Nasrettin Hoca Fıkralarının Tasavvuf’ı İzahı
Bu sütunda, okuyucularımıza, Nasrettin hoca fıkraların Emre’nin getirdiği yeni bir görüş ve anlayış ışığı altında takdim etmeye çalışacağız.
Umûmi anlayışınız, Nasrettin Hocayı merkebe ters binmiş, hayvanın kuyruğunu eline almış, çok defa gülünç, bazen güldürücü, bazen hattâmüstehcen fıkralar anlatan bir molla olarak tanımaktan öteye geçemiyor. Ahlâki mizah dehâsının fikir haysiyetini komiklikten tefrik edebilmek kolay olmadığı için, Nasrettin Hoca’yı, bizi güldürmeye memur bu komik mollayı sadece merkebin kuyruğunu eline almış sarıklı, sakallı bir insan olarak tasavvur eder, üzerinde durmazdık. Emre’nin getirdiği yeni ve gerçek görüş, bizi, ona aşağıdan yukarıya doğru hayretle, hayranlıkla ve saygıyla bakma seviyesine çıkarıyor. Tasavvuf kitaplarında, tasavvuf tarihlerinde adı geçmeyen Nasrettin Hocanın büyük bir mutasavvıf olduğunu; Fıkralarının da tasavvufi Hakikat ile tasavvufi ahlâki telkin etmek istediğini ilk söyleyen, Emre’dir. Bu görüş, asıl Nasrettin Hoca fıkralarını, taklitlerinden ayırmak için şaşmaz bir mihektir.
Emre, her sayımızda bir veya birkaç fıkrayı şerh ve izah edecektir.
S – Öteden beri Nasrettin Hocayı resimlerde merkebe ters bindirirler. Herhalde böyle bir şey olmuş ki öyle yapıyorlar. Nasrettin Hocanın bu pozu pek hoş bir şey değil ama, acaba bunda da bir hikmet var mıdır?
Emre – Vardır ya: “Merkep” binilecek şey demek değil mi? Bu vücut da bir merkep, bir binittir. Aklımız ve ahlâkımız bu merkebe binmiştir. Fakat gideceğimiz yeri bilmediğimiz için, aklımızın yönü mâziye dönüktür. Geçtiğimiz yerleri biliriz de gideceğimiz yeri bilemeyiz. Nasrettin Hoca, güldürerek bunu anlatmaya çalışıyor. İşte Nasrettin hoca, gibi bir “Kâmil” lazım ki aklımızı merkebe düz bindirsin ve ona gideceği yeri ve mürebbisini göstersin. Zaten dönmeyince mürebbisini göremez. Çünkü mürebbi, yol gösterici olduğu için daima öndedir. İşte “Dön Namazı” gibi sözlerle anlatmak istedikleri şey budur, yani aklın, eski bildiklerini terk edip ( Cemâlullah )a dönmesidir.
Dünya işlerinde de böyle değil mi? Mâzisiyle iftihar eden milletlere bak, mutlaka geri kalmışlardır. Amerika ne maziyle uğraşıyor, ne bir şey. Onun ilerlemekten, çalışmaktan vakti kalmıyor ki mâziye baksın. Arkaya bakan, mutlaka yolunu şaşırmıştır, gideceği yeri bulamıyor demektir.
Bunu bir konuşmamızda bir vesileyle rahmetli Remzi Oğuz Arık’a da söylemiştim de hoşuna gitmişti. Halbuki rahmetlinin işi hep eski eserlerle uğraşmakmış, ne bileyim.
İç Kaynak – Rahmetli Remzi Oğuz Arık arkeolog ve tarihçi idi.
Mavi Boncuk
Nasrettin Hoca’nın iki karısı varmış. Bir gün birini bir kenara çekip kendisine bie mavi boncuk vermiş:
- Al bunu sakla; sakın ortağına bir şey söyleme! Demiş. Bir başka zaman da ötekine aynı şeyi söylemiş.
Bir gün kadınlar, Nasrettin Hoca’nın hangisin daha çok sevdiği hususunda bahse ve münakaşaya girmişler. Anlaşamayınca, meseleyi Nasrettin Hoca’ya sormuşlar.
- Hangimizi daha çok seviyorsun?
Hoca her ikisini de mânâlı mânâlı bakarak:
- Mavi boncuk kimdeyse, onu
Demiş.
Emre’nin Tefsiri
Tasavvufta bir manevi ihtiyaçtan bahsederler. Bu, hakikât yoluna giren bir insanın, iradesini bir mürşide tam bir teslimiyetle terk etmesi demektir. Bu teslimiyetten sonra mürşit, onun can kulağına üfürmeğe, nefhetmeye başlar. Burada üfüren erkek, üfürülen dişidir. Bir kâmil aklımızın meryemine hakikât kelâmını nefhettikten sonra akıl meryemi gebe kalır ve zamanı gelince manevi İsa’yı doğurur.
Nasrettin Hoca, kendine manen bağlanan iki kişiye, zamanı gelince (Rabıta)yı öğretmiş. Fıkradaki (Mavi Boncuk) rabıtadır. Fakat onlar henüz çocukluk devresinde bulundukları için birbirleriyle münakaşa etmişler. Birbirlerinin yürüdükleri yollardan , manevi hallerinden de haberdar olmadıkları için münakaşayı mürşitlerine kadar götürmüşler. O da ikisini de memnun edecek bir cevapla meseleyi halletmiş.
Bu Kadar Tavuğa Bir Horoz Lazım
Akşehir çocukları, ceplerine birer yumurta alarak Nasrettin Hoca’yı da yakalayıp zorla hamama götürürler. Soyunurlar, yıkanırlar. Hoca göbek taşında yatarken, evvelden anlaştıktan üzere içlerinden biri derki:
- Çocuklar! Gelin bir oyun oynayalım. Oyunda kazanamayan hamamın patasını versin, olmaz mı?
- Nasıl bir oyun?
- Herkes bir yumurta yumurtlasın. Yumurtlamayan, hepsinin hamam parasını versin. Nasıl?
Çocuklar hep bir ağızdan bağırırlar:
- Olur.
Nasrettin Hoca da kendileriyle beraber geldiği için ona sorarlar:
- Bu işe sen ne dersin hoca?
Konuşmanın başından beri onları dikkatle dinleyen Hoca, sesini çıkartmamış. Onun sükûtunu
İkrar telâkki eden çocuklar, birer birer gıdaklamaya başlarlar, peştamallarının arasına evvelce sakladıkları yumurtaları çıkarıp Hoca’ya gösterirler.
Bunun üzerine Hoca ayağa kalkar, ellerini, kollarını çırpıp sallayarak horoz gibi öter:
-Öörü’ööööö!
Çocuklar bu ummadıkları hareket karşısında şaşırdılar:
- Ne yapıyorsun efendi amca?
- Ne yapacağım oğlum bu kadar tavuğa elbette bir horoz lazım.
Emre’nin Tefsiri
İnsanlar ne kadar yaşlı olursa olsunlar (Hâkikat)e ve (Hâkikat)i bilene nazaran çocuklar. Akılları da çocuk aklıdır. Onun için daima oyundan ve oyuncaktan hoşlanırlar.
Çocuklar bile yapıyorlar. Hile yapan nefsine mağlup demektir. Nefsine mağlup olanlara bizim buralarda avrat derler ya. Nasrettin Hoca da, yumurtlayan çocuklara hâkikati öğretmek için öyle yapıyor: (Ben sizin gibi nefsime mağlup değilim, siz de böyle olun!) demek istiyor.
Sen Beğendin, Ben Doldurdum!
Nasrettin Hoca, merkebine binmiş, yolda giderken, Hoca’nın yuları bütün kuvvetiyle çekmesine rağmen merkep, yolda yürüdüğü merkep pisliklerini koklarmış. Nasrettin Hoca da (Zahir beğendi ki kokluyor) diye, merkebin kokladığı pislikleri torbasına doldururmuş.
Akşam, yem zamanı hayvanın başına tezeklerle dolu torbayı asmış. Hayvan, tezekleri yemeyip, başını torbadan çıkarmak istedikçe, Hoca: Şunu sormuş.
Emre’nin Tefsiri
Hoca, bu hareketiyle bize bir ibret dersi vermek istemiştir. Bu fıkradaki merkep, bizim hayvani arzulara mahkum nefsimizdir. Merkebin belli başlı tabiatı, inatlıktır. Kendisini, Tevhit yani kuruluş yolunda yürüten mürebbisinin bütün ihtarlarına rağmen inadından vazgeçmeyerek nefsani arzuların pisliklerini koklamaktan vazgeçmez. Bu böyle devam edip giderse, sahibi, ömrün akşamında, yani ölürken, onun başına elbette bu arzu tezekleriyle dolu torbayı takacaktır.
(İç Kaynak – Bu mevzu ile ilgili şu doğuşu takdim ediyoruz.)
Gönül! Acep sen de olunğ mu islah?
Bari vadettiğin, olaydı essah...
Kurtulmak istersen, sendedir dilek,
Sadık olmaz isen, bulamanğ felah.
Hiç kabul olur mu ikinci tövbe?
Hadis, (Hata demiş, tekrar tecrübe);
İlim kitabından hayır görür mü,
Alıp yükletirsen bir mertebe?
İndirip açamaz, yoktur parmağı,
Beş değil de birdir onun tırnağı,
Mantık kitabına açan önüne,
Bırakır, seyreder bahçe bağı.
Sen söylersin, dinler kendi halini,
Fidanı bilemez ince, kalını;
Kıymetini bilmez gülün, çiçeği
Döner, harap eder nazik dalını.
İşi, gücü onun daima şektir,
Kendinin gübresi ona döşektir;
Kutnu kumaştan giydirsen palan
Neyleyeyim, hayvan yine eşektir.
Kendinin gübresi kendine kokar;
Yetişmez yolda burnuna gübre,
Başını döndürür gözüyle bakar.
Bütün hayvanâtı cami’dir insan,
Yaradan, eğlemiş böylece ihsan
Öbür sıfatlardan eğer kurtulsa,
Kalbinde tek kalır Hazreti Rahman.
(Emre!) ıslah eyle, elinde fırsat,
Onlardır vermeyen, dimağına tad;
Her biri bir huyda; eyle dışarı;
Birisi kalırsa, çok verir fesat.
Onlardan kurtulur, tek meşrep olan,
Dost ile bir olur yalınız kalan,
Ne kadar lütfetsen, idrâk edemez,
Arzusundan başka bilir mi hayvan?
(Emre!) idrâk eyle, nefsine layık,
Senden sana söyler, işitte ayık!
Kimseyi sözüne sen tutma hedef,
Maşuktan ayrılmaz daima aşık.
Kendinden ayrılmaz sözü duyanı,
Hâliyle muhittir bütün her yanı;
(Emre!) kimselere sen etme isnad,
Mevlâ affettirmiş kefen soyanı.
Günahın büyüğü: eli kınamak;
Ziyaya yaklaş ta sen gönlüne bak.
Âzâların yönü ön taraftadır,
Çukura düşürmez toprağa bakmak.
Acep sen Allah’ın vekili misin?
Halkı hor görenin sen dilimisin?
Ele cellât lazım; sana ne lazım
Mansur’u asanın sen bir eli misin?
Mevlâya yakından, hep doğar şefkat,
Şeytana yakından doğar mel’anet
(Emre!) söyleyeni tanıdı isen
Sen kendi hâline eyle merhamet.
31.1.951
Bu garip Başım Bağdat’ı da mı Görecek?
Bir gün, birisi, Hoca’ya rica eder:
- Senin ifaden düzgündür; bize bir mektup yazıver.
- Mektup nereye gidecek?
- Bağdat’a.
- Bu garip başım Bağdat’ı da mı görecek?
- Neden Bağdat’a gitmen icap ediyor?
- Bunu bilmeyecek ne var? Bu benim yazımı
Emre’nin Tefsiri
Hâkikat, kitaplardan okumak suretiyle anlaşılsaydı, murşide lüzum kalmazdı.
Bir ilkokul talebesi okumayı öğrenmiştir ama, lise kitaplarını okuyup anlayabilir mi? Öğrenmek için mutlaka hocaya ihtiyaç vardır.
Hoca, (Benim hâkikate dâir olan sözlerim kulaktan kulağa veya yazılı olarak Bağdat’a kadar gitse bile, kimse anlamaz. Ancak ben izah etmeliyim ki anlasınlar) demek istemiş.
İnsan, mürebbisinin karşısına geçecek, onun gözünden, sevgisinden gıda alacak ki istifade edebilsin. Söz veya yazı, ilmin fotoğrafıdır. İnsan fotoğrafı görmekle, fotoğrafın sahibini görmüş gibi olur mu?
Bir gün Nail efendilerde oturuyoruz. Kaçkaç’tan da yeni gelmiştik. Ben kerevette, efendinin arkasında oturuyorum. Her vakit beni arkasına oturturdu; kendisini meşgul mü ederdim neydi.
Güzel bir sohbet açmıştı. Yeni gelenler de vardı. Bir ara, Efendi bana döndü: (Ulan ben bunlara desem ki Allah budur, “vay bu muymuş!” derler, kaçar, giderler. Biraz emek çekmeleri lazım) dedi. Bu sözleri bana, yanındaki adamın boynunun kütüğünden söylemişti. Efendi gittikten sonra, o yanındaki adam bana: (Efendi sana ne söyledi?) dedi. Anladım ki Efendinin söylediği sözleri kimse duymamış. Demek ki karşı karşıya gelmek bile kâfi değil: ille muhabbet zuhur etmeli ki onun sözlerini anlayabilmeli.
Oğlumun Babası Öldü de...
Bir gün Hoca, baştan başa siyahlar giyerek dışarı çıkmış, gezermiş. Hoca’nın halinde bir acayiplik olduğunu görenler sormuşlar:
- Hocam, niye böyle baştanbaşa karalar giymişsin?
Hoca, ciddiyetle cevap vermiş:
- Oğlumun babası öldü de onun yasını tutuyorum.
Emre’nin tefsiri
Hoca, insanların bir maddi birde manevi varlıkları olduğunu anlatmak istemiş. Kendisinin maddi varlığı oğlunun babası olan etten, kandan ibaret vücudu. Manevi varlığı ise, Allah’ta fani olmuş. Hoca (ölmeden evvel ölme) sırrına mazhar olup maddi vücudun geçici bir varlık olduğunu anlayarak nefsinin arzularını öldürdüğünü halka anlatmak istiyor bu sözüyle. Fakat öğünmek için değil, onları uyandırmak için.
(Allah varken, benim varlığımın ne kıymeti olabilir? İşte o da öldü gitti) demek istiyor. Siyah elbise giymesi, (yas tutuyorum) demesi, onlara bu işi anlatabilmek içindir.
Hoca’nın Kabak Hikâyesi
Nasrettin Hoca, Allah’ta fani olduğu devrede uzun bir zaman evden çıkmıyor; halvete çekilmiş çünkü. Karısı da Hocanın bu halinden usanmış. Ona: “Çoktan beri dışarıya çıkmıyorsun. Evde tuz kalmadı. Bakkal git de bira tuz al” diyor. Hoca: “Kadın, diyor, ben kendimde değilim. Dalıp dalıp gidiyorum. Gidersem hem tuzu alamam, hem de evin yolunu çıkaramam” Kadı ısrar ediyor ve Hocaya şu aklı öğretiyor: “Merak etme, kaybolmazsın. Beline tuz kabağını bağlarım. Kendini kaybetmemen, kendine gelmen için şu taşla kabağa vurursun. Tık1 tık! diye ses çıkınca kendine gelirsin.” Hoca itiraz etmiyor. Kadın kabağı bir iple Hocanın beline bağlıyor. Hoca evden çıkıyor. Yolda dalar gidermiş. Sonra âlemi farka gelince önündeki kabağı taşla tık! tık! diye vururmuş; o zaman kendi varlığını idrâk edermiş.
Nasrettin Hocayı çoktan beri göremeyen mahalle çocukları, sevgili Hocalarının peşine takılırlar. Fakat bakarlar ki Hocada başka bir hâl var: Hoca zaman zaman belindeki kabağa tık! tık! diye vuruyor, “Gelin diyorlar, şu hocaya bir oyun oynayalım”. Hoca zorla bakkıh bulup, orada da kendinden geçtikten geçtiği bir sırada, çocuğun biri kabağı Hocanın belinden çözüp kendi beline bağlıyor. Hocanın karşısına geçiyor. Hoca etrafındaki seslerden âlemi farka gelip “acaba ben kendim miyim?” diye kendinin kendi olup olmadığını anlamak için elindeki taşı belindeki kabağa vurmak istiyor. Kabaktan ses çıkmayınca, şaşırıyor. Bir de bakıyor ki kabak karşısında duran bir çocuğun belinde; hemen gidip kabağa tık! tık! diye vuruyor. Sesi duyunca rahatlıyor. Fakat halledemediği bir mesele çıkıyor meydana: O çocuk, kendisi olmaya kendisi... Peki, öyleyse kendi kim? Bunu anlamak için çocuğa soruyor: “Oğlum! Sen ben olmaya bensin ya... Acaba ben kimim?”
Emre’nin Tefsiri
Nasrettin Hoca o devrede bir sevgi ve şefkat güneşi olmuş; o dereceyi bulmuş. Kendini bütün insanlarda görüyor. Fakat kendinden haberi yok.
Güneş de öyle değil mi? Bütün yıldızlara ışığı veren kendisi olduğu halde, onları “Bunlar ne kadar güzel” diye seyreder, sever.
Hoca’nın ( Ay )ı Kuyudan Çıkarması
Nasrettin Hoca bir gece kuyudan su çekmek için bahçeye iner. Kovayı kuyuya sarkıtacağı sırada bakar ki ay kuyuya düşmüş. Nasrettin Hocayı bir telâş alır, karısına seslenir:
- Hanım çabuk çengeli getir: Ay kuyuya düşmüş.
- Herif sen deli misin? Ay kuyuya düşer mi?
- Nasıl düşmez... Düşmüş bile. Gel de gör.
Kadıncağız Hocaya dert anlatamayacağını bildiği için çengeli alıp bahçeye iner.
Hoca çengeli kuyuya atar, ayı yakalamaya çalışır. Tesadüf çengel kuyudaki taşlardan birine takılır. Hoca çeker çıkaramaz; bir hayli uğraşır. Nihayet var kuvvetiyle çekince ip kopar; Hoca da sırt üstü yere düşer; başı, beli incinir. Yattığı yerde başını, belini ovuştururken, bakar ki ay yerine gelmiş:
- Allah’a şükür, der, çok zahmet çektim ama, ay da yerine geldi.
Emre’nin tefsiri:
- İnsan vücudu kuyuya benzemez mi? Kırılıp, yüzlerce parça haline gelmiş bir aynanın
parçalarını bir araya getirsek de onlara baksak, hepimizin içinde o (Büyük kudret)in bir parçasıyız.
Muhterem okuyucularımıza bu (mana) ile ilgili şu doğuşu takdim ediyoruz.
Birbirine uymaz bu iç ile dış:
Misâldir, Seyredin bahar ile kış;
Akıl bir aynadır sen yere attın,
Kullarına, parça olmuş yapışmış.
Kimisi uzundur, kimi yuvarlak,
Kimisi paslıdır, kimi parlak;
Herkes, bulduğuna olmuştur mahkûm;
Dönüp hepsine dedin: (Doğru bak!)
Yüzünü görenler, aynaya göre;
Durmadan dönüyor, sanki bir küre;
Gözleri tamama düzgün görününğ (1)
Tarif etmek için, neylersin, köre...
(Aynanım) dersin de, olursun gaip,
(Dostlarımdan beni eyledin takip);
Oyunu oynayan, Yârabbi, sensin,
Nerede görelim acaba ayıp?
Yere düşen ayna, kırılmaz düzgün:
Hacme göre düşer tulû eden gün;
Bazı akıl, olur daima gamlı,
Bazı akıl, erer, her hali düğün.
Hepsinden Cânan! Sensin görünen,
Çerçevesi olmuş: bu kan ile ten;
İçine düşmüştür bu (Cism-i Lâtif),
Bakayım diyene görünür (beden).
(Emre). Bin parçadan seyreder (Bir)i,
(Dış)ı ölü görür, (İç)ini diri;
İrâdeyi Ona eyledi teslim:
Birkaç yıllık mevtâ, Bilmez tedbiri. (2)
1 Ocak 952
Zapteden: V. Değirmenci Saat: 8.40
(1) Görününğ: Görünürsün. (2) Çok yaşasak, birkaç yıl daha yaşarız: Ona irâdesini teslim eden insan da ölü demektir: (Ölmeden evvel ölmüştür.)
Emre - O (Büyük Güneş) veya (Ay), bizim vücudumuzun, daha doğrusu aklımızın kuyusuna düşmüştür. Yusuf peygamberin kuyuya atılması hikayesi de bunu, bu meseleyi anlatmaya çalışıyor.
Nasrettin Hoca, kendi akıl kuyusundaki (Ay)ı ne zorluklarla çıkardığını anlatmak istiyor.
Allah’ta fâni olduktan sonra bizleri de kurtarmak için aramıza girenler, neler çekiyorlar... Onun, kuyumuza attığı çengel, takılıyor aklımızın bir taşına; çeker, çıkmaz, çeker, çıkmaz; nihayet ip kopar, kendi de yuvarlanır. Ama o, çektiği eziyetleri çoktan unutmuştur, memnundur
- Oh! Der, çok şükür; (Ay), yerine geldi ya...
Hoca’nın Körleri Sudan Geçirmesi
Yedi kör bir nehir kenarına gelmişler; karşı tarafa geçmek istiyorlar; fakat nehrin geçit yerini bilmiyorlar, göremiyorlar. Orada beklerken, ayak seslerinden anlıyorlar ki bir adam suyun öbür yakasından kendilerine doğru geliyor. Soruyorlar: “Sen kimsin?” Adam “Ben Nasrettin Hocayım” diyor. Körler: “Maden sen suyun geçidini biliyorsun, bizi de geçir, sana para verelim” diyorlar. Hoca onlara: “Olur, diyor, adam başına iki mangır alırım.” Körler razı oluyorlar. Hoca onlara: “Gözü bir parça ışık gören, elimden tutsun” diyor. Körler Hocanın dediği gibi yapıyorlar. Hoca önde, körler arkada, el ele nehrin ortasını bulunca, sondan iki körün ayakları kayıyor, suya gidiyorlar. Arkadaşları feryadı basıyorlar: “Aman iki arkadaşımız suya gitti!” Nasrettin Hoca dönüyor; bunlara; “Ne bağırıyorsunuz be!” diyor. “İki kör suya gittiyse dört mangır eksik verin”
Emre’nin Tefsiri:
Bu âlemde hiç durmadan akan “Zaman nehri”içinden geçen bir geçittir. Bizler de eğer “Hakikat’i anlamamış, Rabbimizi görmemişsek, birer körüz; yani akıl gözümüz kör demektir. Kur’an da böyle söylemiyor mu? “Burada kör olan âhirettede kör” demiyor mu? Hazreti Ali: Ben görmediğim bir Rabbe ibâdet etmem diyor. Hz. Muhammed’de: “Lev lelmürebbi nâ arefrü Rabbi ...” diyor.
Eğer biz de bir “Mürebbi”nin elini tutmazsak, bu geçidi geçemeyiz. Geçidi geçemeyenlerin kıymeti de iki mangırdan ibâdetmiş!
Hoca’nı Tek Telden Saz Çalması
Hoca bir gün eline bir saz almış, mızrabı hep aynı tele vurarak dın! Dın! Diye monoton bir ses çıkarırken, sormuşlar:
- Ne yapıyorsun Hocam?
- Saz çalıyorum.
- Ama bu nasıl saz çalma?Herkes sazın öbür tellerine de vuruyor, ne güzel sesler
çıkarıyor...
Nasrettin Hoca şu cevabı veriyor:
- Onlar, benim bulduğum makamı arayıp bulmağa çalışıyorlar da, onun için öbür tellere vuruyorlar.
Emre’nin Tefsiri
Bu fıkrayı şerh ederken biraz Nasrettin Hoca’yı tenkit etmiş gibi olacağız ama, ne yapalım. Hâkikat hiçbir şeye feda edilemez.
Nasrettin Hoca’nın o hâli bugün için tasvip olunamaz. Bu zaman, o zaman değil. Eğer, Hoca gibi sırf “tevhid”le uğraşılsaydı, bu terakki olur muydu? Asıl maharet, “Tel Makâm”ı bildikten sonra, dönüp bütün makamların hem çalmasını, hem de dinlenebilmesini öğrenebilmektir...
Her makamdan sonra “Tevhid” makamını öğrenir, hem ömrümüzün nihayetinde vücudumuzun evi ecel zelzelesiyle yıkılırken içine kaçıp sığınabileceğimiz bir (Ev), yani bir (Kalbi Selîm) bulursak, bundan büyük devlet olur mu?
Aklın Varsa Göle Yat!
Hocanın evinde odun tükeniyor. Hanımı diyor ki: “Hoca! Odun bitti, git biraz odun kes, getir, dağdan; ama kuru olsun!”
Hoca oduna gidiyor. Odunları merkebe yükletiyor. Eve gelirken, “Acaba bu odunlar yanar mı?” diye, eşeğin üstündeki odunlara bir kibrit değiriyor, odun yanıyor. Merkebin sağrısına ateş düşünce, hayvan kaçmaya başlıyor. Hoca, hayvanın arkasından bağırıyor: Aklın varsa göle yat!
Emre’nin tefsiri:
İnsanlarda bütün hayvanların bütün ahlâkı vardır. Merkebin huyu inatlıktır. İnsanda da vardır inatlık. İşte Nasrettin Hocanın “merkep” temsiliyle kastettiği şey, insanlardaki bu inatlık ahlâkıdır.
Hoca, “Hakikat ilmini, bir arkadaşın öğretmeye çalışmış ama, o ada, medrese bilgisinden vazgeçmemiş. Odun dediği, medrese ilmi; yani cansız ilim: Odun, yaprak açar, meyve verir mi?
Hoca bakıyor ki, arkadaşı ilmi “hâl”e inkilap ettiremiyor, yani aklının sırtındaki ilim odunlarını kaldırıp atamıyor, hatta atmak istemiyor, o zaman o odunları “âşk” ateşiyle tutuşturuyor. Aşkın ateşine tahammül edemeyen adam, Hocadan ikrâh edip kaçıyor. Hoca yine de şefkatten vazgeçemiyor, ona kurtuluş yolunu göstermek için arkasına bağırıyor: Aklın varsa, “Tevhid” deryasına dal! Yani kâmil insanın gönlüne.
Ay Eskiyince
Nasrettin Hoca’ya sorarlar:
- Ay eskiyince ne yaparlar?
Hoca hiç düşünmeden cevap verir:
- Kırpar, kırpar, yıldız yaparlar.
Emre’nin Tefsiri:
Bu fıkradaki ay, bizim manevi bilgi ve ahlak gecemize ışık veren (Kâmil bir insan)ın mânevi varlığıdır. Allah’ta fani olan bu kâmil insan , maddi, manevi bütün varlığını manevi evlatlarına verir, onlara teslim eder. Maddi görüşü kaybolduktan sonra da, onların kalplerinde, yıldıza benzeyen gözlerinde yaşar. Zaten bütün tasavvuf kitaplarında ve Kur’an’da (yıldız) sözüyle de kastedilen şey, (Kâmil insan)ın ve aşıkların gözleridir. Bir doğuşta bu hakikat şöyle anlatılıyor.
Aynadır, bakarız bütün yüzlere,
Şadan karışmıştır diyen sözlere;
Bizi taksim ettin – bizlere bakan
Aşkını verdiğin hayran gözlere.
Diğer bir doğuşta da şöyle deniliyor:
Seveyim deyince, Dilberim! Seni ,
Her gözlere taksim eyledin beni;
Seni arar iken ben gaip oldum,
Sofular tarife yeltenir dini.
Ben seni görürken bilmem yolumu,
Tutturmaz eyledin benim kolumu;
Her varlıktan parlar, gözlerim görür,
Onun için bilmem sağla solumu.
Ben seni bilince kalmadı dilek,
Dört taraftan açtı hep canlı çiçek:
Tarif etsem, bilmez görmeden kimse,
Bu hale hiç âgâh olur mu felek.
Yıldız deyinde, gökteki yıldızları zannediyorlar, insanların talihini, hayatını gökteki yıldızlara bağlamaya çalışıyorlar. Halbuki yıldız, insanların gözleridir, (Yıldızı söndü) derler, bir insanın öldüğünü anlatmak isterler. Güyâ insanın gökteki yıldızı sönüp düşünce, o adam ölürmüş. Ölümün üfleyip söndürdüğü yıldızlar gözlerimizdir. Ölen bir insanın gözlerinin feri nasıl söner...
Nasrettin Hoca, bir (kâmil)in, nazariyle halk ettiği insanlarda fâni olduğunu, kendini onlarda, onların gözünde seyrettiğini, kendindeki (Hâkikat) güneşinin, yönünü kendine dönenlerin yüzlerine, gözlerine vurduğunu, bu hâlin onlarda ve onlarla çoğaldığını anlatmak istiyor. Kendi muhitleşip, parçalanıp kendine bakanlarda fâni; onlarda kendinde fâni.
Nasrettin Hoca, (Tevhid)i anlatmak istiyor.
Minâre Nasıl Yapılır?
Ömründe hiç minâre görmemiş bir adam, bir gün Nasrettin Hoca’ya sormuş:
- Hocam, bu minâreleri nasıl yapıyorlar?
Hoca şu cevabı vermiş:
-Bunu bilmeyecek ne var? Kuyuların içini dışına çevirirler; oldu sana bir minâre.
Emre’nin Tefsiri:
Bu fıkradaki kuyu, insan vücuduna benzetilemez mi? Nitekim bir (Doğuş)ta da:
Ben o (Yusuf)u yarattım,
(Ken’an)kuyusuna attım,
Çıkardım (Kervan)a sattım:
Sevmek için ben (Güzel)i.
Kuyu, bendeki bu (beden),
(Yusuf), gözümden seyreden,
Beni görün can terk eden;
Mutlak canından bezmeli.
Denilerek, kuyunun insan vücudu olduğuna işaret edilmektedir. İnsanın akıl ve ahlâk kuyusu içinde yıllanmış pis sular ve balçıklar olabilir. O kuyu, bir kuyucuya, yani kâmil bir insana müracaat ederek (beni temizle) derse, kuyu onu, içini dışına çevirmek suretiyle temizler; yerin dibine batmışken, onu yükseltir., bir minâre haline getirir; başlar o adam (Hakikat) ezanını okumaya, ilan etmeğe.
Geç Yiğidim, Geç!
Nasrettin Hoca, bir gün bir kabristandan geçerken, karşısına iri bir köpek çıkıyor. Köpek, hırlayarak Hoca’ya hücum edince, Hoca, ona: (Geç, yiğidim geç!) diyor.
Emre’nin Tefsiri:
Nasrettin Hoca’nın kabristanı bu dünyadadır. İki insan karşı karşıya gelip dursalar, bir mezar şekli meydana çıkmaz mı? Kur’an, hâkikati anlamamışlar olanlar için (ölü) tabirini kullanıyor. Bu dünya, canlı ölülerin kabristanıdır. Nasrettin Hoca’nın hayat yolu bu dünya kabristanından geçerken, karşısına geçimsiz bir adam çıkıyor. Hoca, bu adamın ahlakını köpek tabiatına benzetmiş. Ona uysa kendinin de ondan farkı kalmayacak; onun için ona (Geç yiğidim geç!) diyor.
Ölü insanların ahlakları da ölüdür. Ölü nasıl kokarsa, ahlakı temizlenmemiş insanın ahlâkı da kokar. Bu kokuyu da ancak diriler alabilir. Köpeğin üremesi, o insanın ahlakının kokmasına işarettir. Bu fena kokuyu alınca, hemen orayı bırakıp başka yerden geçmeli; mücadele etmemeli.
Nasrettin Hoca da öyle yapmıştır.
Sesim Nerelere Kadar Gidiyor?
Hoca, mahallelerindeki mescidin müezzinliğini de yaparmış. Bir gün, onun sokakta koşa koşa ezan okuduğunu görenler sorarlar:
- Hoca efendi, neden böyle ezan okuya okuya oraya buraya koşuyorsun?
Hoca, gayet ciddi cevap vermiş:
- Sesim nerelere kadar gidiyor, onu anlamak istiyorum.
Emre’nin Tefsiri
Nasrettin Hoca’nın okuduğu ezan, Hâkikat, Tasavvuf ezanıdır. Etrafındakilere bu ezanı duyuramayınca, işi mizaha ve şakaya döküyor; maksadı , içinde yok olduğu hâkikatı, bulunduğu muhite anlatmak. Bunun için kendisini gülünç mevkie düşürmekten bile çekinmiyor. Şefkat böyle olur işte.
İç Kaynak – Aşağıdaki (Doğuş), (Hâkikat Ezanı)nın ne olduğunu çok güzel anlarıyor:
Bu bir bilinmedik ilim,
Durmadan söylüyor dilim;
Kim ki canından geçerse,
Ben bilirim bildiririm.
Yürür, ulaşır Tanrıya,
Yüzünü döndürür aya,
Bu müezzinin sesini
Duyan, görür doya doya.
Kim bu sesi haktan duyar,
Muhammed ardına uyar;
Kimler ki ardına gelir,
Alır kabul eder o yar.
Eğer gönül, aşk isen,
Yönü Muhammed’e çevir.
Daim bize onun yönü,
Durmayıp çağırır ünü; (1)
Anası, babası yoktur,
Böyle devreder her günü.
Elinde vardır bir bayrak,
Ona vermiş hak tutarak;
Aşık olup yürümezse,
Giderken bağlanır ayak.
Onu över bütün diller,
Böyle çağırır deliler;
Bu hale âgâh olmayan,
Mekke’de Kûdüs’te beller.(2)
Orada görülmüş mü Huda?
Muhtaç mıdır bin bir ada?
O, ne doğar, ne doğurur,
Aşıklardan eder zuhur;
Mü’min gönlü Beytullahtır,
Kendi evi orda durur.
Bilmez, (3) eğri yola sapar,
Kuldan ayrı değil Gaffar...
İbrahim Hicaz yaptıysa,
Kendisi de gönül yapar.
Bilen bulur, eder tavaf,
Her günahları olur af;
Kim ki bize inanmazsa,
Şahittir bu söze Mushaf.
Bilen arar, söyler Kur’an,
Mü’minler okuyor her an;
Manasını bilenlere
Bu (Emre) olmuştur kurban.
Nanasıdır: Kur’anda (Nûn)
Okuyanlar olur mecnun...
Bu (Emre) âşikâr eder,
Taş atarlar onun içün.
(1) Ün: Ses
(2) Bellemek: Zannetmek
(3) Bilmez: Bil
24.2.948
BELKİ KAVAKTAN ÖTE YOL GİDER...
Mahalle çocukları, mûziplik olsun diye, Hoca’yı ağaca çıkartıp papuçlarını çalmaya karar vermişler. Hoca yanlarından geçerken, kendi aralarında: (Bu ağaca çıkabilene aşk olsun!) diyerek Hoca’nın yüzüne bir tuhaf bakmışlar. Hoca, onların bu şakalarını anlamazlıktan gelerek:
- Kavağa çıkmakta bir iş mi? Ben çıkarım, demiş. Çocuklar:
- Çık ta görelim demişler, bu iş lafla olmaz.
Hoca, hemen eteklerini beline sokmuş, papuçlarını da kuşağına yerleştirmiş. Oyunlarının bozulduğunu gören çocuklar, Hoca’ya sormuşlar:
- Papucunu neden aşağıda bırakmıyorsun?
Hoca gülerek cevap vermiş
- Belki kavaktan öte yol gider....
EMRE’NİN TEFSİRİ :
Kavak, meyvesiz bir ağaçtır. Hoca, benliğini kavağa benzetiyor. Papuçlarını beline sokmakla,
Hem onların kötü niyetlerini önleyecek bir tedbir almış oluyor, hem de, Hâkikat yolunun, benlik kavağından ötelere de gittiğini anlatmak istiyor.
Çocuklar, bu söze sadece gülmüşler, Hoca’ya: (Kavaktan öte yol gider mi?) diye sorsalardı, Hoca onlara şöyle bir cevap verirdi:
- Evet. Yol, benlik kavağından öteye de gider; hatta ondan sonra başlar.
Nereye Böyle?
Hoca, bir gün dik başlı bir katıra binmiş; hayvan alabildiğine gidermiş. Hoca, katırı zaptetmeğe çok çalışmış, fakat muvaffak olamamış. Katır dört nala giderken, tanıdıklarından biri Hoca’ya bağırmış:
- Hocami nereye böyle?
Hoca cevap vermiş:
- Katırın istediği yere!
Emre’nin Tefsiri
İnsanların nefsi de, bir kâmil elinde ilâhi bir terbiyeyle terbiye edilmezse, dik başlı bir hayvandan farksızdır. Nefis. İrademizin gemini azıya alırsa, bizi türlü felaketlere sürükler; onun gittiği yere gitmeğe mecbur oluruz.
Nasrettin Hoca, hayvanın dörtnala koşması vesilesi ile, sorulunca, katırın üstündeyken bile etrafındakilere Hakikat ve ahlak dersi vermek istemiştir.
http://www.ismailemre.net ten alınmıştır. PAYLAŞALIM İSTEDİM
ALLAH RAZI OLSUN.
HAKLA KALIN HAKİKATLE KALIN...
