S
SaLtan
Guest
senûsîlik hareketinin büyük mücâhid lideri. islâm birlik ve kardeşliğinin en mükemmel örneğini veren velî.
ahmed es-senûsî'nin soyu peygamber efendimizin torunu hazret-i hasan efendimize kadar uzanmaktadır. ceddi seyyid muhammed ibni ali es-senûsî, kuzey afrika'da italyan ve fransız istilâ hareketlerine karşı islâm dünyâsının birlik ve berâberliğini temin maksadıyla senûsîlik tarîkatını kurdu. ilk defâ derne civârında dağlık bir arâzide zâviye-i beyzâ adını verdiği tekkesini tesîs etti. mertliği, dînine bağlılığı ile kısa zamanda muhitinde geniş ilgi topladı. her taraf senûsî tekkeleri ile doldu. harekete dâhil olanlar öncelikle şahsî ahlâk ve inançları bakımından en mükemmel bir seviyeye getirilirdi. sonra da aynı üstünlüğü etraflarına yaymak üzere faâliyete geçirilirlerdi. fakat senûsîlik hareketinin hedefi yalnız kuzeyafrika değil, bütün islâm dünyâsıydı. müslüman milletlerin sosyal, ekonomik ve kültürel seviyelerinde muazzam bir inkılâp vücuda getirerek islâm dünyâsını uyandırıp kalkındırmak ve birleştirmek istiyorlardı.
seyyid muhammed 1895 yılında ölünce yerine oğlu muhammed mehdî es-senûsî geçti. hareket onun zamânında alabildiğine genişledi. bütün sâha kontrol altına alındı. kısa zamanda güney ve batı afrika'da milyonla zencinin sistemli bir şekilde müslüman olmasını sağladılar. arabistan'a, malezya'ya ve hattâ hindistan'a tarîkatlarının mümessillerini göndererek islâm dünyâsı çapında bir uyanış sağlamaya çalışıldı. senûsî tarîkatı âdetâ hakîkî bir devlet hâline geldi.
1902'de ise muhammed el-mehdî'nin ölümü üzerine yeğeni ahmed eş-şerîf es-senûsî hazretleri daha büyük bir azimle dâvâyı eline aldı.
ahmed eş-şerîf, 1873'te cağbûb'da doğdu. babası muhammed eş-şerîf'tir. küçük yaştan îtibâren mükemmel bir tahsîl ve terbiye gördü. din ilimlerinde âlim oldu. her türlü silâh kullanmakta mahâret sâhibi idi. orduların sevk ve idâresinde fevkalâde meziyet sâhibiydi.
tarîkatin başına geçtikten sonra faâliyetleri hızlandırdı. her tarafa yayılan ihvanlar (kardeşler) örnek ekonomik organizasyonlara girişerek, müşterek zirâî, sınâî ve ticârî teşebbüsler kurdular. her yerde okullar açarak örnek bir ahlâkın yenilmez îmânlı fertlerini yetiştirdiler. senûsîlik tarîkatı 1911'de italyanların trablusgarb'ı ele geçirmek için giriştikleri büyük askerî harekâta kadar tamâmen bir kültür hareketi olarak sulhçu metodlarla çalıştı. ancak trablusgarb'ın tehdîd altına girmesiyle derhâl burayı müdâfaa mevkıinde bulunan türk kuvvetlerinin yanında yer aldılar. türk askerlerinin gerilemeye mecbûr olmasından sonra da memleketlerini dağlık mıntıkaya çekilerek azimle müdâfaa ettiler. bu mücâdelelerde sayıca, düşman kuvvetlerinin çok altında bulunmalarına rağmen cihân târihinin en büyük kahramanlık örneklerini verdiler. ahmed es-senûsî, bu savaş sırasında ilk defâ, yayımladığı beyannâmeleri, el-hükûmetü's-senûsiyeti'l-celîle adı ile imzâlamaya başladı. böylece senûsiye hareketini ilk kez bir devlet olarak îlân etti.
birinci dünyâ savaşında italya müttefikleriyle harbe girince senûsîler mecburî olarak onun karşısında yer aldılar. 1915'te mısır'ı işgâl eden ingilizlere karşı giriştikleri harplerde büyük kayıplar verdiler. ahmed es-senûsî, birinci dünyâ savaşının sonlarında sultan mehmed reşâd'ın isteği üzerine istanbul'a geldi. o, son derece bağlı bulunduğu osmanoğullarına ve türk milletine, islâm dünyâsı üzerindeki nüfûz ve îtibârından istifâde ederek faydalı olmak istiyordu. fakat bir müddet sonra mondros mütârekesinin imzâlanmasıyla son müstakil islâm devleti olan türkiye'nin de batı emperyalistlerinin taksimine mâruz kaldığını elem ve dehşetle gördü.
birinci dünyâ savaşında ingilizler, islâm dünyâsını parçalayıp yutmak için çok kesif bir câsusluk ve propaganda faâliyetlerine girişmişlerdi. bu çalışmalar sonucunda hint müslümanlarının aşırı dostluk ve bağlılıklarına mukâbil arap dünyâsında bâzı çözülmeler başlamıştı. birçok arap liderlerine osmanlı devletinin yıkılmasıyla kurulacak devletlerden taçlar vâdedilerek ayrılık telkin edilmekteydi. sultan reşâd han sarsılan islâm birliğini "hilâfeti hâiz olan türkler" etrâfında yeniden tesis ve takviye için şeyh senûsî hazretlerini huzûruna kabûl etti. ondan müslüman âlemini dolaşarak hilâfet etrafında bozulan birliği yeniden kurmasını ricâ etti. gerçekten de o devirde müslümanların en fazla sözünü dinleyecekleri şahsiyet gâyet haklı bir şöhrete mâlik olan şeyh senûsî hazretleri idi. şeyh hazretleri derhâl muvâfakat ederek sultana, türk milletine hizmete hazır bulunduğunu bildirdi. ancak tam islâm dünyâsını dolaşmaya çıkacağı sırada kendisini dâvet eden sultan reşâd han vefât etti. sultan vahideddîn'in cülûs merâsiminde bulunmak üzere seyâhat ertelendi.
osmanlı pâdişâhlarının saltanata çıkışlarında cülûs merâsimi denilen bir merâsim yapılırdı. bu merâsimde devrin en kıymetli islâm âlimi tarafından eyyûb el-ensârî hazretlerinin türbesinde yeni pâdişâha umûmiyetle hazret-i ömer'in kılıcı kuşatılırdı. sultan vahideddîn'in cülûs merâsiminde ona bu kılıç şeyh ahmed es-senûsî tarafından kuşatıldı. şeyh hazretleri pâdişâha kılıcı takarken şöyle duâ etti: "cenâb-ı hak'tan zât-ı şâhânelerine ömrü tavil (uzun ömür), ecr-i cemîl (sevap) niyâz ederim, efendimiz."
ancak bu sırada netîceleri îtibâriyle bir felâket olan mondros mütârekesi imzâlanınca, pâdişâh, senûsî hazretlerine maiyetiyle birlikte bursa'da oturmasını irâde etti. şeyh ahmed senûsî hazretleri daha sonra yine vahideddîn hanın isteği üzerine türk kurtuluş savaşında çalışmak üzere anadolu'ya geçti. anadolu'yu, daha ziyâde doğu ve güney vilâyetlerimizi bir bir dolaşarak halkı ankara'ya bağlamaya çalıştı. her gittiği yerde beyazlara sarınmış olarak mahallî kıyâfetiyle kürsüye veya minbere çıkıyor, vâz ve irşâdlarıyla ordumuza gönüllüler kazandırıyordu. onun her sözü bir nasîhattı. elinde kılıcı, at üstündeki hali, heybeti, anadolu türk insanının üzerinde efsânevî tesirler meydana getiriyordu. onun kurtuluş savaşındaki vâz ve nasîhatları, halkı birliğe dâvet edişi yalnız anadolu'da değil, bütün islâm dünyâsında derin akisler uyandırdı. bu maksatla rastladığı gazetecilere türk milletinin mücâdelesinin meşrûluğunu ve bütün müslümanların kendilerini desteklemelerinin dînen vâcib olduğunu ifâde eden kat'î beyânatlar vermekteydi.
şeyh ahmed senûsî hazretleri, kurtuluş savaşının sonlarına doğru, bu hareketin kurmayları arasında hilâfete ve halîfeye karşı başgösteren soğukluk üzerine anadolu'da daha fazla durmayı uygun bulmadı. büyük bir üzüntü içerisinde ankara'dan ayrılarak arap memleketlerine gitmek üzere yola koyuldu. giderken söylediği şu sözler onun siyâsî bir dâhi olduğunu göstermektedir:
"bugün islâm milletleri arasında en kuvvetli ve haşmetlisi ve dînî vahdet ve idâre yönünden en ümit vericisi türk milleti'dir. binâenaleyh, bütün islâmî harekât ve dayanışmanın kuvvet merkezi türkiye olmalıdır. kahraman türk milletini bu yakın alâka ve yardıma, dayanışmaya ve bu çok mühim vazîfeye ehil kılan birçok târihî ve stratejik imtiyazlar vardır. hilâfeti temsil etmiş olması, bütün islâm âleminin kalbgâhı olan haremeyn ve civârının hâdim ve hâmisi olmak şerefine sâhip bulunması ve bütün emânât-ı mukaddeseyi hâlâ uhdesinde mahfûz bulundurması, asırlar boyunca islâm'ın alemdârlığını yapması ve onu, ilâhî bir lütufla her türlü tehlike ve saldırıdan koruması ve nihâyet hâli hazırdaki tutumun hâlâ ümid verici olması gibi sebepler, bu büyük milleti bugün de islâmî hareket ve dayanışmanın ve islâm âlemi için, düşünüp çırpındığımız topyekün bir kurtuluşun yegâne kuvveti, rehberi ve lideri olmaya sevk etmektedir.
türkiye'nin ve islâm âleminin kurtuluşu allahü teâlânın izniyle, ancak müslüman türk milleti sâyesinde mümkün olabilir ve böyle olacaktır."
şeyh ahmed es-sünûsî hazretleri türkiye'den ayrıldıktan sonra şam'a gitti. yaygın şöhreti ve ziyâretçilerinin çokluğu yüzünden kendisinden korkan fransızlar, onu şam'ı terke zorladılar. buradan filistin'e geçti. orada da ingilizler kendisinden çekinip, endişelendiler. artan ingiliz baskısı yüzünden mekke'ye geçti ise de vehhâbî inancında olan ibn-i suûd'la anlaşamadı. sonunda yemen imamlığı ile suûd krallığı arasında tampon bir devlet olan asîr'e çekildi. burada senûsî şeyhlerinden idris es-senûsî'nin torunu olan başka bir idris es-senûsî hükümdârdı. ancak asîr'de lâyık olduğu hüsn-i kabûlü gören ahmed es-senûsî, 10 mart 1933 (h.1352)'te vefâtına kadar burada kaldı.
din hayattir
şeyh ahmed es-senûsî hazretleri tarsûs gazetesi muhabirine memleketin içine düştüğü durumun sebeplerini ve kurtuluş çârelerini şöyle belirtmiştir.
"bu memleketin istikbâli her şeyden evvel ve her şeyin üstünde islâmiyet'in ahlâkî prensiplerine dayanmaktadır. bu prensipler üzerindedir ki şanlı yarının, geleceğin binâsını kuracağız. evet bu memleketin istikbâli, dînimizin hükümlerine uymakta yasaklarından sakınmaktadır. bu din en yüksek medeniyet, fikir ve ahlâk dînidir. bize saâdet evini, yurdunu bağışlayan ancak bu dindir. dînimiz bize adâleti, iyiliği, icâdı, ictihâdı, vatan muhabbetini, çalışmayı ve izzet-i îmânımızın muhâfazasını emrediyor. dînimiz en ahlâkî ve ictimâî bir dindir. peygamberimiz sallallahü aleyhi ve sellem; "ben güzel ahlâkı tamamlamak için gönderildim." buyuruyorlar. dînimiz fuhşiyâttan, müskirâttan, sefâhetten, tefrikadan, tembellikten, cehâletten ve bütün kötü ahlâklardan nehyediyor. görülüyor ki din, bütün hakîkatıyla güzel ahlâkla amel etmektir.
bizim gücümüzü kıran ve şevketimizi yıkan, düşmanlarımızı üstün eyleyen en büyük sebep, hiç şüphesiz ki dînimizi ihmâl etmekliğimizdir. hissiyâtımıza mağlûb olmaklığımızdır. bu durum işlerimizin ve ihmallerimizin neticesi olarak bize acı bir ders oldu. artık şimdi kendimizi ıslah etmek bize vazifedir. yoksa büyük zaferin bize hazırladığı gâyeye ulaşmak müyesser olmaz. din neyimizdir? din hayatımızdır, onsuz hayat olamaz."
1) sarıklı mücâhidler; s.264-281
2) tasavvuf ve tarîkatler; s.171
3) osmanlılarda devlet-tekke münâsebetleri; s.230-231
ahmed es-senûsî'nin soyu peygamber efendimizin torunu hazret-i hasan efendimize kadar uzanmaktadır. ceddi seyyid muhammed ibni ali es-senûsî, kuzey afrika'da italyan ve fransız istilâ hareketlerine karşı islâm dünyâsının birlik ve berâberliğini temin maksadıyla senûsîlik tarîkatını kurdu. ilk defâ derne civârında dağlık bir arâzide zâviye-i beyzâ adını verdiği tekkesini tesîs etti. mertliği, dînine bağlılığı ile kısa zamanda muhitinde geniş ilgi topladı. her taraf senûsî tekkeleri ile doldu. harekete dâhil olanlar öncelikle şahsî ahlâk ve inançları bakımından en mükemmel bir seviyeye getirilirdi. sonra da aynı üstünlüğü etraflarına yaymak üzere faâliyete geçirilirlerdi. fakat senûsîlik hareketinin hedefi yalnız kuzeyafrika değil, bütün islâm dünyâsıydı. müslüman milletlerin sosyal, ekonomik ve kültürel seviyelerinde muazzam bir inkılâp vücuda getirerek islâm dünyâsını uyandırıp kalkındırmak ve birleştirmek istiyorlardı.
seyyid muhammed 1895 yılında ölünce yerine oğlu muhammed mehdî es-senûsî geçti. hareket onun zamânında alabildiğine genişledi. bütün sâha kontrol altına alındı. kısa zamanda güney ve batı afrika'da milyonla zencinin sistemli bir şekilde müslüman olmasını sağladılar. arabistan'a, malezya'ya ve hattâ hindistan'a tarîkatlarının mümessillerini göndererek islâm dünyâsı çapında bir uyanış sağlamaya çalışıldı. senûsî tarîkatı âdetâ hakîkî bir devlet hâline geldi.
1902'de ise muhammed el-mehdî'nin ölümü üzerine yeğeni ahmed eş-şerîf es-senûsî hazretleri daha büyük bir azimle dâvâyı eline aldı.
ahmed eş-şerîf, 1873'te cağbûb'da doğdu. babası muhammed eş-şerîf'tir. küçük yaştan îtibâren mükemmel bir tahsîl ve terbiye gördü. din ilimlerinde âlim oldu. her türlü silâh kullanmakta mahâret sâhibi idi. orduların sevk ve idâresinde fevkalâde meziyet sâhibiydi.
tarîkatin başına geçtikten sonra faâliyetleri hızlandırdı. her tarafa yayılan ihvanlar (kardeşler) örnek ekonomik organizasyonlara girişerek, müşterek zirâî, sınâî ve ticârî teşebbüsler kurdular. her yerde okullar açarak örnek bir ahlâkın yenilmez îmânlı fertlerini yetiştirdiler. senûsîlik tarîkatı 1911'de italyanların trablusgarb'ı ele geçirmek için giriştikleri büyük askerî harekâta kadar tamâmen bir kültür hareketi olarak sulhçu metodlarla çalıştı. ancak trablusgarb'ın tehdîd altına girmesiyle derhâl burayı müdâfaa mevkıinde bulunan türk kuvvetlerinin yanında yer aldılar. türk askerlerinin gerilemeye mecbûr olmasından sonra da memleketlerini dağlık mıntıkaya çekilerek azimle müdâfaa ettiler. bu mücâdelelerde sayıca, düşman kuvvetlerinin çok altında bulunmalarına rağmen cihân târihinin en büyük kahramanlık örneklerini verdiler. ahmed es-senûsî, bu savaş sırasında ilk defâ, yayımladığı beyannâmeleri, el-hükûmetü's-senûsiyeti'l-celîle adı ile imzâlamaya başladı. böylece senûsiye hareketini ilk kez bir devlet olarak îlân etti.
birinci dünyâ savaşında italya müttefikleriyle harbe girince senûsîler mecburî olarak onun karşısında yer aldılar. 1915'te mısır'ı işgâl eden ingilizlere karşı giriştikleri harplerde büyük kayıplar verdiler. ahmed es-senûsî, birinci dünyâ savaşının sonlarında sultan mehmed reşâd'ın isteği üzerine istanbul'a geldi. o, son derece bağlı bulunduğu osmanoğullarına ve türk milletine, islâm dünyâsı üzerindeki nüfûz ve îtibârından istifâde ederek faydalı olmak istiyordu. fakat bir müddet sonra mondros mütârekesinin imzâlanmasıyla son müstakil islâm devleti olan türkiye'nin de batı emperyalistlerinin taksimine mâruz kaldığını elem ve dehşetle gördü.
birinci dünyâ savaşında ingilizler, islâm dünyâsını parçalayıp yutmak için çok kesif bir câsusluk ve propaganda faâliyetlerine girişmişlerdi. bu çalışmalar sonucunda hint müslümanlarının aşırı dostluk ve bağlılıklarına mukâbil arap dünyâsında bâzı çözülmeler başlamıştı. birçok arap liderlerine osmanlı devletinin yıkılmasıyla kurulacak devletlerden taçlar vâdedilerek ayrılık telkin edilmekteydi. sultan reşâd han sarsılan islâm birliğini "hilâfeti hâiz olan türkler" etrâfında yeniden tesis ve takviye için şeyh senûsî hazretlerini huzûruna kabûl etti. ondan müslüman âlemini dolaşarak hilâfet etrafında bozulan birliği yeniden kurmasını ricâ etti. gerçekten de o devirde müslümanların en fazla sözünü dinleyecekleri şahsiyet gâyet haklı bir şöhrete mâlik olan şeyh senûsî hazretleri idi. şeyh hazretleri derhâl muvâfakat ederek sultana, türk milletine hizmete hazır bulunduğunu bildirdi. ancak tam islâm dünyâsını dolaşmaya çıkacağı sırada kendisini dâvet eden sultan reşâd han vefât etti. sultan vahideddîn'in cülûs merâsiminde bulunmak üzere seyâhat ertelendi.
osmanlı pâdişâhlarının saltanata çıkışlarında cülûs merâsimi denilen bir merâsim yapılırdı. bu merâsimde devrin en kıymetli islâm âlimi tarafından eyyûb el-ensârî hazretlerinin türbesinde yeni pâdişâha umûmiyetle hazret-i ömer'in kılıcı kuşatılırdı. sultan vahideddîn'in cülûs merâsiminde ona bu kılıç şeyh ahmed es-senûsî tarafından kuşatıldı. şeyh hazretleri pâdişâha kılıcı takarken şöyle duâ etti: "cenâb-ı hak'tan zât-ı şâhânelerine ömrü tavil (uzun ömür), ecr-i cemîl (sevap) niyâz ederim, efendimiz."
ancak bu sırada netîceleri îtibâriyle bir felâket olan mondros mütârekesi imzâlanınca, pâdişâh, senûsî hazretlerine maiyetiyle birlikte bursa'da oturmasını irâde etti. şeyh ahmed senûsî hazretleri daha sonra yine vahideddîn hanın isteği üzerine türk kurtuluş savaşında çalışmak üzere anadolu'ya geçti. anadolu'yu, daha ziyâde doğu ve güney vilâyetlerimizi bir bir dolaşarak halkı ankara'ya bağlamaya çalıştı. her gittiği yerde beyazlara sarınmış olarak mahallî kıyâfetiyle kürsüye veya minbere çıkıyor, vâz ve irşâdlarıyla ordumuza gönüllüler kazandırıyordu. onun her sözü bir nasîhattı. elinde kılıcı, at üstündeki hali, heybeti, anadolu türk insanının üzerinde efsânevî tesirler meydana getiriyordu. onun kurtuluş savaşındaki vâz ve nasîhatları, halkı birliğe dâvet edişi yalnız anadolu'da değil, bütün islâm dünyâsında derin akisler uyandırdı. bu maksatla rastladığı gazetecilere türk milletinin mücâdelesinin meşrûluğunu ve bütün müslümanların kendilerini desteklemelerinin dînen vâcib olduğunu ifâde eden kat'î beyânatlar vermekteydi.
şeyh ahmed senûsî hazretleri, kurtuluş savaşının sonlarına doğru, bu hareketin kurmayları arasında hilâfete ve halîfeye karşı başgösteren soğukluk üzerine anadolu'da daha fazla durmayı uygun bulmadı. büyük bir üzüntü içerisinde ankara'dan ayrılarak arap memleketlerine gitmek üzere yola koyuldu. giderken söylediği şu sözler onun siyâsî bir dâhi olduğunu göstermektedir:
"bugün islâm milletleri arasında en kuvvetli ve haşmetlisi ve dînî vahdet ve idâre yönünden en ümit vericisi türk milleti'dir. binâenaleyh, bütün islâmî harekât ve dayanışmanın kuvvet merkezi türkiye olmalıdır. kahraman türk milletini bu yakın alâka ve yardıma, dayanışmaya ve bu çok mühim vazîfeye ehil kılan birçok târihî ve stratejik imtiyazlar vardır. hilâfeti temsil etmiş olması, bütün islâm âleminin kalbgâhı olan haremeyn ve civârının hâdim ve hâmisi olmak şerefine sâhip bulunması ve bütün emânât-ı mukaddeseyi hâlâ uhdesinde mahfûz bulundurması, asırlar boyunca islâm'ın alemdârlığını yapması ve onu, ilâhî bir lütufla her türlü tehlike ve saldırıdan koruması ve nihâyet hâli hazırdaki tutumun hâlâ ümid verici olması gibi sebepler, bu büyük milleti bugün de islâmî hareket ve dayanışmanın ve islâm âlemi için, düşünüp çırpındığımız topyekün bir kurtuluşun yegâne kuvveti, rehberi ve lideri olmaya sevk etmektedir.
türkiye'nin ve islâm âleminin kurtuluşu allahü teâlânın izniyle, ancak müslüman türk milleti sâyesinde mümkün olabilir ve böyle olacaktır."
şeyh ahmed es-sünûsî hazretleri türkiye'den ayrıldıktan sonra şam'a gitti. yaygın şöhreti ve ziyâretçilerinin çokluğu yüzünden kendisinden korkan fransızlar, onu şam'ı terke zorladılar. buradan filistin'e geçti. orada da ingilizler kendisinden çekinip, endişelendiler. artan ingiliz baskısı yüzünden mekke'ye geçti ise de vehhâbî inancında olan ibn-i suûd'la anlaşamadı. sonunda yemen imamlığı ile suûd krallığı arasında tampon bir devlet olan asîr'e çekildi. burada senûsî şeyhlerinden idris es-senûsî'nin torunu olan başka bir idris es-senûsî hükümdârdı. ancak asîr'de lâyık olduğu hüsn-i kabûlü gören ahmed es-senûsî, 10 mart 1933 (h.1352)'te vefâtına kadar burada kaldı.
din hayattir
şeyh ahmed es-senûsî hazretleri tarsûs gazetesi muhabirine memleketin içine düştüğü durumun sebeplerini ve kurtuluş çârelerini şöyle belirtmiştir.
"bu memleketin istikbâli her şeyden evvel ve her şeyin üstünde islâmiyet'in ahlâkî prensiplerine dayanmaktadır. bu prensipler üzerindedir ki şanlı yarının, geleceğin binâsını kuracağız. evet bu memleketin istikbâli, dînimizin hükümlerine uymakta yasaklarından sakınmaktadır. bu din en yüksek medeniyet, fikir ve ahlâk dînidir. bize saâdet evini, yurdunu bağışlayan ancak bu dindir. dînimiz bize adâleti, iyiliği, icâdı, ictihâdı, vatan muhabbetini, çalışmayı ve izzet-i îmânımızın muhâfazasını emrediyor. dînimiz en ahlâkî ve ictimâî bir dindir. peygamberimiz sallallahü aleyhi ve sellem; "ben güzel ahlâkı tamamlamak için gönderildim." buyuruyorlar. dînimiz fuhşiyâttan, müskirâttan, sefâhetten, tefrikadan, tembellikten, cehâletten ve bütün kötü ahlâklardan nehyediyor. görülüyor ki din, bütün hakîkatıyla güzel ahlâkla amel etmektir.
bizim gücümüzü kıran ve şevketimizi yıkan, düşmanlarımızı üstün eyleyen en büyük sebep, hiç şüphesiz ki dînimizi ihmâl etmekliğimizdir. hissiyâtımıza mağlûb olmaklığımızdır. bu durum işlerimizin ve ihmallerimizin neticesi olarak bize acı bir ders oldu. artık şimdi kendimizi ıslah etmek bize vazifedir. yoksa büyük zaferin bize hazırladığı gâyeye ulaşmak müyesser olmaz. din neyimizdir? din hayatımızdır, onsuz hayat olamaz."
1) sarıklı mücâhidler; s.264-281
2) tasavvuf ve tarîkatler; s.171
3) osmanlılarda devlet-tekke münâsebetleri; s.230-231
