Sokakta yaşayan ve/veya çalıştırılan çocuklar; yaşadıkları ortamlarda her türlü ihmal, istismar, sömürü ve kötü davranışa maruz kalan, aile veya yasal yakınlarıyla bağları kısmen ya da tamamen kopmuş, risklere karşı kendilerini koruyamayan çocuklardır. Çoğu zaman geceleri evlerine dönmekle birlikte arada sırada sokakta sabahlayan bu çocukların bir kısmı da yaşadıkları ortam ve geçirdikleri travma sonucu uçucu ve uyuşturucu madde kullanmaktadır.
Sokaktaki çocukların sokakta çalıştırılmaları/yaşamaları büyük oranda ekonomik olmakla beraber, anne-babalarının eğitimsizliği, aile içi şiddet, cinsel/fiziksel istismar, sosyal destek sistemlerinin yetersizliği, geleneksel yapı içerisinde çocuğun ev işlerinde, tarımda ve sokakta çalıştırılmasının doğal karşılanması, ailenin bakabileceğinden fazla çocuğa sahip olması, sevgisizlik, ihmal ve çocukların eğitim sisteminden kopması sayılabilir. Bu sorunlara genel bir bakış açısı getirildiğinde kaynağın büyük oranda yoksulluk ve yetişkinlerin olumsuz tutumlarından kaynaklandığı görülmektedir.
Sağlıksız aile ortamında yetişen çocuğun eğitimine önem verilmemekte, aile bütçesine katkıda bulunması beklenmekte ve çocuk, yaşına uygun olmayan ruhsal ve fiziksel sağlığını tehlikeye sokan işlerin yanı sıra madde bağımlılığı kazanmasına neden olacak işlerde (mobilya cilası, ayakkabı tamirciliğinde kullanılan madde, vs) çalıştırılmaktadır.
ÇOCUK ve GENÇLİK MERKEZLERİ
Sokakta yaşayan ve/veya çalıştırılan çocuklara yönelik hizmetler, Bakanlığımıza bağlı Çocuk ve Gençlik Merkezleri tarafından verilmektedir
Çocuk ve Gençlik Merkezleri; eşler arası anlaşmazlık, ihmal, hastalık, kötü alışkanlık, yoksulluk, terk ve benzeri nedenlerle sokağa düşerek sosyal tehlike ile karşı karşıya kalan veya sokakta çalıştırılan çocuk ve gençlerin geçici süre ile rehabilitasyonlarını ve topluma yeniden kazandırılmalarını sağlamak amacıyla kurulan yatılı ve gündüzlü sosyal hizmet kuruluşlarıdır.
Çocuk ve Gençlik Merkezleri aracılığı ile sokakta yaşayan/çalıştırılan, madde kullanan çocukların sokaktan çekilerek örgün veya mesleki eğitime yönlendirilmeleri, madde bağımlılığı tedavilerinin yapılması, barınma, beslenme, giyim, sağlık, eğitim vb. tüm ihtiyaçlarının karşılanması, toplumla yeniden bütünleştirilmesi sağlanmaktadır. Ayrıca risk altında bulunan çocuklar için önleyici müdahalelerde bulunarak çocukların sokakta çalıştırılmasını/yaşamasını önleyici tedbirleri de kapsamaktadır.
Sokakta yaşayan ve/veya çalıştırılan çocukların tespit edilmesi ve uygun kuruluşa yönlendirilmesi amacıyla meslek elemanlarından (psikolog, sosyal çalışmacı, çocuk gelişimci, sosyolog) , önder çocuk ve emniyet çocuk şubeden sivil polis memurundan oluşan mobil ekipler aracılığıyla çocukların sokaklarda yoğun olarak bulunduğu yer ve saatlerde sokak çalışmaları yapılmaktadır. Sokak çalışmalarında tespit edilen sokakta yaşayan ve/veya çalıştırılan çocukların ilk görüşmeleri, sağlık taramaları, aile bağları olup olmadığı vb. konuları içeren çalışmalar yapılmaktadır. Tespit edilen tüm çocukların ailelerinin ikametgâhında sosyal incelemeleri yapılarak çocuğun sokakta çalışma nedenleri araştırılmakta ayrıca kardeşleri de tespit edilerek aile bir bütün olarak desteklenmektedir.
Çocuk ve Gençlik Merkezlerince Aile, Çocuk ve Toplum Odaklı Yürütülen Çalışmalar:
Çocuklara Yönelik Çalışmalar:
- Çocukların sokaktan merkezlere getirilmeleri yönünde yürütülen sokak çalışmaları,
- Eğitimin önemi konusunda bilgilendirme çalışmaları,
- Eğitimlerini destekleyici faaliyetler; Eğitim-öğretime devam eden ancak derslerinde başarısız olan çocuklara yönelik eğitimlerini destekleyici faaliyetler yürütülmekte, çocukların başarısız oldukları derslere ilişkin başarılarını arttırmaya yönelik okulda başarısız oldukları derslere (İngilizce, matematik, bilgisayar) yönelik Çocuk ve Gençlik Merkezleri bünyesinde etüt çalışmaları ve ders desteği sağlanmaktadır.
- Eğitime yeniden kazandırma çalışmaları; İlköğretim yaşını geçmiş ve eğitim sistemine dahil olmamış veya ilköğretim terk çocukların, Çocuk ve Gençlik Merkezleri veya Halk Eğitim Merkezleri Bünyesinde 1. Kademe ve 2. Kademe Okuma Yazma Kurslarına dahil edilmektedir. 2. Kademe Kurslarını tamamlayan çocukların, Açık İlköğretime kayıtları yapılmaktadır. İlköğretim yaşını geçmemiş fakat bulunduğu yaş gereği sınıfında büyük kalan çocuklar, Yetiştirici Sınıf Öğretim Programına dahil edilerek hızlandırılmış eğitim ile yaşına uygun sınıfta eğitim-öğretime devam etmektedir.
- Eğitim araç gereç vb. ihtiyaçlarının karşılanması; Eğitim çağında olan çocukların eğitim ve öğretimlerine ilişkin her türlü araç, gereç ve okul materyallerinin, örgün eğitime devamları halinde okul kıyafetlerinin karşılanmasına yönelik destek çalışmaları yapılmaktadır.
- Meslek edindirmeye yönelik çalışmalar; , Çocuk ve Gençlik Merkezleri bünyelerinde oluşturulan iş ve meslek atölyelerinde mesleki eğitim verilmekte ayrıca mesleki eğitime uygun çocuklar mesleki eğitime yönlendirerek mesleki beceri kazandırmaya yönelik çalışmalar yürütülmektedir.
- Gelir getirici atölye çalışmaları; Galoş, mum, takı tasarım, ebru, resim, halı dokuma vb. mesleki beceri kazandırmaya yönelik atölye çalışmaları yapılmaktadır.
- Çocukların psiko sosyal gelişimini destekleme çalışmaları; Sosyal, kültürel, sanatsal etkinlikler ile sportif ve hobi faaliyetler ile çocukların gelişimleri desteklenerek eğitim-öğretim sistemi içinde tutulması ve eğitim-öğretimde sürekliliği sağlayarak çocukların sokağa dönmelerinin engellenmesi amaçlanmaktadır.
- Rehabilitasyon hizmetleri; Uçucu ve uyuşturucu madde kullanan çocukların tıbbi tedavisi amacıyla ÇEMATEM ve/veya UMATEM’lere havale edilmekte ve takipleri sağlanmaktadır. Çocukların tedavi sonrası sosyal rehabilitasyonları sağlanmaktadır.
Aileye Yönelik Çalışmalar
Sokakta yaşayan/çalıştırılan çocukların ailelerine yönelik psiko-sosyal destek ve bilinçlendirme çalışmaları yürütülmektedir. Ailenin ekonomik yoksunluk içinde olması nedeni ile çocuğun sokakta çalıştırılması durumunda belirlenen ailelerin sosyal yardım hizmetlerinden ve kurumlarından yararlanmaları sağlanmaktadır. Bununla birlikte, çocukların aileye dönüşlerinin mümkün olduğu durumların tespiti halinde aile ve çocuğun bir arada yaşamasına ilişkin uyum çalışmaları yürütülmektedir.
Toplumla Çalışma Uygulamaları
Çocuk işçiliğinin önlenmesine yönelik toplumsal bilincin ve duyarlılığın artırılması amacıyla çeşitli etkinlikler yapılmaktadır. Ayrıca kuruluşlarda verilen hizmetleri tanıtan, sokakta çalıştırılan ve/veya yaşayan çocukların özellikleri hakkında bilgilendiren, hizmetlere gönüllü katkı ve katılımların teşvik edilmesini sağlayan çalışmalar yapılmaktadır.
Sokakta çalıştırılmanın, dilendirilmenin ve çocuk işçiliğinin zararları hakkında toplumsal bilincin ve duyarlılığın artırılması amacıyla uluslar arası kuruluşlarla ( ILO, UNICEF) işbirliği içerisinde 12 Haziran Dünya Çocuk İşçiliği İle Mücadele Gününde, çeşitli etkinlikler düzenlenmektedir. 12 Haziran Dünya Çocuk İşçiliği ile Mücadele Günü basın ve yayın aracılığıyla bir hafta boyunca gündemde tutularak, konu ile ilgili olarak toplumsal bilinç ve duyarlılık geliştirilmeye çalışılmaktadır. Etkinliklerde afiş, broşür, el ilanı, pankart ve tişört vb. araçlar kullanılmaktadır.
Sokakta Yaşayan/Çalıştırılan Çocuklara Yönelik Hizmet Modeli
Sokakta Yaşayan ve/veya Çalıştırılan Çocuklara Yönelik Hizmet Modeli 2005/5 sayılı Başbakanlık Genelgesi ile Bakanlığımız koordinasyonunda İçişleri Bakanlığı, Milli Eğitim Bakanlığı, Adalet Bakanlığı ve Sağlık Bakanlığı işbirliğinde uygulamaya konulmuştur. Model ile sokakta yaşayan/çalıştırılan çocukların, örgün veya mesleki eğitime dahil edilmeleri ve ailelerinin yanına veya kurum bakımına yönlendirilerek, eğitimini tamamlamış ya da iş sahibi gençler olarak rehabilitasyonlarının tamamlanması amaçlanmıştır.
Bu kapsamda öncelikle sokakta çalıştırılan, sokakta 24 saatini geçirip her türlü istismara açık olan, madde kullanan çocukların sokaktan çekilerek örgün veya mesleki eğitime yönlendirilmeleri, madde bağımlılığı tedavilerinin yapılması, barınma, beslenme, giyim, sağlık, eğitim vb. tüm ihtiyaçlarının karşılanması, toplumla yeniden bütünleştirilmesi sağlanmaktadır.
Çocukların sokakta yaşamasını/çalıştırılmasını önleyici tedbirler ile çok sektörlü yaklaşımı ve kurumlar arası işbirliğini içeren Hizmet Modeli ile sokakta yaşayan, çalıştırılan, çalıştırılma riski altında olan ve madde kullanan çocuklara yönelik hizmetlerin etkinliğinin artırılması, hizmetlerin standartlaştırılması ve kurumların görev ve sorumluluk alanlarının belirlenerek eşgüdüm içerisinde hizmet verilmesi sağlanmıştır. Hizmet Modeli öncelikle sorunun yoğun görüldüğü, İstanbul, İzmir, Ankara, Antalya, Diyarbakır, Adana, Mersin ve Bursa illerinde uygulanmaya konulmuş olup ülkemiz genelinde yaygınlaştırılma çalışmaları sürdürülmektedir.
Hizmet Modelinin genel hedefleri; sokakta yaşayan ve/veya çalıştırılan çocukların sokaktan çekilmesini, sosyal rehabilitasyonunu sağlayarak aile yanına döndürülmesini, madde bağımlısı çocukların tedaviye yönlendirilmelerini, okul veya iş yaşamına kazandırılmasını sağlamaktır. Ayrıca risk altında bulunan çocuklar için önleyici müdahalelerde bulunarak çocukların sokakta çalıştırılmasını/yaşamasını önleyici tedbirleri de kapsamaktadır. Bu doğrultuda sokak ve iş yaşamından çekilen çocuklar sosyal rehabilitasyona yönlendirilirken bu çocuklar arasında madde bağımlısı olan çocuklar ise, tıbbi ve/veya sosyal rehabilitasyona yönlendirilmektedir.
Çocuk ve Gençlik Merkezleri bünyesinde meslek elemanlarından (psikolog, sosyal çalışmacı, çocuk gelişimci ve sosyolog) önder çocuk ve emniyet çocuk şubeden sivil polis memurundan oluşan mobil ekipler aracılığıyla tespit edilen veya akranları tarafından getirilen sokakta yaşayan ve/veya çalıştırılan çocuklar, hizmet modelinin içerisine dahil edilmek amacıyla, öncelikle hizmetten yararlanma direncini arttırmak ve kapalı mekanlara alışmasına yönelik ilk uyumlandırmayı gerçekleştirmek üzere İlkadım istasyonuna yönlendirilmektedir. İlkadım istasyonunda çocukların; ilk görüşmeleri, sağlık taramaları, aile bağları olup olmadığı vb. konuları içeren çalışmalar yapılmaktadır.
Tespit edilen çocuklardan madde bağımlısı olup aile bağları olan ve sosyal güvencesi olan çocukların aileleri ile iletişime geçilerek çocuklarının tedavileri sağlanmaktadır. Sokak çalışmasında sokakta tespit edilen madde bağımlısı olup aile bağları zayıf olan ve sosyal güvencesi olmayan çocuklar ise Çocuk ve Gençlik Merkezlerine kayıtları yapıldıktan sonra tedavileri sağlanmak üzere Sağlık Bakanlığına bağı tedavi merkezlerine yönlendirilmektedir. Aile bağları zayıf olan ve madde bağımlılığı tedavisi yapılan çocukların tedavi öncesi ve sonrası takibi yapılmakta ve sosyal rehabilitasyonu sağlanmaktadır. Hizmeti reddederek, madde kullanımından vazgeçmek istemeyen çocuklar ise korunmaları ve bu esnada da ikna edilmelerine yönelik çalışmaların gerçekleştirilmesi amacıyla Gece Barınağına yönlendirilmektedir.
İlkadım istasyonunda, meslek elemanları tarafından uyum süreci tamamlandığı kanaati oluşan madde bağımlısı çocuklar, Sağlık Bakanlığı bünyesinde bulunan Madde Bağımlılığı Tedavi Merkezine, tıbbi tedavisi tamamlandıktan sonra yine Sağlık Bakanlığı bünyesinde bulunan Tıbbi Rehabilitasyon Merkezine sevk edilmektedir. Tıbbi rehabilitasyonu gerçekleşen çocuklar Sosyal Rehabilitasyon Merkezine teslim edilmektedir. Bu süreçleri tamamlayan çocukların öncelikle aile yanına, bunun mümkün olmaması halinde, Bakanlığımıza bağlı kuruluşlara veya Milli Eğitim Bakanlığına bağlı Yatılı İlköğretim Bölge Okullarına yönlendirilmesi yapılmaktadır. Bu süreçlerden sonra meslek edinerek işe yerleştirilen ve aile yanına dönmesi mümkün olmayan ya da kurum bakımı hizmetlerinden yararlanmak üzere yaşı uygun olmayan çocuklar ise Gençlik Evlerinden yararlandırılmaktadır.
Bu süreçte her çocuk için sorumlu bir meslek elemanı (sosyal çalışmacı, psikolog ve çocuk gelişimci) görevlendirilmekte; bu meslek elemanları, çocukla ilgili sürecin başlangıcından itibaren, belirlenmiş nihai hedefe ulaşana kadar çocukla ilgili tüm havale, takip, değerlendirme, destek ve danışmanlık işlemlerinde süreçte yer almaktadır. Ayrıca sosyal rehabilitasyon kapsamında çocuklar; sosyal, sportif, sanatsal ve kültürel etkinlikler ile hobi çalışmalarına yönlendirilmektedir.
Hizmet Modelinde yer alan birimler;
- Koordinasyon Merkezi; Sokak Ofisi, Barınak ve Mobil Ekipleri bünyesinde bulunduran, bu birimler arasındaki işbirliği ve koordinasyonu, aile görüşmelerini ve çocuğun aileye teslimini sağlayan merkezdir.
- Mobil Ekip; Meslek elemanları, önder çocuk ve kolluk kuvvetlerinden oluşmakta olup, Koordinasyon Merkezine bağlı olarak, sokaktaki çocukların tespit edilmesi ve uygun kuruluşa yerleştirilmesinden sorumlu ekiplerdir.
- Gece Barınağı; Madde bağımlısı olduğu halde, bırakma eğilimi göstermeyen çocukla, tedavi olmak isteyen çocuk arasında bir filtre fonksiyonu üstlenmektedir. Ayrıca çocukları, Tıbbi Rehabilitasyon Merkezine veya İlk adım İstasyonuna yönlendirmek üzere ikna çalışmaları yapmaktadır. Sadece ihtiyaç duyulan illerde oluşturulması öngörülmüştür.
- Sokak Ofisi; Şehir merkezlerinde ve terminallerinde kolayca ulaşılabilecek yerlerde bulunan, çocukların durumları ile vatandaşlar tarafından yapılan ihbarları değerlendiren ve mobil ekipleri yönlendiren birimlerdir.
- İlk Adım İstasyonu; İlin büyüklüğü ve sosyal yapısına göre ihtiyaç duyulması halinde ilk adım istasyonu oluşturulmaktadır.
- Çocuk Ergen Madde Bağımlılığı Tedavi Merkezi (ÇEMATEM); İlk adım istasyonundan havale edilen, uçucu ve uyuşturucu madde kullanan çocukların, tıbbi tedavilerinin gerçekleştirilebilmesi amacıyla Sağlık Bakanlığına bağlı olarak hizmet veren kuruluşlardır.
- Tıbbi Rehabilitasyon Merkezi; Bu hizmet Sağlık Bakanlığı tarafından verilmektedir. Tıbbi tedavisi tamamlanmış olan çocukların, tıbbi rehabilitasyonlarının gerçekleştirilebilmesi amacıyla hizmet vermektedir. Buradaki çocukların kalış süresi, çocukla çalışan hekim tarafından belirlenmektedir.
- Sosyal Rehabilitasyon Merkezi (ÇOGEM); Tıbbi rehabilitasyon sürecini tamamlamış çocuklara, açık alan etkinlikleri aracılığı ile, zamanlanmış bir görevi yerine getirme alışkanlığı kazandırmak ve örgün veya mesleki eğitim ile işe yerleştirilmelerine yönelik çalışmaları organize etmektedir. Bu merkezlerden ayrılma sürecine gelen çocukları, aileye, gençlik evine ve kurum bakımına yönlendirmektedir.
