Mem û Zîn - Yavuz Demir
Ey bülbül! Gerçi sen de aşk adamısın, Kırmızı gül mumunun pervanesisin.
Ahmedê Xanî, Kürt edebiyatına can verenlerin başında gelmektedir. Ve Kürt halkına birçok eser armağan etmiştir. Bu eserlerin başında Mem û Zîn gelmektedir.
Kürt şairi, bilgini olan Ahmedê Xanî tarafından yazılmış olan bu eserin, hangi tarihte yazılmış olduğu hakkında hiçbir belge ve net bir bilgi yoktur. Ancak 1690 yılında yazmaya başladığı ve 1695 yılında tamamlandığı sanılmaktadır. Bu ölümsüz eser hakkında günümüze kadar onlarca inceleme kitabı ve yüzlerce makale yayınlanmış, konferanslar düzenlenmiş, tartışmalar yapılmıştır.
Xanî’nin, hangi tarihte doğup hangi tarihte vefat ettiği hakkında da kesin bilgiler mevcut olmamakla beraber (1651/52) yılında, Hakkâri bölgesinde bulunan Xân köyünde dünyaya geldiği ve ismini buradan aldığı düşünülmektedir. Ağrı'nın Doğubeyaz ilçesinde görkemli bir mezarı bulunan Ahmedê Xanî’yi anlatmak ve bir kaç sayfaya sığdırmak elbette ki mümkün değildir. Onun için Xanî’nin ’Mem û Zîn’ adlı ölümsüz eserinden birazcıkta olsa bahsetmek ve hikâyeyi anlatmak en doğru tercih olacaktır.
Hikâye Özetle şöyle;
Cizre Beyi, Mir Zeynuddin'in Zîn ve Sitî adlarında iki tane bacısı vardı.
Zîn, beyaz tenli, beyin can ciğeriydi. Bey onu çok severdi. Sitî ise esmer, selvi boylu biriydi. Tacdin, Beyin Divan Vezirinin oğluydu. Hikâyenin ana kahramanı Mem ise Tacdin'in manevi kardeşi ve dostuydu. Botan bölgesinde baharın müjdecisi olan Mart ayında (21 Mart Newroz), eğlence ve bayram günlerinde çoluk - çocuk bütün Cizre halkı kırlara çıkar süslenirlerdi.
İşte böyle bir günde Mem ile Tacdin kendilerine kızlar gibi süs verip ve kıyafet değiştirerek şenliğe katılırlar. Şenlik alanına vardıklarında erkek kıyafetli iki kişiyi görürler. (onlar Sitî ile Zîn'di) Onları görür görmez ikisi de yere düşüp bayıldılar. Sitî ile Zîn bayan kıyafetli iki erkeği iyice süzerek onlar sezmeden kendi yüzüklerini onların parmaklarına geçirip oradan ayrılırlar.
Mem ile Tacdin ayıldıklarında kendilerinin bezgin ve sersem olduklarını görürler. Bu esnada Tacdin Mem'in parmağında, üzerinde Zîn yazılı mücevheri fark eder, Tacdin Mem'ın parmağına doğru elini uzatınca Mem de onun parmağında bulunan paha biçilmez ve üzerinde Sitî yazılmış olan yüzüğü görür. İkisi de Sîti ve Zîn'in ne yapmış olduklarını anlarlar.
Sitî ile Zîn dadıları olan Heyzebun'a durumu anlatırlar. Dadıları bir hekim kılığına girerek hasta olan Mem ve Tacdin'in yanına varıp, Sitî ve Zîn'inde onlar gibi yandığını söyler ve yüzükleri geri ister. Tacdin yüzüğü geri verir. Fakat Mem 'bununla yaşıyorum' diyerek yüzüğü vermez. Mem ile Tacdin kalkıp arkadaşlarına durumu anlatırlar. Bunun üzerine Tacdin için Cizre'nin önde gelenleri Cizre Bey'inden Sitî'yi Tacdine isterler.
Bey, Tacdin'e Sitî'yi verir. Böylece yedi gün yedi gece düğün yapılır. Aslen Botanlı olmayıp İran'ın bir köyünden (Merguverli) olan Beko, Bey'in kapıcısıdır.
Tacdin Beko'yu hiç sevmez. Bey'e kaç sefer bu adamın kapıcılığa layık olmadığı söyler fakat bey: 'değirmenimiz onunla dönüyor. Köpekler de kapıcıdırlar' der. Beko, Bey'in Zîn'i Mem'e vermemesi için 'Efendim, Tacdin kendi tarafından Zîn'i Mem'e vermiş.' Bunun üzerine kızan Bey, 'and içerim ki; Zîn'i eş olarak Mem'e vermeyeceğim' der. Bey'in ava çıktığı bir günde Mem Zîn'i görmek için bahçeye girer. Mem'i gören Zîn birden yıkılıverir yere. Bu sırada Mem onu görmez gül ve reyhanları seyrederek şöyle der:
Ey gul! Eger tu nazenînî, /
Ey gül! Gerçi sen de nazeninsin,
Kengê tu ji rengê ruyê Zîn'î /
Sen nerde, Zin'in yüzünün rengi nerde?
Ey sınbıl! Eger heyî tu xweş bû, /
Ey sünbül! Gerçi senin güzel kokun var,
Reyhan ji te bûyîne sîyehrû, /
Reyhan senin için kara yüzlü olmuş.
Hun ne ji mîsalê zilfe yarin /
Fakat siz yarimin zülfine benzemezsiniz.
Hun her du fızûl û he zekarın /
İkiniz de arsız ve herzecisiniz.
Ey bılbıl! Eger tu ehlê halî /
Ey bülbül! Gerçi sen de aşk adamısın,
Perwanyê şem'ê werdê alî, /
Kırmızı gül mumunun pervanesisin.
Zîn'a me ji sorgula te geştir /
Benim Zîn'im senin kırımızı gülünden daha şendir.
Bext'ê me ji talıê te reştir' /
Benim bahtım da senin talihinden daha karadır.
Mem bunu söyledikten sonra Zîn'i görür ve oda orada bayılır. Ava giden Bey, avdan dönünce Mem'i bir abaya sarılmış bir şekilde bahçede görür. Mem 'Beyim, biliyorsunuz ben hastayım canım sıkıldı gezeyim derken sonra kendimi burada buldum der.
Bey'in yanında bulunan Tacdin abanın altında Zîn'in saçlarını görür, durumu anlayan Tacdin Bey'i ikna ederek divana doğru götürür. Daha sonra eve gidip Sitî ve çocuğunu evden çıkararak, evi ateşe verir. Böylece Mem ile Zîn'in kurtuluşu için Tacdin evini feda eder.
Emsali görünmemiş bir dostluk örneğini sergiler. Beko'nun oyunlarıyla beyle satranç oynamaya ikna edilen Mem başlangıçta ilk üç oyunu alır. Beko Mem'in iyi oynadığını görünce Mem'in yönünü Zîn'e doğru çevirir. Zîn'i görüp hayallere dalan Mem, Bey'e yenilir.
Sevgilisinin Zîn olduğunu öğrenen bey Mem'in zindana atar. Bir seneye yakın zindanda kalan Mem, Zîn'in hasretine dayanamayıp ölür. Mem'in cenazesinin kaldırıldığı esnada Tacdin Beko'yu görüp öldürür.
Beko'nun öldüğünü gören Zîn, bakın hakkında ne düşünür:
'Ey şah û wezirê izz-û temkin! /
Ey izz ve temkinli şah ve vezir!
Ez hêvî dikim ne kin înadê /
Rica ediyorum inatetmeyiniz,
Der heqqê vi menbeê fesadê /
Bu fesat kaynağı hakkında.
Lewra ku xwedanê ins û canan /
Çünkü insanlar ve cinlerin Allahın,
Wi xaliqe erd û asimanan, /
Yer ve göklerin yaratıcısı,
Roja ewî hubbe da hebîban /
Sevgiyi, sevgilileri verdiği gün,
Hıngê ewî buxzê da raqiban /
Ozaman buğzu da rakiblere verdi.
Em sorgulin, ew jibo me xare /
Biz kırmızı gülüz, o bizim için dikendir
Em gencîn û ew jibo me mare /
Biz hazineyiz o bizim için yılandır.
Gul hıfz-ı di bin bi nûkê xaran /
Güller dikenlerin gagasıyla korunur,
Gencîne xwedan di bin bi maran /
Hazinelerde yılanlarla beslenir.
Ger ew ne bûya di nêv me hail /
Eğer o olmasaydı aramızda engel,
Işqa me di bû betal û zail' /
Aşkımız da bozulur ve zail olurdu.'
Nasıl ki bir gülü diken, hazineyi de yılan koruyorsa, bizim de bekçimiz (köpeğimiz) Beko olacaktır. Diyen Zîn, Mem'in mezarının başında devamlı ağlayarak şöyle der:
'Ey vücudumun ve canımın mülkümün sahibi,
Ben bahçeyim, sen de bahçıvan
Senin bahçen sahipsizdir
Sen olamazsan onlar neye yarar
Kaşlar, gözler, zülüfler neyedir.
Zülfümü tel tel çekeyim
Sonra yârim sen beni belki değişik görürsün
En iyi hepsi yerinde kalsın
Hakk'a emanetim teslim edeyim.'
Diyerek yapıştığı Mem'in mezar taşında canını verir. Bey, Zîn'i gömmek için Mem'in mezarını açtırarak Zîn'i sarktığı esnada şöyle seslenir:
'Memo! Al sana yar! der.
