazil olduğunu söylemiştir. Ebu'd-Derdâ bir seriyyede iken bir ihtiyacı için arkadaşlarından bir vadiye doğru ayrılıp gitmiş ve orada koyunlarının başında birisini görerek kılıcıyla üzerine yürümüş. O adam Ebu's-Derdâ'ın kılıcıyla üzerine yürüdüğünü görünce "Lâ ilahe illallah" demişse de o dinlemeyip kılıcıyla vurup öldürmüş, koyununu da sürüp arkadaşlarını yanına gelmiş.Ama içine de bir kurt düşmüş ve gelip Rasûlullah (sa)'a sormuş. Allah'ın Rasûlü (sa): "Kalbini yarıp baktın mı?" buyurmuş ve ona kızmış, kendisi için çıkar bir yol olmadığını söylemiş. Ebu'd-Derdâ der ki: Temenni ettim ki daha önce değil de o anda İslâm'a girmiş olsam." ve Kur'ân'dan "Bir mü'rnin, diğer bir mü'mini hata dışında öldürmesi olur şey değildir..." âyet-i kerimesi nazil oldu.[208]
3. Bekr ibn Harise el-Cuhenî'den rivayete göre ise bu âyet-i kerime onun hakkında nazil olmuştur. O şöyle anlatıyor: Rasûlullah (sa)'ın gönderdiği bir seriyyede idim. Müşriklerle savaştık, ben müşriklerden birine hamle yaptım, saldırdım. O da İslâm ile benden kendini korumak, müslüman oldum diyerek canını kurtarmak istedi. Ama ben dinlemeyip onu Öldürdüm. Bu, Rasûlullah (sa)'a ulaşınca bana kızdı, o kadar çok kızdı ki "Benden uzak dur." buyurdu ama Allah Tealâ ona "Bir mü'minin, diğer bir mü'mini hata dışında öldürmesi olur şey değildir." âyetini vahyetti de benden razı oldu ve kandisine yaklaşmama izin verdi.[209]
4. Ebu'd-Derdâ'nın anlattığına benzer bir hadise Usâme ibn Zeyd'in de başından geçmiş olup bu hadisenin sonunda da bu âyet-i kerimenin nazil olduğu rivayet edilmektedir. Buna göre Usâme ibn Zeyd şöyle anlatıyor: Allah'ın Rasûlü bizi bir seriyyeye göndermişti.Cuheyne arazisinde el-Hurukat (veya el-Hurakat veya el-Huraka) denilen yerde düşmanlara baskın verdik.Düşmanlardan bir adama yetiştim, tam öldürecekken "lâ ilahe illallah" dedi. Ama ben dinlemeyip üzerine saldırdım ve öldürdüm. Sonra içime bir kurt düştü ve Medine/ye dönücümüzde durumu Allah'ın Rasûlü'ne anlattım. Rasûlullah: "O lâ ilahe illallah dedi ve sen onu Öldürdün öyle mi?" buyurdu. Ben: "Ey Allah'ın elçisi, ama silâhtan korkusundan o kelimeyi söyledi." dedim de "Kalbden samimi olarak söyleyip söylemediğini öğrenmek için kalbini yarmadın mı?" buyurdu. Bu sözünü o kadar çok tekrarladı ki o gün müslüman olmuş olmamı temenni ettim.[210] Müslim'deki rivayette olmamakla birlikte Kurtubî, Usâme'den rivayetle Rasûlullah (sa)'ın daha sonra Usâme için üç kere istiğfarda bulunduğunu, bir köle azat etmesini emrettiğini de kaydetmektedir.[211]
Urve ibnu'z-Zubeyr'den rivayet ediliyor ki Huzeyfe ibnu'l-Yemân Uhud günü Hz. Peygamber (sa)'le birlikte imiş. Müslümanlar, onun babası Yemân'ı kâfirlerden biri zannederek üzerine üşüşmüşler ve kılıçlarıyla ona vurmaya başlamışlar. Huzeyfe: "Durun, ne yapıyorsunuz, o benim babam." diyorsa da ancak babasını öldürdükten sonra onun söylediklerini anlıyabilmişler ama iş işten geçmiş. Huzeyfe: "Allah size mağfiret etsin. Elbette O, rahmet edenlerin en merhametli sidir." demiş de Huzeyfe'nin Hz. Peygamber (sa) katında değeri bir kat daha artmış ve işte bunun üzerine bu âyet-i kerime nazil olmuş.[212]


93. Kim de bir mü'mini kasten öldürürse onun cezası, içinde ebediyyen kalacağı cehennemdir, Allah ona gazab etmiş, lanet etmiş ve büyük bir azâb hazırlamıştır.
Kelbî'nin Ebu Salih'ten, onun da İbn Abbâs'tan; îbn Ebî Hâtim'in de Saîd ibn Cubeyr'den rivayetine göre bu âyet-i kerime Mıkyes ibn Subâbe'nin kardeşinin öldürülmesi üzerine işlediği cinayet üzerine nazil olmuştur. Şöyle ki: Bu Mıkyes ibn Subâbe el-Kinânî ve kardeşi Hişâm müslüman olmuşlar. Bir gün Mıkyes, kardeşi Hişâm'ı, Neccâr oğulları içinde öldürülmüş olarak buldu ve gelip Rasûlullah (sa)'a durumu bildirdi. Hz. Peygamber (sa) de yanına Fihr oğullarından ve Bedr ashabından Zuheyr ibn tyâz el-Fihrî'yi katarak "Eğer katili biliyorsanız kısas yapılmak üzere bunlara teslim edin, bilmiyorsanız diyetini verin." diye Neccâr oğullarına gönderdi. Neccâr oğulları o zamanda Küba'da oturuyorlardı. Bunlar Neccâr oğullarına geldiler ve Hz. Peygamber (sa)'in emrini tebliğ ettiler. Onlar da "Allah'ın Rasûlü (sa)'nün emri başımız üstüne. Katili bilmiyoruz ve fakat diyetini verelim." dediler ve getirip öldürülen Hişâm'in diyeti olarak yüz deveyi o ikisine teslim ettiler. Mıkyes ve Zubeyr de develeri alarak Medine'ye doğru yola çıktılar. Kubâ-Medine arası yaklaşık bir saatlik yoldu. Yolda şeytan Mıkyes'e vesvese verdi de Mıkyes kendi kendine: "Kardeşinin diyetini alıp da kendine baş kakıncağı mı yapacaksın. Yanındakini öldür, cana can olsun, aldığın diyet de kâr kalsın," deyip Zubeyr'in bir gaflet anını kollayarak başına vurduğu bir kaya parçasıyla onu öldürdü, develerden birine bindi, diğerlerini de sürüp
"Onun (kardeşimin) yerine Fihrî'yi öldürdüm ve diyetini yüklettim
Neccâr oğullan ileri gelenlerine, o puğur deve sahiplerine
Öcümü aldım ve dayanıp yan geldim
İlk evvel putlara dönen de ben oldum."
diyerek irtidad etmiş halde Mekke'ye geldi. İşte bunun üzerine bu âyet-i kerime nazil oldu.[1]
İbn Cureyc'den rivayette ise Hz. Peygamber (sa)'in, Mıkyes'in kardeşinin diyetini Neccâr oğullarından alıp ona verdiği, daha sonra bir ihtiyacı için Mıkyes ile Fihr oğullarından birisini bir yere gönderdiği, Güçlü kuvvetli birisi olan Mıkyes'in yolda o Fihr'li'yi yere yıkıp başını iki taş arasına koyarak ezip öldürdükten sonra irtidad edip Mekke'ye gittiği, dönmemeleri üzerine Hz. Peygamber (sa)'in: "Herhalde bir şey oldu da dönmediler. Vallahi eğer Fihr'liye bir şey yapmışsa (onu öldürmüşse) Harem'de, Harem dışında, savaşta ve barışta olmasına bakmaz ona eman vermem." buyurmuş olduğu ve bu âyet-i kerimenin onun hakkında nâzîl olduğu, Mıkyes'in Mekke'nin fethi günü öldürüldüğü ayrıntılarına yer verilmektedir.[2] Hişâm ibn Subâbe'nin Mureysf gazvesi günü yanlışlıkla Avf ibnu'l-Hazrec oğullarından birisi tarafından düşman zannedilerek öldürülmüş olduğu rivayeti de vardır.[3] Mekke'nin fethi günü Hz. Peygamber (sa)'in, kanını heder ettiği ve .nerede bulunursa öldürülmesini emrettiklerinden birisi de işte bu Mıkyes'tir. Fetih günü Ka'be'nin Örtüsüne yapışmış olarak bulunup öldürülmüştür.[4]
Furkan Sûresinin 70. âyeti ile bu âyet arasındaki zahirî çelişki âlimleri, hangisinin daha önce indiğini araştırmaya sevketmiştir. Bu husustaki rivayetler muhtelif olup ikisinin inmesi arasında altı ayla sekiz sene arasında değişen bir süre olduğu rivayetlerde zikredilmekle birlikte rivayetlerin ittifakıyla bu âyet-i kerime yani Nisa, 92 âyeti, Furkân 70 âyetinden sonra nazil olmuştur. Hattâ ibn Abbâs'tan gelen bir rivayette Nisa 92 âyetinin son nazil olan âyetlerden (bir rivayette son nazil olan âyet) olduğu, hiçbir şekilde değiştirilmediği ve nesholunmadtğl açıkça belirtilmektedir.[5]

94. Ey iman edenler, Allah yoluna koyulduğunuz, cihada çıktığınız zaman iyice araştırın ve size selâm verene, dünya hayatının geçici menfaatine göz dikerek: "Sen mü'min değilsin. " demeyin. Allah katında çok ganimetler vardır. Önce siz de öyleydiniz de Allah size lûtufta bulundu. O halde iyice araştırın. Hiç şüphesiz Allah yapmakta olduklarınıza Habîr'dir.
1. Buhârî ve Ebu Davud'un İbn Abbâs'tan rivayetle tahric ettiklerine göre bir savaşta müslümanlar küçük bir ganimetin yanında duran bir adam görmüşler. Adam müslümanlara: "es-selâmu aleyküm." demiş ama onlar adamı öldürerek yanında bulunan o küçük ganimeti almışlar. İşte bunun üzerine bu âyet-i kerime nazil olmuş.[6]
2. İbn Ömer'den rivayet ediliyor: Hz. Peygamber (sa), Muhallim ibn Cessâme'yi bir seriyye'ye göndermişti. Amir ibnu'l-Azbat onlara rastlamış ve kendilerine İslâm'ın selâmı ile selâm vermişken câhiliye devrinde aralarındaki bir kinden dolayı Muhallim ona bir ok atmış ve öldürmüş. Bu haber Hz. Peygamber (sa)'e geldiğinde Uyeyne ibn Hısn ve Akra' ibn Habis onun hakkında konuşmuş, Hz. Peygamberdin huzurunda münakaşa etmişler. Akra': "Ey Allah'ın elçisi, bugün sünneti uygular, yarın değiştirirsin (veya yarın başka bir hadisede kısas yerine diyet uygularsın) demiş. Uyeyne ise: "Hayır, Allah'a yemin olsun ki onun kadınları da benim kadınlarımın, yakınlarının öldürülmesi acısını tatmadıkça razı olmam." demiş. Muhallim, iki bürdeye sarınmış olarak Allah'ın Rasûlü (sa)'nün huzuruna gelmiş ve ondan kendisi için istiğfarda bu-unmasmı istemiş. Hz. Peygamber (sa): "Allah seni bağışlamasın." buyurmuş. Muhallim, göz yaşları bürdesini ıslatarak kalkmış, gitmiş ve yedinci gün de ü-züntüsünden ölmüş. Götürüp defnetmişler, fakat toprak onu kabul etmiyerek dışarı atmış. Tekrar defnetmişler, toprak onu yine dışarı atmış. Gelip Allah'ın Rasûlü (sa)'ne durumu haber vermişler, "Toprak, sizin bu arkadaşınızdan daha şerli olanını kabul etmiştir. Fakat Allah Tealâ size öğüt vermek istemiştir, (başka bir rivayette: mü'minin öldürülmesi konusunda size bir mucize göstermek istemiştir.)" buyurmuş. Sonra onu götürüp iki dağ arasına atıp üzerine de taşlar yığmışlar ve Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi İndirmiş.[7] Urve îbnu'z-Zubeyr'den rivayette Uyeyne ile Akra' ibn Habis arasında geçen tartışma, daha doğrusu Hz. Peygamber (sa)'in huzurundaki konuşmalarının sebebi biraz açıklık kazanmaktadır. Buna göre Uyeyne ibn Hısn, Kays kabilesinin e-fendisi olarak, öğle namazını kıldırdıktan sonra bir ağaç altına çekilen Efendimiz'in huzuruna, kendilerinden olup da öldürülen Amir ibnu'l-Azbat'ın kanı «kısası veya diyeti)nı taleb etmek üzere gelmiş, "Ey Allah'ın Rasûlü, onun, benim kabilemin kadınlarına tattırdığı acıyı ona tattırmadan bırakmam." demiş; Akra' ibn Habis de Hındif kabilesinden olarak Muhallim ibn Cessâme'yi müdafaa etmiştir. Bu arada kavmin hizmetkârlarından olup da orada bulunan Matar eî-Leysî (veya Leys oğullarından Mukeytil) adındaki kişi de aEy Allah'ın Rasûlü, ben doğrusu İslâm'ın başlarında bu öldürülenin bir benzerini göremedim. Bu hadise şuna benziyor: Bir koyun sürüsü cfüşünû'n, o'nüWe£i7ere bir taş atılır da arkada olanları ürker. Ey Allah'ın elçisi bugün sünnetini uygularsın (kısas yaparsın), yarın da bunu değiştiriverirsin (ya da diyete hükmedersin) olur biter." demiştir.[8]
Bu Muhallim ibn Cessâme'nin Ölümü ve defnedilmesi konusunda Kurtubî biraz daha ayrıntıya giriyor. Buna göre ravi şöyle anlatıyor: Götürüp defnettik. Sabah bir de baktık ki cenaze toprağın üstünde duruyor (sanki toprak cenazeyi dışarı atmış)! Herhalde bir düşmanı kabrini açmış ve soymuş." diye düşündük ve yeniden defnedip bir daha kabrini soyan olmasın diye başına da bir kaç köleyi nöbetçi diktik. Ertesi sabah bir de baktık ki ceset yine toprağın üstünde. "Herhalde köleler uyuya kaldılar." diye düşünüp tekrar gömdük ve bu sefer kendimiz kabrin başında gece nöbet bekledik. Kabri soymaya gelen giden olmadı ama sabahleyin bir de baktık ceset yine toprağın üstünde bunun üzerine götürüp bir vadiye attlk.[9]
Bu hadiseyi, aynı seriyyede bulunan Abdullah ibn Ebî Hadred de şöyle anlatıyor: Allah'ın Rasûîü (sa) bizi bir seriyye ile îdam'a gönderdi. İçlerinde Ebu Katâde el-Hâris ibn Rabaî ve Muhallim ibn Cessâme ibn Kays el-Leysî'nin de bulunduğu bir grup içinde çıktık. Batnu idam denilen mevkiye geldiğimizde Amir ibnu'l-Azbat el-Eşcaî bize rastladı. Bir deve üzerinde, yanında bir miktar eşya ve bir süt tulumu vardı. Bize İslâm'ın selâmı ile selâm verdi. Biz ona dokunmadık ama daha önceden aralarındaki bir kin ve düşmanlıktan dolayı Muhallim ibn Cessâme el-Leysî hücum edip onu öldürdü, devesini ve malını aldı. Allah'ın Rasûlü (sa)'ne gelip de durumu haber verdik de bizim hakkımızda Kur'ân'dan "Ey iman edenler, Allah yoluna koyulduğunuz, cihada çıktığınız zaman iyice araştırın ve size selâm verene, dünya hayatının geçici menfaatine göz dikerek: "Sen mü'min değilsin." demeyin." âyeti indi (Taberî, age. v,i40). Ancak bir rivayete göre bu âyet-i kerime Muhallim ibn Cessâme hakkında nazil olmamış, Muhallim de Hz. Peygamber (sa)'in hayatında vefat etmemiş, ömrünün sonlarında Hıms'a gitmiş ve İbnu'z-Zubeyr'in halifeliği günlerinde orada vefat etmiştir.[10]
3. İbn Abbâs'tan rivayet ediliyor: Suleym oğullarından bir adam Hz. Peygamber (sa)'in ashabından bir gruba rastlamış. Yanında kendisine ait bir koyun sürüsü de varmış. Müslümanlara selâm vermiş. "Bu adam, olsa olsa bizden korunmak için bize selâm vermiştir." dediler, üzerine yürüyüp onu öldürdüler, yanındaki sürüyü de sürüp Hz. Peygamber (sa)'e getirdiler. İşte bunun üzerine Allah Tealâ "Ey iman edenler, Allah yoluna koyulduğunuz, cihada çıktığınız zaman iyice araştırın ve size selâm verene, dünya hayatının geçici menfaatine göz dikerek: "Sen mü'min değilsin." demeyin.." âyet-i kerimesini indirdi.[11]
4. "Ey iman edenler, Allah yoluna koyulduğunuz, cihada çıktığınız zaman iyice araştırın ve size selâm verene, dünya hayatının geçici menfaatine göz dikerek: "Sen mü'min değilsin." demeyin." âyet-i kerimesi hakkında Katâde'den rivayette o şöyle demiştir: Bu, Gatafan'dan Mirdâs hakkındadır. Fedek halkı üzerine Allah'ın Rasûlü bir seriyye göndermişti. Orada Gatafan'dan bazıları da vardı. Mirdâs da onlardandı. Arkadaşları üzerlerine bir müslüman seriyyenin geldiğini duyunca kaçtılar ama Mirdâs: "Ben mü'minim ve ben sizinle gelmiyeceğim." diyerek orada kaldı. Sabah müslüman seriyye orayı bastığında Mirdâs'a rastladılar. Mirdâs onlara (İslâm'ın selâmı ile) selâm verdi ve fakat onlar Mirdâs'i Öldürdüler ve yanında bulunan malını da aldılar. İşte onun durumu hakkında Allah Tealâ "Ey iman edenler, Allah yoluna koyulduğunuz, cihada çıktığınız zaman iyice araştırın ve size selâm verene, dünya hayatının geçici menfaatine göz dikerek: "Sen mü'min değilsin." demeyin." âyetini indirdi.[12]
Bu hadise Suddî tarafından biraz daha geniş naklediliyor. Şöyle ki: Rasûlullah (sa) Damre oğullan üzerine Usâme ibn Zeyd komutasında bir seriyye gönderdi.Damre oğullarından adı Mirdâs ibn Nehîk olan birisine rastladılar. Yanında bir miktar koyun ve kırmızı bir deve vardı. Onları görünce dağda bir mağaraya sığındı, Usâme de peşine düştü. Mirdâs koyunlarını mağaraya koyup onlara doğru geldi ve "es-Selâmu aleykum. Allah'ın yegâne ilâh ve Muhammed'in O'nun elçisi olduğuna şehadet ederim." dedi. Ancak Usâme, devesi ve koyunları için ona hücum ederek onu öldürdü. Hz. Peygamber (sa) Usâme'yi bir seriyyeye gönderdiği zaman onun için hayır duada bulunur ve ashabına da onu sorar (onun hakkındaki haberleri ashabına sorar veya ashabının da ona hayır dua etmesini istermiş). Bu sefer Usâme seriyyeden döndüğünde ise ashabına Usâme'nin ne yaptığını sormamış, ashabı Usâme hakkında konuşmaya başlamışlar ve: "Ey Allah'ın Rasûlü, Usâme bir adama rastlamış. Adam kelime-tevhid getirmiş ama Usâme adamın üzerine hücum etmiş, o kaçarken onu öldürmüş." demişler ve ashab arasında söz çoğalmış, yayılmış. Allah'ın Rasûlü >a) başını kaldırmış ve Usâme'ye: "Lâ ilahe illallah diyen birini nasıl öldür-zün?n buyurmuş. Usâme; "Ey A))ah'}» e)pjsj, o adam, bizden korunmak, canını »v jrtarmak için bu kelimeyi söyledi." demiş. Allah'ın Rasûlü (sa): "Kalbini yarım da oraya baktın mı?" buyurmuş. Usâme: "Ey Allah'ın elçisi, kalbi de vücudunun bir parçası." demiş ve Allah Tealâ bu âyet-i kerimeyi indirmiş. Mesrûk'tan rivayette öldürülen adamın müşriklerden birisi olduğu, "es-Selâmu ileykum, ben mü'minim." dediği, müslumanların da onun, canını ve malını kur-:armak için böyle söylediğini zannettikleri, onu Öldürüp koyunlarını aldıkları kaydedilmekte, isim verilmemektedir. Mesrûk'tan rivayette de onu öldürenin Mikdâd ibnu'l-Esved olduğu belirtilmektedir.[13] KelbFnin Ebu Salih'ten, onun da İbn Abbâs'tan rivayetlerinde bu seriyyenin komutanı Gâlib ibn Fudâle el-Leysî olarak zikredilmektedir.[14]
5. İbn Zeyd'den rivayette ise biraz önce geçen (92. âyetin nüzul sebebleri arasında) Ebu'd-Derdâ' hadisesi üzerine inen âyetler buraya kadar uzatılmakta ve onun hakkında inen âyetler meyanmda bu âyet-i kerime de zikredilmektedir.[15]

6. Bu âyet-i kerimenin el-Mikdâd veya Gâlib ibn Fudâle el-Leysî hakkında nazil olduğu da söylenmiştir.[16] Bunlardan Mikdâd ibnu'l-Esvedie ilgili olanı Saîd ibn Cubeyr tarafından İbn Abbâs'tan rivayet edilmektedir ki Hz. Peygamber (sa)'in, Mikdâd'ı azarlarken "Senin Öldürdüğün, kâfir kavim içinde imanını gizleyen mü'min bir kişiydi. İmanını açığa vurduğunda da sen öldürdün.Daha önce Mekke'de sen de onun gibiydin ve imanını gizliyordun." buyurduğu ayrıntısına da yer verilmektedir.[17]
7. Kudâd ibnu'l-Hıdricân ibn Mâlik el-Yemânî hakkında nazil olduğu, bizzat kardeşi Cez' ibnu'l-Hıdricân tarafından şöyle nakledilmektedir: Kardeşim Kudâd, Yemen'den, oradaki Serevâtu'I-Ezd'den el-Kanevnâ denilen yerden Hz. Peygamber (sa)'e gelen bir hey'et içinde idi. Hey'et, babamız Hidricân'a itaatle Hz. Muhammed'e iman eden 600 hane müslümanın imanını haber vermek üzere Hz. Peygamber'e gelmekteydi. Yolda Hz. Peygamber (sa) tarafından gönderilmiş seriyyelerden birisi, bunlara rastlar, kardeşim Kudâd her ne kadar "Ben mü'minim." demişse de kabul etmeyip öldürürler. Onu, geceleyin öldürmüşler. Bu haber bize ulaşınca çıkıp Hz. Peygamber (sa)'e geldim ve durumu haber verip öcümün alınmasını istedim.Hz. Peygamber (sa)'e "Ey iman edenler, Allah yoluna koyulduğunuz, cihada çıktığınız zaman iyice araştırın ve size selâm verene, dünya hayatının geçici menfaatine göz dikerek: "Sen mü'min değilsin." demeyin." âyet-i kerimesi nazil oldu da Hz, Peygamber (sa), kardeşimin diyeti olarak 1000 dinar verdi ve bana 100 kırmızı deve verilmesini emretti. Bu haber Ebu Nuaym ve İbn Mende tarafından tahrîc olunmuştur.[18]
Görüldüğü üzere bu âyet-i kerimenin kim veya kimler hakkında indiği konusunda rivayetler muhteliftir ve sanki bunlar, nüzul sebebini beyan yerine âyet-i kerimenin hükmünün, bu konuda rivayet edilen hadiselerde zikri geçen ve "bir mü'm in i hata ile öldüren kişi veya kişiler"e şâmil olduğunu haber vermektedir. Ancak bu hadiselerin birbirine yakın zamanlarda meydana gelmiş ve hepsinden sonra bu âyet-i kerimenin inmiş olması da ihtimal dışı değildir.[19]

95. Mü'mirilerden, Özür sahibi olanlar dışında (evlerinde) oturanlarla Allah yolunda mallarıyla, canlarıyla savaşanlar bir olmaz. Allah, mallarıyla, canlarıyla savaşanları derece itibariyle onlardan çok üstün kıldı. (Gerçi) Allah hepsine cenneti va 'detmiştir. Fakat Allah, savaşanlara oturanların üstünde daha büyük bir ecir vermiştir.
l. "Mü'minlerden evlerinde oturup cihada gitmeyenlerle mallarıyla ve canlarıyla Allah yolunda cihad edenler eşit olmazlar." âyeti nazil olduğunda Allah'ın Rasûlü, Zeyd ibn Sabit'i çağırıp bu âyetin üzerine yazılması için bir deve kürek kemiği getirmesini istedi. O sırada oraya gelen Abdullah ibn Ümmi Mektûm bu âyeti duyunca (cihada katılamama konusunda kendi durumunu söyleyince) "Özür sahibi olanlar dışında" kısmı da nazil oldu.[20]
Buhârî, Tirmizî ve Taberî'de Zeyd ibn Sâbit'ten rivayette "İbn Ümmi Mektûm'un: "Ey Allah'ın elçisi, şayet cihada gücüm yetse elbette ben de cihad ederdim." dediği; Zeyd ibn Sâbit'in "Efendimize vahiy gelmeye başladı, dizi benim dizimin üzerindeydi. O kadar ağırlaştı ki bacağım kırılacak sandım, sonra açıldı da "özür sahibi olanlar dışında." buyurdu." sözleri de ayrıntı olarak bulunmaktadır.[21] Berâ İbn Azib'den, Hz. Peygamber (sa)'in, aynı âyet-i kerimeyi yazmasını kendisinden istediği rivayetleri de vardır.[22]
2. İbn Abbâs'tan gelen rivayet ise âyetin nüzulünü Bedr gazvesi ile ilişkilendirmektedir: O şöyle demiştir: Elbette mü'minlerden Bedr gazvesine çıkanlarla, çıkmayıp Medine'de oturanlar eşit değildirler. Bedr gazvesine çıkma emri nazil olduğunda Abdullah ibn Ümmi Mektûm ve Ebu Ahmed (Abdullah) ibn Cahş ibn Kays el-Esedî geldiler ve: "Ey Allah'ın elçisi, biz ikimiz a'mâyız; bize bir ruhsat yok mu?" dediler de bu âyet-i kerime nazil oldu.[23] İbn Abbâs'tan gelen diğer bir rivayette ise o şöyle anlatıyor: "Mü'minlerden (evlerinde) oturanlarla Allah yolunda mallarıyla, canlarıyla savaşanlar bir olmaz." âyet-i kerimesi nazil olduğunda bunu işiten A'mâ Abdullah ibn Ümmi Mektûm Allah'ın Rasûlü (sa)'ne gelip: "Ey Allah'ın elçisi, Allah cihad hakkında senin de bildiğin âyeti indirdi. Ben, gözleri kör bir adamım, cihada gücüm yetmiyor. Benim için, evimde oturup cihada katılmamaya Allah katında bir ruhsat yok mu?" diye sordu. Allah'ın Rasûlü (sa): "Senin durumun hakkında bana bir emir gelmedi. Sen ve senin gibiler için bir ruhsat olup olmadığını bilmiyorum." buyurdu. İbn Ümmi Mektûm: "Ey Allahım! gözlerimin görmemesi konusunda sana müracaat ediyorum!" dedi ve daha sonra Allah Tealâ, Rasûlü'ne "Mü'minlerden, özür sahibi olanlar dışında (evlerinde) oturanlarla Allah yolunda mallarıyla, canlarıyla savaşanlar bir ol-maz.Allah, mallarıyla, canlarıyla savaşanları derece itibariyle onlardan çok üstün kildi." âyetini indirdi.[24]
İbnu'l-Munzir'in Katâde'den rivayetine göre bu İbn Ümmi Mektûm hakkında Kur'ân'dan dört âyet-i kerime nazil olmuştur. Birisi bu âyet-i kerime, diğerleri de Nûr, 24/61; Hacc,22/16 ve Abese, 80/1 âyetleridir.[25]

97. Kendilerinin zâlimleri olarak canlarını alacağı kimselere melekler derler ki: Ne işte idiniz? Onlar: "Biz, yeryüzünde âciz kimselerdik," derler. Melekler de: "Allah 'in arzı geniş değil miydi? Siz de orada hicret edeydiniz ya." derler. İşte onlar; onların barınakları cehennemdir. O, ne kötü yerdir.
98. Ancak erkek, kadın ve çocuklardan çaresiz kalarak bir yol bulamıyan zavallılar müstesnadır.
99. Umulur ki Allah onları affetsin ve Allah Afüvv 'dür, Gafur'dur.
Hz. Peygamber (sa) Mekke-i Mükerreme'de iken müslüman olup da O'nun Medine-i Münevvere'ye hicretinden sonra da aile ve kabilelerince hapsedilerek hicretlerine izin verilmeyip Mekke'de kalan, sonra da kavimleriyle birlikte Bedr'e gelen ve orada savaşta ölen gençler hakkında nazil olmuştur. İbn Hişâm bunların isimlerini vermektedir: el-Hâris ibn Zem'a ibnu'l-Esved, Ebu Kays ibnu'l-Fâkih ibnu'l-Muğîra, Ali îbn Umeyye ibn Halef, el-As ibn Munebbih İbmi'l-Haccâc[26] İkrime'den rivayette bu gençlerin isimleri: Kays ibnu'l-Fâkih ibnu'l-Muğîra, Kays ibnu'l-Velîd ibnu'l-Muğîra, Ebu'l-As ibn Munebbih ibnu'l-Haccâc şeklinde; İbn Merdûye rivayetinde "Kays ibmTl-Velîd ibnu'l-Muğîra, Ebu Kays ibnu'l-Fâkih ibnu'l-Muğîra, el-Velîd ibn Utbe ibn Rabîa, Amr ibn Umeyye ibn Sufyân ve Ali ibn Umeyye ibn Halef şeklinde[27] farklı olarak zikredilmektedir.[28] Buhârî'de bu haber "Müslümanlardan bazı kimseler (Mekke'de kalarak imanlarını gizleyenler) müşriklerle birlikte savaşa çıkıp onların sayısını çoğalttılar; atılan bir ok onlardan birine isabet edip öldürmüş, savurulan bir kılıç onlardan birine isabet edip öldürmüştü de Allah Tealâ bu âyeti indirdi." şeklinde kısaca yer alır.[29]
İbn Vehb'den rivayette o, "Kendilerinin zâlimleri olarak canlarını alacağı kimselere melekler derler ki:... Ancak erkek, kadın ve çocuklardan çaresiz kalarak bir yol bulamıyan zavallılar müstesnadır." âyetini İbn Zeyd'e sormuş da o şöyle demiş: Hz. Peygamber (sa), peygamber olarak gönderilip de iman açığa çıkıp zahir olunca münafıklık da ortaya çıktı. Bazı kimseler Allah'ın Rasûlü (sa)'ne gelip: "Ey Allah'ın elçisi, şu kavmin bize şöyle şöyle yapmasından, işkence yapmasından korkmasak elbette biz de müslüman olurduk. Fakat biz, Allah'ın yegâne ilâh olduğuna ve senin Allah'ın elçisi olduğuna şehadet ediyoruz." demişlerdi. Hz. Peygamber (sa)'e böyle söylemekle birlikte Bedr günü olunca müşrikler ayaklanıp da "Hiç kimse bizden arkaya kalmıyacak, her kim geride kalırsa evini yıkarız, malını da kendimiz için mubah sayarız." deyince Hz. Peygamber (sa)'e o sözü söyleyenler de onlarla birlikte savaşa çıktı-lar.Onlardan bir kısmı öldürüldü, bir kısmı da esir oldu. Onlardan öldürülenler hakkında Allah Tealâ: "Kendilerinin zâlimleri olarak canlarını alacağı kimselere melekler derler ki: Ne işte idiniz? Onlar: "Biz, yeryüzünde âciz kimselerdik." derler. Melekler de: "Allah'ın arzı geniş değil miydi? Siz de orada hicret edip o sizi zayıf görenleri terketseydiniz ya." derler. İşte onlar; onların barınakları cehennemdir. O, ne kötü yerdir." buyurdu. Sonra onlardan sâdık olanların mazeretlerini kabul ederek: "Ancak erkek, kadın ve çocuklardan çaresiz kalarak bir yol bulamıyan zavallılar müstesnadır. Umulur ki Allah onların müşrikler arasında oturmalarını, onlarla birlikte kalmalarını affetsin." buyurdu.. Onlardan esir edilenler: "Ey Allah'ın elçisi, biliyorsun ki biz sana gelir ve Allah'ın yegâne ilâh olduğuna ve senin Allah'ın elçisi olduğuna şehadet ederdik. Bu kavimle (müşriklerle) onlardan korkumuzdan birlikte çıktık." dediler de Allah Tealâ: "Ey peygamber, elinizdeki esirlere de ki: Eğer Allah, kalbinizde hayır olduğunu bilirse sizden alınandan daha hayırlısını size verir ve peygamber'e karşı müşriklerle birlikte savaşmaya çıkmış olmanızı bağışlar. Eğer sana hainlik yapmak isterlerse daha önce Allah'a da hainlik etmişler ve müşriklerle birlikte savaşa çıkmışlardı da Allah, onlara karşı sana imkân ve kudret vermişti ve Allah A-lîm'dir, Hakîm'dir." (Enfâl, 8/70-71) buyurdu.[30]
İbn Abbâs'tan gelen bir rivayette de bu Mekke'de kalarak imanlarını gizleyen müslümanlar bu âyet-i kerime yanında başka âyetlerin de nüzulüne sebeptirler. İbn Cerîr, İbnu'l-Munzir, İbn Ebî Hâtîm ve Sünen'inde Beyhakî'nin İbn Abbâs'tan rivayetle tahriclerinde o şöyle anlatıyor: Mekkelilerden bazıları müslüman olmuş ve fakat imanlarını gizlemişlerdi. Bedr günü müşrikler bunları da beraberlerinde çıkarmışlar ve müşrikler safında yer alan bu gizli m üs! umanlardan bazıları savaşta ölmüştü. Müslümanlar: "Onlar da bizim arka-daşlarımızdıiar. Müşrikler safında savaşmaya zorlandılar; binaenaleyh onlar için istiğfarda bulunun." demişlerdi. Bunun üzerine "Kendilerinin zâlimleri olarak canlarını alacağı kimselere melekler derler ki:.." âyet-i kerimesi nazil oldu. Medine'deki müslümanlar bu âyet-i kerimeyi, Mekke'de kalıp imanlarını gizleyen kimselere yazıp gönderdiler ki onların müşrikler arasında kalarak ölmeleri halinde özürleri kabul edilmiyecektir. Bunun üzerine kalan mü'minler Mekke'den Medine'ye gitmek üzere yola çıktılar. Onların Mekke'den çıktığını duyan müşrikler onları takiple yakaladılar ve tekrar Mekke'ye götürdüler. Onlardan bazıları bu fitneye kapılıp imanlarından döndüler. Bunlar hakkında da 'insanlardan öyleleri vardır ki "Allah'a iman ettik derler de Allah yolunda eziyete uğratıldıklarında insanların fitnesini Allah'ın azabı imiş gibi tanır..." (Ankebût, 29/10) âyet-i kerimesi nazil oldu.
Medineli müslümanlar bu sefer bu âyet-i kerimeyi yazıp Mekke'de kalan gizli mü'minlere gönderdiler de o imanlarını gizleyenler iyice üzülüp bütün hayırlardan umutlarını kestiler. Bunun üzerine onların hakkında "Hem Rabbın, işkenceye uğratıldıktan sonra hicret eden, sonra Allah yolunda savaşan ve sabredenlerle birliktedir. Muhakkak ki Rabbın bundan sonra da Gafur'dur, Rahîm'dir.1' (Nahl, 16/110) âyet-i kerimesi nazil oldu.
Medineli müslümanlar bu âyet-i kerimeyi de yazarak Mekke'de imanlarını gizleyenlere gönderdiler ve dediler ki: "Allah sizin için bir çıkış yolu gösterdi." Bu mektup üzerine kalan mü'minler Mekke'den, Medine'ye gitmek üzere yola çıktılar. Bu sefer de müşrikler onların Medine'ye hicret etmek üzere çıktıklarını iştip peşlerine düştüler. Onlara yetiştiler, kaçıp kurtulabilenler kurtuldu, kaçamıyanlar da müşrikler tarafından öldürüldü.[31]
Avfî'nin İbn Abbâs'tan rivayetine göre ise Rasûlullah (sa) ile birlikte savaşa çıkmayıp geride kalan bir kavim hakkında nazil olmuştur. İşte melekler bunlardan, Hz. Peygamber (sa)'e kavuşmadan Ölenlerin yüzlerine ve arkalarına vurmuşlardır.[32]
Aslında bundan öceki rivayetle bunun arasında meal itibariyle fark yoktur. Hangi sebeple olursa olsun iman ettikten sonra Mekke'de kalanlar da, Medine'de olup Hz. Peygamber (sa) ile birlikte çıkmayanlar da neticede Hz. Peygamber (sa)'in düşman karşısında gücünü artırma yerine eksiltmişler ve Hz. Peygamber (sa)'e muvafakat etmemişler ve âyet böylelerini kınama siyakında inmiştir.[33]

98. Ancak erkek, kadın ve çocuklardan, çaresiz kalarak bir yol bulamıyan zavallılar (güçsüzler) bundan müstesnadır.
Mucâhid der ki: Müslümanların, Bedr gazvesinden sonra imanlarını gizleyerek halâ Mekke'de kalmakta devam eden zayıf ve çaresiz müslümanlar hakkında: "Onlar da Bedr'de müşriklerle birlikte bize karşı savaşmaya çıkıp da öldürülenler mertebesindedirİer." demeleri üzerine bu âyet-i kerime nazil oldu.[34]

100. Her kim Allah yolunda hicret ederse yeryüzünde bereketli yer ve genişlik bulur. Allah*a ve Rasulü'ne muhacir olarak evinden çıkan kimseye Ölüm gelirse onun mükâfatını vermek Allah'a düşer ve Allah Gafur'dur, Rahim 'dir.
l. Katâde'den rivayete göre o şöyle anlatıyor: "Kendilerinin zâlimleri olarak canlarını alacağı kimselere melekler derler ki: Ne işte idiniz? Onlar: "Biz, yeryüzünde âciz kimselerdik." derler. Melekler de: "Allah'ın arzı geniş değil miydi? Siz de orada hicret edeydiniz ya." derler..." âyeti nazil olduğunda o gün müslumanlardan bir adam hasta olduğu halde: "Allah'a yemin olsun ki benim bir mazeretim yok, yol bulamıyan çaresiz birisi değilim, zenginim de. Beni binitime bindirin." dedi, binitine bindirdiler (veya yüklediler), yola çıktı ama yolda ölüm onu yakaladı da onun hakkında "Allah'a ve Rasulü'ne muhacir olarak evinden çıkan kimseye ölüm gelirse..." âyet-i kerimesi nazil oldu.[35] Katâde'den gelen ikinci bir rivayette bu zâtın ismi de verilmekte; adının Sebre olduğu ve Harem'i geçer geçmez vefat ettiği belirtilmektedir.[36] Saîd ibn Cubeyr'den gelen rivayette bu zâtın Huzâa kabilesinden Damre ibnu'1-îs veya el-îs ibn Damre ibnu'z -Zinbâ' olduğu; tkrime'den rivayette Damre oğullarından bir adam olduğu ve Hashâs'da iken ölümün onu yakaladığı; Suddî'den rivayette bu kişinin Damre ibn Cundeb ed-Damrî olduğu, Mekke'den ayrılmak üzere binitine bindirilip Medine'ye yöneldiğinde "Ey Allahım, ben Sana ve Rasulü'ne muhacirim." dediği; îkrime'den gelen başka bir rivayette bu kişinin Cundeb ibn Damre el-Cenda'î adında bir ihtiyar olduğu, yolda öldüğü ve Hz. Peygamber (sa)'in ashabının onun hakkında: "Hicret etmezden önce öldü, bilmiyoruz müşriklerin dostluğu üzere üzere mi yoksa müslüman olarak mı öldü?" demeleri üzerine bu âyet-i kerimenin nazil olduğu kaydedilmektedir.[37]
Dahhâk'ten rivayet ediliyor: Allah Tealâ, (Mekke'de kalarak müşriklerle birlikte Bedr'e çıkmaya mecbur kalan) ve Bedr'de öldürülenler hakkında "Kendilerinin zâlimleri olarak canlarını alacağı kimselere melekler derler ki: Ne işte idiniz? Onlar: "Biz, yeryüzünde âciz kimselerdik." derler. Melekler de: "Allah'ın arzı geniş değil miydi? Siz de orada hicret edeydiniz ya." derler..." âyet-i kerimesini indirdiğinde Leys oğullarından olup Hz. Peygamber (sa)'in dini üzere olan ve fakat Mekke'de ikamet eden, ihtiyar ve zayıf olduğu için de mazur görülmüş olan bir adam, haklarında Allah'ın bu âyet-i kerimeyi indirmiş olduğunu işitince ailesine: "Bu gece kat'iyyen Mekke'de geceliyecek değilim." dedi. Ailesi onu hasta hasta Mekke'den (Medine'ye götürmek üzere) çıkardılar. Medine yolunda Ten'îm'e ulaştıklarında ölüm onu yakaladı. İşte onun hakkında "Allah'a ve Rasûlü'ne muhacir olarak evinden çıkan kimseye ölüm gelirse..." âyet-i kerimesi nazil oldu. İbn Abbâs'tan gelen bir rivayette bu kişinin Bekr o-ğullarından Damre adında birisi olduğu ve hasta hasta ailesine: "Beni Mekke'den çıkarın." dediği, ailesinin: "Nereye çıkaralım?" soruları üzerine elîyie Medine tarafını işaret ettiği ve âyet-i kerimenin onun hakkında nazil olduğu kaydedilmektedir.[38] Saîd ibn Cubeyr'den gelen rivayette ise bu âyet-i kerimenin nüzulünden önce "Mü'minlerden, özür sahibi olanlar dışında (evlerinde) oturanlarla Allah yolunda mallarıyla, canlarıyla savaşanlar bir olmaz." (Nisa, 4/95) âyetinin, peşinden "Allah, mallarıyla, canlarıyla savaşanları derece itibariyle onlardan çok üstün kıldı." (Nisa, 95) âyetlerinin indiği, Mekke'de bulunan müslümanların bunları kendileri için hep birer ruhsat olarak telâkki ettikleri; nihayet "Kendilerinin zâlimleri olarak canlarını alacağı kimselere melekler derler ki: Ne işte idiniz? Onlar: "Biz, yeryüzünde âciz kimselerdik." derler. Melekler de: "Allah'ın arzı geniş değil miydi? Siz de orada hicret edeydiniz ya." derler. İşte onlar; onların barınakları cehennemdir. O, ne kötü yerdir." âyet-i kerimesi nazil olunca "İşte bu âyet, artık buradan hicret etmemizi vacip kıldı." dedikleri, bunun akabinde de bir istisna kabilinden olarak "Ancak erkek, kadın ve çocuklardan çaresiz kalarak bir yol bulamıyan zavallılar müstesnadır." âyetinin inmesiyle Leys oğullarından hem yaşlı, hem a'mâ ve hem de hasta olan Damre ibn Ebi'1-lys er-Razekî'nin: "Malım var, kölelerim var, hicret konusunda çaresiz değilim. Beni binitime yükleyin." dediği, hasta hasta yola çıktığı, ama Ten'îm'de ölüme yakalandığı ve Ten'îm mescidi yanma defnedildiği, işte onun hakkında "Allah'a ve Rasûlü'ne muhacir olarak evinden çıkan kimseye ölüm gelirse..." âyet-i kerimesinin nazil olduğu kaydedilmektedir.[39] İbn Abbâs'tan gelen bir rivayette Mekke'deki müslümanların "Kendilerinin zâlimleri olarak canlarını alacağı kimselere melekler derler ki..." âyetinin nüzulünden Abdurrahman ibn Avf in, bu âyetin nazil olduğunu bildiren mektubu sayesinde haberdar oldukları ve Damre ibn Amr el Huzâî'nin (veya Damre ibn Cundeb veya Damdam) de bundan sonra Mekke'den ayrılarak hemen Medine'ye hicrete karar verdiği anlatılmaktadır.[40] İsmi hakkındaki bütün ihtilâfları veren İbnu'1-Esîr bu zâtın künyesini "Damre ibn Ebi'1-İys ibn'Damre ibn Zinbâ* el-Huzâf olarak vermiştir.[41] Rivayetlerde "Allah'a ve Rasûlü'ne muhacir olarak evinden çıkan kimse"nin kabilesi Huzâa, Leys, Bekr, Damre, Kinâne oğullan gibi farklı farklı verilmektedir. Anılan kimselerin nisbeleri tabakât kitablarında farklı farklı verilmekle birlikte çoğu zaman aynı şahsa işaret etmektedir ve bir ihtilâf sayılmamalıdır.
2. İbn Zeyd der ki: Kinâne oğullarından bir adam müslüman olup hicret etmek üzere yola çıktı, ancak yolda öldü de kavmi onunla alay edip "Zavallı, istediğine ulaşamadı, ailesi içinde Ölüp defnedilinceye kadar da ikamet edemedi." dediler de onun hakkında bu âyet-i kerime indi. Zubeyr ibn Bekkâr da bu âyet-i kerimenin muhacir olarak yola çıkan, ancak yolda ölen Hâlid ibn Hizam (Hz. Hadice'nin kardeşi oğlu ve Hakîm ibn Hizam'in kardeşidir) hakkında nazil olduğunu Söylemiştir.[42]
Bu rivayette Hâîid'in nereye hicret için yola çıktığı verilmez ve sanki Me-dine-i Münevvere'ye, Hz. Peygamber (sa)'e hicret etmek üzere yola çıktığı vehmi verilirken İbn Ebî Hatim, tbn Mende ve es-Sahâbe'sinde el-Bârûdî'nin Zubeyr ibnu'l-Avvâm'dan rivayetle tahriclerinde ve Kurtubî tefsirinde buna açıklık getirilmekte ve onun, Habeşistan'a hicret için yola çıktığı tasrih edilmektedir. Ebu Amr, "Allah'a ve Rasûlü'ne muhacir olarak evinden çıkan kimseye ölüm gelirse..." âyetindeki Allah ve Rasûlü'ne muhacir olarak çıkan kimsenin Hz. Hadice'nin kardeşinin oğlu Hâlid ibn Hızâm ibn Huveylid olduğunun kendisine söylendiğini zikretmektedir. Buna göre Hâlid ibn Hızâm, Habeşistan'a vaki olan ikinci hicret sırasında oraya hicret için yola çıkmış, ancak yolda kendisini bir yılan sokmuş ve Habeşistan'a ulaşamadan yolda vefat etmiş ve işte bu âyet-i kerime onun hakkında nazil olmuştur.[43]
3. el-Umevî'nin Kitâbu'l-Meğâzî'sinde Abdulmelik ibn Umeyr'den rivayetinde o şöyle demiştir: Eksem ibn Sayfî, Mekke-i Mükerreme'ye geldiğinde Hz. Muhammed'in peygamberlik iddiasında bulunduğunu, sonra oradan çıkıp Me-dine-i Münevvere'ye hicret ettiğini duyunca O'na gitmek istedi. Ancak kavmi onu bırakmadı. "O halde benim ona söyliyeceklerimi ona, onun söyleyeceklerini de bana ulaştıracak birisi gelsin bana." dedi. Kabilesinden iki kişi bu işi üstlenerek Medine-i Münevvere'ye Hz. Peygamber (sa)'e geldiler ve ona: "Biz, Eksem ibn Sayfî'nin sana elçileriyiz. O soruyor: "Kimsin, nesin, ne getirdin?" "Ben Abdullah oğlu Muhammed'im, ben Allah'ın kulu ve Rasûlü'yüm." buyurup onlara "Hiç şüphesiz Allah adaleti, ihsanı... emreder." (Nahl, 16/90) âyet-i kerimesini okudu. Bu iki kişi geri dönüp Eksem ibn Sayfî'ye geldiler ve Efendimiz (sa)'in söylediklerini ona haber verdiler. "Ey kavmim, O, mekârim-i ahlâkı emrediyor ve kınanmışlarından da nehyediyor. Bu işte başlar, önderler o-lun, kuyruklar, sona kalanlar olmayın." deyip devesine bindi ve Medine'ye müteveccihen yola çıktı, ancak yolda öldü. tşte onun hakkında "Allah'a ve Rasûlü'ne muhacir olarak evinden çıkan kimseye ölüm gelirse..." âyet-i kerimesi nazil oldu. Suyûtî bu rivayetin mürsel olup isnadının da zayıf olduğunu kaydederken bu rivayeti destekleyen şu rivayeti de zikreder: Hatim'in Ki tabu' 1-Muammerîn adlı eserinde iki kanaldan İbn Abbâs'tan rivayetine göre ona bu âyet sorulmuş da "Eksem ibn Sayfî hakkında indi." demiş. "Peki ya Ley s kabilesinden olan adam hakkında indi." rivayetine ne diyeceksin?" demişler de "Bu, Leysî'den çok zaman öncedir. Ayet hem hususi, hem geneldir." diye cevap vermiş.[44]

101. Yeryüzünde sefere koyulduğunuz zaman kâfirlerin size bir kötülük yapmasından korkar sanız namazı kısaltmanızda size bir günah yoktur. Hiç şüphesiz kâfirler sizin için apaçık bir düşmandırlar.
102. Sen, içlerinde olup da namazlarını kıldırdığın zaman bir kısmı seninle birlikte namaza dursun ve silâhlarını da alsınlar. Secdeye vardıklarında onlar arkaya geçsinler; kılmayan öbür kısım gelsin, seninle beraber kılsınlar. Tedbirli olsunlar, silâhlarını alsınlar. Kâfirler, size ansızın bir baskın vermek için silâhlarınızdan ve eşyanızdan gaflette olmanızı arzu ederler. Yağmurdan bir eziyet görür veya hasta olursanız, silâhlarınızı bırakmanızda bir beis yoktur. Fakat dikkatli olun. Hiç şüphesiz Allah, kâfirlere alçaltıcı bir azâb hazırlamıştır.
Hz. Ali'den rivayette o şöyle anlatıyor: Bir grup tüccar Allah'ın Rasûlü (sa)'ne gelip: "Ey Allah'ın elçisi, bizler sürekli olarak yeryüzünde yolculuk yapmaktayız. Biz nasıl namaz kılalım?" diye sordular. Allah Tealâ "Yeryüzünde sefere koyulduğunuz zaman namazı kısaltmanızda size bir günah yoktur." âyetini indirdi. Sonra bir süre vahiy gelmedi. Bunun üzerinden bir yıl geçmişti ki Allah'ın Rasûlü (sa) bir gazveye çıktı. Ashabına öğle namazı kıldırırken onları namazda gören müşrikler: "Allah, Muhammed ve ashabına karşı size imkân verdi, haydin üzerlerine saldıralım." dediler. İçlerinden birisi: "Yok hayır, şimdi değil; bunların bu namazlarının peşinden bundan daha üstün tuttukları bir namazları daha var, o namazı kılarlarken saldırın." dedi. Allah Tealâ o gün öğle ile ikindi namazları arasında "Hiç şüphesiz Allah, kâfirlere alçaltıcı bir azâb hazırlamıştır." a kadar olmak üzere "Kâfirlerin size bir kötülük yapmasından korkar-sanız namazı kısaltmanızda size bir günah yoktur. Hiç şüphesiz kâfirler sizin için apaçık bîr düşmandırlar." âyetlerini indirdi. Böylece korku namazı inmiş oldu.[45]
Ebu Ayyaş (Zeyd ibnu Sâmit) ez-Zurakî'den rivayette o şöyle anlatıyor: Allah'ın Rasûlü (sa) ile birlikte Usfân'da idik. Müşriklerin başında Hâlid ibnu'l-Velîd vardı. Allah'ın Rasûlü (sa) bize öğle namazını kıldırırken müşrikler kendi aralarında konuşup "Dilerseniz onlar bu haldelerken ve bizim geldiğimizin farkında değillerken birden üzerlerine saldıralım, demişler de bunun üzerine öğle ile ikindi namazları arasında namazları kısaltma (ve korku namazı) âyeti nazil oldu. Allah'ın Rasûlü de o gün ve Süleym oğulları günü korku namazı kıldırdı.[46] Ebu Hureyre'den rivayete göre ise âyet, Usfân ile Dacnân (ikisi de Mekke ile Medine arasındadır. Bunlardan Dacnân bir dağın, Usfân da bir yer veya bir kasabanın adıdır.) arasındalarken müşriklerin Hz. Peygamber (sa) ve ashabını öğle namazını kılarlarken görüp "Bunların şu namazlarından onlara daha sevgili, hattâ çocuklarından ve kızlarından (veya babalarından ve oğullarından, İbn Abbâs rivayetinde çocuklarından ve mallarından) onlara daha sevimli olan ikindi namazları var, o namaza durduklarında hep birden hücum edip işlerini bitirelim." demeleri üzerine nazil olmuştur.[47]
Katâde'nin Süleyman el-Yeşkurî'den rivayetine göre ise âyet, Nahl denilen mevkide nazil olmuştur. Bu rivayet bazı ayrıntılarda farklılık arzediyor, şöyle ki: Süleyman el-Yeşkurî, Câbir ibn Abdullah'a: "Namazı kısaltma hangi gün indirildi? veya Namazı kısaltma hangi gündür?" diye sormuş da Câbir şöyle anlatmış: Şam'dan gelmekte olan Kureyş kervanı için yola çıktık. Nahl'de iken kavimden bir adam Allah'ın Rasûlü (sa)'ne gelmiş ve: "Ey Muhammedi" diye seslenmiş. Efendimiz: "Evet." demiş. Adam: "Benden korkuyor musun?" demiş, Hz. Peygamber: "Hayır." deyince, "Benim seni öldürmemi kim engelleyecek?" demiş, Efendimiz: "Allah engeller senden beni Allah korur." buyurmuş. Adam kılıcını çekip Hz, Peygamber (sa)'i tehdit etmiş. Bu hadiseden sonra Allah'ın Rasûlü emretti de yola çıkma ve silâhları alma (silâhları kuşanma) nida olundu. Daha sonra namaz vakti girdi ve namaza nida olundu da Hz. Peygamber (sa) korku namazı kıldırdı. İşte o gün Allah Tealâ namazı kısaltma ve mü'minlere korku namazı esnasında silâhlarını kuşanma emrini içeren âyet-i kerimeyi indirdi.[48]
Bu Katâde rivayeti, kimden olduğu yani râvisi belirtilmeksizin Kurtubî tefsirinde biraz daha farklı olarak verilmiş. Şöyle ki: "Yağmurdan bir eziyet görür veya hasta olursanız, silâhlarınızı bırakmanızda bir beis yoktur, âyet-i kerimesi Batnı Nahle'de müşrikler bozguna uğrayıp müslümanlar kazandığında Hz. Peygamber (sa) hakkında nazil oldu. Yağmurlu bir gün idi ve Hz. Peygamber (sa) silâhını bırakmış halde kazâ-i hacet için çıkmıştı. Kâfirlerden Gavres ibnu'l-Haris, Efendimiz'in ashabından ayrılmış yalnız başına kazâ-i hacette bulunduğunu görünce kılıcını çekmiş ve dağdan aşağı inerek Efendimizin başına dikilmiş (bir rivayette de Hz. Peygamber (sa)'in, yakınındaki bir ağaçta asılı duran ve kabzası gümüş kakmalı kılıcını alarak), "Ey Muhammed, bugün seni benden kim kurtarır?" ya da "Bugün benim seni öldürmemi kim engelleyebilir?" demiş. Hz. Peygamber de: "Allah" deyip "Ey Allahım, Ğavres'i benden dilediğinle defet." diye dua etmiş. Gavres kılıcıyla Efendimizde vurmak üzere yaklaştığında ayağı kayarak yüz üstü yere kapaklanmış. Vâkıdî burada Cibril'in Ğavres'i göğsünden ittiğini zikretmiştir. Gavres'in elinden düşen kılıcı alan Rasûl-i Ekrem "Ey Gavres, şimdi benden seni kim koruyacak?!" buyurmuş. Onun: "Hiç kimse." demesiyle "Benim hak peygamber olduğuma şehadet etmeyi ve kılıcını geri vermemi ister misin?." diye sormuş. Gavres: "Hayır, senin hak peygamber olduğuna şehadet etmem, fakat bundan sonra seninle savaşmıyacağıma ve sana karşı senin hiçbir düşmanına yardım etmiyeceğime şehadet ederim." demiş ve Hz. Peygamber (sa)'in iade ettiği kılıcını alıp gitmiş de bunun üzerine bu âyet-i kerime nazil olmuştur.[49] Hz. Peygamber tarafından serbest bırakılan Gavres'in, kabilesine varınca: "İnsanların en hayırlısının yanından geliyorum." dediği nakledilir. [50]
Bu hadise hicretin dördüncü senesinde Gatafan kabilelerinden Muharib oğullan ile Sa'lebe oğullan kabileleri üzerine gerçekleştirilen Zâtu'r-Rıkâ' gazvesi sonrasında meydana gelmiştir. Bozulan düşman kuvvetlerinden arta kalan gruplardan birisinde bulunan Gavres, Hz. Peygamber'i yalnız ve silâhını bırakmış halde görünce anlatılan tama'a kapılmış olmalıdır. Buna göre bu âyet-i kerime hicretin dördüncü senesi inmiş olmalıdır.
İbn Abbâs'tan gelen bir rivayette de "Yağmurdan bir eziyet görür veya hasta olursanız, silâhlarınızı bırakmanızda bir beis yoktur. Fakat dikkatli olun..." âyet-i kerimesi yaralı olduğu için silâhını bırakan Abdurrahmân ibn Avf hakkında nazil olmuştur.[51]
İbn İshak, Câbir ibn Abdullah'tan rivayetle bu Gavres hadisesi sebebiyle Mâide, 5/11 âyetinin nazil olduğunu zikretmekte ancak Yezîd ibn Rûmân'dan Amr ibn Cihâş hakkında nazil olduğu rivayetinin de olduğunu kaydetmektedir.[52] İbn İshâk rivayeti inşaallah Mâide 11 âyetinin nüzul sebebinde tam olarak verilecektir.[53]

104. Kavmi arayıp takip etmekte gevşek davranmayın. Siz acı duyuyorsanız, şüphesiz onlar da sizin duyduğunuz o acı gibi acı duyuyorlar. Halbuki siz Allah'tan, onların umut edemiyecekleri şeyleri umuyorsunuz. Allah Alîm'dir, Hakîm fdir
l. lbn Abbâs'tan rivayet ediliyor: Uhud günü müslümanlarm başına gelenler geldikten sonra Allah'ın Rasûlü ve ashabı dağa çıktılar. Aşağıdan Ebu Süfyan geldi ve: "Ey Muhammed, yara, yaraya karşılıktır. Savaş böyle sırayladır; bir gün size ise bir gün de bizedir." dedi. Allah'ın Rasûlü (sa) ashabına: "Şuna cevap versenize." buyurdu, onlar: "Ortada eşitlik yok: Bizim ölülerimiz cennette, sizinkilerse cehennemde." dediler. Ebu Süfyân: "Uzzâ bizimdir, sizin Uzzâ'mz yok." dedi. Allah'ın Rasûlü (sa): "Allah bizim Mevlâmızdır, sizinse mevlânız yok." deyiniz." buyurdular. Ebu Süfyân: "Yücel ey Hübel!, yücel ey Hübel!" dedi. Hz. Peygamber: "Allah en yücedir, en Uludur!" deyiniz." buyurdular. Ebu Süfyan: "Bizim ve sizin buluşma yerimiz Bedr es-Suğrâ olsun." dedi. O gün müslümanlar yaralı olarak uyudular. İkrime der ki: İşte orada "Eğer size bir yara değmişse o kavme de o kadar yara değmiştir. Biz o günleri insanlar arasında leh ve aleyhlerine döndürür dururuz..." (Alu İmrân, 3/140-141) âyetleri ile "Kavmi arayıp takip etmekte gevşek davranmayın. Siz acı duyuyorsanız, şüphesiz onlar da sizin duyduğunuz o acı gibi acı duyuyorlar. Halbuki siz Allah'tan, onların umut edemiyecekleri şeyleri umuyorsunuz. Allah Alîm'dir, Hakîm'dir." âyet-i kerimesi nazil oldu.[54] İbnu'l-Cevzî ise bu âyet-i kerimenin, Hz. Peygamber (sa)Mn, ashabına, Uhud'un akabinde çekilen Ebu Süfyân'in peşinden gitmelerini emrettiğinde onların yaralı ve güçsüzlüklerinden yakınması üzerine indiğini kaydetmektedir.[55] Ancak İbnu'l-Cevzî bu görüşü herhangi bir sahabî veya müfessire isnat etmemiştir.
2. 'Kendilerine yara isabet ettikten sonra yine Allah'ın ve Rasûlü'nün davetine icabet edenler, içlerinden iyilik yapanlar ve takvaya erenler için ecr-i azîm vardır." (Alu İmrân, 3/172) âyetinin nüzul sebebinde geçtiği üzere Uhud Gazvesinin hemen akabinde tam bir sonuç alamadan Mekke'ye doğru geri çekilen Ebu Süfyân ve ordusunu, müslümanlarm henüz tükenmediğini göstermek üzere takip emri hakkında nâzİl olduğu da söylenmiştir. Ancak Allah yolunda çıkılacak bütün cihadlar hakkında umumî olduğu da şüphe götürmez.[56]

105. Doğrusu Biz sana kitabı hah olarak indirdik ki insanlar arasında Allah 'in sana gösterdiği gibi hükmedesin. Sakın hainlerin savunucusu olma.
106. Ve Allah 'tan mağfiret dile. Hiç şüphesiz Allah Gafur'dur, Rahim'dir.
107. Nefislerine hainlik etmiş olanları savunma. Allah, herbir hainlikte direnen günahkârı sevmez.
Muhammed ibn İshak'ın... Katâde ibnu'n-Nu'mân'dan rivayetinde o şöyle anlatıyor: Bizde, Ubeyrık oğulları denilen Bişr, Beşîr, Mübeşşir'den oluşan bir aile vardı. Bunlardan Beşîr -ki ona Ebu Tu'me de denilmektedir- münafık idi. Rasûlullah (sa) ve ashabını hicveden şiirler söyler, sonra bunları araplardan bir şaire nisbet eder, "Filân şair şöyle şöyle söyledi." diyerek okurdu. Rasûlullah'in ashabı onun bu türden bir şiir okuduğunu işittikleri zaman bunun aslında Beşîr tarafından söylenmiş bir şiir olduğunu anlar ve: "Vallahi bu şiiri olsa olsa bu habis söyler." derlerdi. Bu aile cahiliye devrinde de islâmî devirde de yoksul bir aile idiler. Zaten Medineliler de çok zengin kimseler değillerdi. İnsanların çoğunun yiyeceği hurma ve arpa idi. Ancak zenginler Şam'dan beyaz un getiren bir kervan geldiği zaman beyaz un satın alır, bun kendileri yer, aileleri yine hurma ve arpa yemeye devam ederlerdi. Yine bir keresinde Şam'dan bir kervan geldi ve beyaz un getirdi. Amcam Rifâa ibn Zeyd bir yük beyaz un satın aldı ve içinde silâhlarının, iki zırh, iki kılıç ve diğer savaş levazımatının da bulunduğu bir odaya koydu. O gece odanın duvarında bir delik açılarak girilmiş, silâhlar ve un çalınmış. Sabah olunca amcam Rifaa bana geldi ve: "Ey kardeşimin oğlu, biliyor musun bu gece evimize hırsız girmjş, kilerimizin duvarını delmiş, silâh ve yiyeceğimizi alıp götürmüş. Evde bir soruşturma yaptık, bize denildiğine göre Übeyrık oğullarının gece ışıklan yanıyormuş ve bizim yiyeceklerimizi onlarda görmüşler. Übeyrık oğullan da suçu, Medine'de doğruluğu ve güzel ahlâkı ile tanınan Lebîd ibn Şehrin üzerine atmışlar." dedi. Lebîd bunu duyunca kılıcını çektiği gibi Übeyrık oğullarına vardı ve: "Ben mi hırsızlık yapmışım? Allah'a yemin ederim ki ya bu hırsızlığı kimin yaptığını ortaya çıkarır, söylersiniz, ya da hepinizi şu kılıcımla doğrarım." dedi. "Bizden uzak ol be adam, sen bunu yapacak kişi değilsin." dediler. Biz evde sorduk soruşturduk ve artık bu işi Übeyrık oğullarının yaptığından hiç şüphemiz kalmadı da amcam: "Ey kardeşimin oğlu, Allah'ın Rasûlü (sa)'ne gitsen de bu durumu bir de ona anlatsan." dedi. Katâde anlatmaya şöyle devam eder: Allah'ın Rasûlü (sa)'ne geldim, ona durumu anlattım ve: "Ey Allah'ın elçisi, bizde yaramaz bir aile var, gece amcam Rifâa'nın evine kastetmişler, kilerinin duvarını delip silâhını ve yiyeceğini almışlar. Aldıkları yiieceğe ihtiyacımız yok ama hiç olmazsa silâhımızı iade etsinler." dedim. Allah'ın Rasûlü (sa): "Bu konuya bakacağım, bir düşüneyim." buyurdu. Übeyrık oğulları benim Rasûlullah'a gittiğimi ve durumu anlattığımı haber alınca kendilerinden Esîr ibn Urve adındaki kişiye gitmişler, konuyu o-nunla konuşmuşlar, aile halkı çevresinde toplanmış, sonra da Rasûlullah (sa)'a gelmişler ve: "Ey Allah'ın elçisi, Katâde ibnu'n-Nu'mân ve amcası bizden müslüman ve doğruluk sahibi bir aileye, ellerinde bir delil ve isbat olmaksızın hırsızlık iftirasında bulunmuş." demişler. Katâde der ki: Allah'ın Rasûlü (sa)'ne geldim, onunla tekrar konuştum da bana: "Müslümanlığı ve doğruluğu bana iletilen bir aileye delilsiz, isbatsız hırsızlık ithamında bulundun." buyurdu. Rasûlullah (sa)'ın yanından ayrıldım, sanki dünya başıma yıkıldı, keşke malımın bir kısmı benden çıksaydı (amcamın zararını ben karşılasaydım) da bu mes'eleyi Rasûlullah'la konuşmamış olsaydım." diye temenni ettim. Amcam Rifâa'ya vardım, "Ne yaptın ey kardeşim oğlu?" dedi, Rasûlullah'in bana söylediklerini naklettim, "Allah, kendisinden yardım istenecek olandır." dedi. Çok geçmedi, Kur'ân nazil oldu: "Doğrusu Biz sana kitabı hak olarak indirdik ki insanlar arasında Allah'ın sana gösterdiği gibi hükmedesin. Sakın hainlerin savunucusu olma..." âyetleri indi. Kur'ân'dan bu âyetler nazil olunca çalınan silâhlar Hz. Peygamber (sa)'e getirildi ve Efendimiz silâhı Rifâa'ya iade ettirdi. Katâde der ki: Amcam cahiliye devrinde kocamış bir ihtiyardı. Müslüman olmuştu ama İslâmında yine de bir şüphem vardı. Silâhı kendisine getirdiğimde: "Ey kardeşim oğlu, bu silâhlan Allah yoluna vakfediyorum." dedi ve anladım ki İslâmı sahih imiş. Beşîr'e gelince; hakkında Kur'ân nazil olunca müşriklere iltihak etti ve Sa'd ibn Sehl (veya Sümeyye) kızı Sülâfe'nin yanına gitti. İşte Beşîr'in bu yaptığı hakkında da: "Kim kendisine doğru yol belli olduktan sonra peygambere karşı gelir, müzminlerin yolundan başkasına uyup giderse onu döndüğü yolda bırakır ve onu cehenneme koyarız. Ne kötü dönüş yeridir orası." (Nisa, 4/115) âyeti nazil oldu. Beşîr'in Sülâfe'ye inip orada konakladığını duyan Hassan ibn Sabit onu bir şiirle hicvedince Sülâfe de Beşîr'e kızarak Beşîr'in yükünü başının üzerine alıp, dışarı çıkarmış, götürüp çöle atmış ve: "Bana Hassan'in beni hicveden şiirini hediye ettin, zaten bana hiç bir hayır da getirmedin." demiş. [57]
Katâde'den gelen rivayette hırsızlığı yapanın adı "Tu'me ibn Übeyrık", suçu üzerine attığı kişi de Zeyd ibnu's-Semîn adında suçsuz bir yahudi olarak verilmektedir. İbn Abbâs'tan gelen rivayette bu Tu'me ibn Übeyrık'in ailesinin, kendi adamlarının suçlu olduğunu bile bile Rasûlullah (sa)'a gelerek suçsuz bir müslümana suçu attıkları ayrıntılarına yer verilmektedir. İkrime'den gelen rivayette de bu Tu'me'nin Medine'de hırsızlık suçunu Ansardan Ebu Melîl ibn Abdullah el-Hazrecî'ye isnat ettiği, hırsızlığı âdet haline getirdiği, irtidad edip Mekke'ye gitmesinden sonra da orada hırsızlığa devam ettiği, yakalanıp Mekke'den de çıkartıldığı, yolda rastladığı Kuzâa'lılardan da hırsızlık yapıp kaçmasıyla peşinden yetişip taş atarak onu öldürdükleri kaydedilmektedir.[58] Tu'me ibn Übeyrık'in, suçu üzerine attığı kişinin Zeyd ibnu's-Semîn veya Lebîd ibn Sehl adında yahudiler olduğu da, bunlardan Lebîd'in müslüman olduğu da rivayet edilmiştir.[59] Biraz sonra geleceği üzere bu Sûrenin 115. âyetinin de bu Tu'me hakkında nazil olduğu rivayet edilmekte olup yerinde anlatılacaktır.
Bu Tu'me ibn Übeyrık hadisesi Vâhıdî'nin Esbâbu'n-Nüzûl'ünde ayrıntılarda biraz daha farklı olarak şöyle anlatılıyor: Zafer ibnu'l-Hâris oğullarından ve ansardan Tu'me ibn Übeyrık adında bir adam komşusu Katâde ibnu'n-Nu'mân'ın evinden bir zırh çalmıştı. Zırh, içinde un bulunan bir çuvalda imiş. çuval da yırtık olduğundan evine kadar un dökülerek gitmiş. Sonra çaldığı zırhı yahudilerden Zeyd ibnu's-Semîn adında bir adamın yanına saklamış. Çalınan zırh Tu'me'nin yanında aranmış ama bulunamamış ve "Vallahi ben almadım ve onun hakkında bir bilgim de yok." diye yemin etmiş. Zırhm sahipleri: "Hayır, vallahi zırhı o çaldı. Gece karanlıkta bize geldiğini gördük, zırhı aldı, evine girinceye kadar da izini sürdük, zaten un izini de görmüştük." dediler. Ancak Hz. Peygamber (hırsızlık suçlamasını reddeden) Tu'me'ye yemin teklif edip de o da zırhı kendisinin çalmadığına dair yemin edince zırhın sahipleri mecburen Tu'me'yi serbest bıraktılar. Ama un izini takip ederek nihayet yahudinin evine geldiler ve onu tutup Hz. Peygamber'e getirdiler. Yahudi: "Zırhı bana Tu'me ibn Übeyrık verdi." dedi yahudilerden bir cemaat da buna şahitlik ettiler. Tu'me'nin kabilesi olan Zafer oğulları "Gelin, Rasûlullah'a gidelim." dediler ve Efendimiz'e gelip Tu'me'nin durumu hakkında onunla konuştular, arkadaşlarını müdafaa sadedinde "Eğer bunu yapmazsan (hırsızlığı yahudinin yaptığını ilânla onu cezalandırmazsan) arkadaşımız helak olacak, rezil rüsvay olacak, yahudi de suçsuz çıkacak." dediler. Hz. Peygamber (sa) suçun yahudiye ait olduğuna karar vermeye niyyetlendi. Arzusu onlarla aynı yönde; yahudiyi cezalandırma yönündeydi ki Allah Tealâ bu âyetleri indirdi.[60]
Suddî ve Mukatil kavlinde ise bir hırsızlık değil, emanete hıyanet söz konusudur ve yukarda anılan Tu'me ibn Übeyrık, bir yahudi komşusunun kendisine bıraktığı bir zırh emanetine hıyanet etmiş, bu hıyanetine yahudinin muttali olduğunu sezince de zırhı Ansardan Ebu MüleyPin evine atmış. Tu'me'nin ailesi Hz. Peygamber (sa)'e gelerek Tu'me lehinde şehadette bulunmakla birlikte bir de yahudiye karşı kardeşlerini müdafaa etmesini ve yahudiyi iddiasında yalanlamasını istemişlerde bu âyet-i kerimeler nazil olmuş[61] Suyûtî Bu hadisenin Hicretin dördüncü yılının Rebî aylarından birinde (evvel veya sânı) meydana geldiğini kaydediyor ki[62] âyet-i kerimenin de nüzul zamanına işaret etmektedir.
Hırsızlık veya herhangi bir suç işlendiğinde ve sanık veya sanıkların ta'yininde sıkıntı ve belirsizlik halinde hâkim'in; sanıkların din ve milliyetine bakmaksızın tam bir adalet duygusuyla konuya yaklaşması ve tarafsız bir şekilde konuyu araştırarak hüküm vermesi gerekliliği umumî hükmünü bu hususî sebepler elbette sınırlandırmaz.[63]